Morgunblaðið - 20.04.2002, Page 55

MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 20. APRÍL 2002 55
Múli mér hana í ríkum mæli.
Jón Múli átti við alvarleg, langvar-
andi veikindi að stríða. Naut hann þá
aðdáunarverðrar umönnunar og
stuðnings eiginkonu sinnar, Ragn-
heiðar Ástu Pétursdóttur.
Ragnheiði Ástu, dætrunum fjór-
um og stjúpbörnum vottum við Gun-
illa einlæga samúð.
Birgir Möller.
Þegar ég þriggja ára gömul leit
upp úr sandkassanum voru það eng-
in smámenni sem buðu mér út í
heim.
Feðginin sóttu mig á ljósbláum
Trabant. Hann hlæjandi í rykfrakka
með spælum. Hún pínulítil með
hvítasta hár sem sést hafði í Þing-
holtunum. Næstu árin flautaði Trab-
antinn reglulega fyrir utan húsið
mitt í Miðstræti og tók mig í sund,
franskar duftkartöflur á Ísborg eða
lúðrasveitaræfingu. Lengri ferðir
voru farnar í Húsafell og Munaðar-
nes. Jón Múli og Lillagó skrúfuðu
mig upp af spenningi yfir fjalli sem
var að nálgast, perubrjóstsykri sem
fengist í Botnskálanum eða bensín-
sölumanninum sem bráðum yrði á
leið okkar.
Orlofsbústaðir opinberra starfs-
manna í Munaðarnesi urðu að æv-
intýrahöll þegar þau gengu inn.
Stundum var bíllinn stoppfullur af
krökkum á öllum aldri úr hverfinu.
Þetta var fyrir Breiðholtið þegar
Þingholtin voru enn full af börnum
sem léku sér á götunni. Þá var stapp-
að í bílinn eins og lest í Tókýó og
brunað austur fyrir fjall í blágræna
sveitalaug. Á leiðinni til baka gaus
upp styrjöld vegna Mackintosh-dollu
sem hópurinn hafði ekki þroska til
þess að deila.
Trabantinn snarhemlaði undir
Ingólfsfjalli, Jón Múli opnaði bíl-
dyrnar, setti dolluna út fyrir og hélt
áfram för. Hópurinn í aftursætinu
var sleginn og starði út um aftur-
rúðuna á glitrandi depil á miðjum
þjóðveginum þangað til hann hvarf.
Jón var aristókrat, fínu bílarnir
urðu neyðarlega plebbalegir þegar
hann kom akandi í Trabantinum.
Einu sinni festum við okkur í snjó-
skafli fyrir utan Surtshelli. Lítill
skátaflokkur tók undir bílinn og bar
hann syngjandi niður á veg.
Jón var frá steinöld þegar hann
rifjaði upp bernskuna hjá Árna frá
Múla, hann var kommúnisti af hafn-
arverkamannagerðinni, hann þekkti
Hemingway og Louis Armstrong og
kenndi mér að borða hamborgara og
franskar. Hann flóaði handa mér
mjólk þegar ég veiktist og vakti með
mér heila nótt. Og Jón spilaði á
trompet í lúðrasveit. Allt með kyn-
þokka sem skákaði sjálfum Hump-
hrey Bogart.
Ég var mjög ung þegar ég heill-
aðist af Jóni Múla og ég hef aldrei
síðan efast um að það er til fólk sem
er samkvæmt sjálfu sér. Það er hins
vegar sjaldgæft og dýrmætt. „Her-
e’s looking at you kid.“ Elsku Aggí
og Lillagó, og öll fjölskylda Jóns
Múla. Hugur minn er hjá ykkur.
Alda Lóa.
Fyrir fáum árum hélt Endur-
menntunarstofnun Háskólans nám-
skeið um djasshljómlist. Þar sem ég
hafði ekki hundsvit á músík, en þótti
gaman að sumum tegundum þeirrar
listgreinar, ákvað ég að setjast á
skólabekk hjá Jóni Múla Árnasyni,
en hann sá um kennsluna.
Tímarnir voru ekki svipaðir
kennslutímum í menntó eða háskól-
um, sem ég hafði stundað nám við.
Ástæðan var persónuleiki kennar-
ans, sem var einstakur. Hann náði
með fasi sínu slíkum tökum á nem-
endum og efni, að það var viðburður
að sækja hvern tíma.
Hann nefndi t.d. höfuðsnillinginn
Louis Armstrong (hvernig var annað
hægt?). Lúlli hafði verið óknytta-
pjakkur sem drengur, og var stungið
í rasphúsið til betrunar. Heims-
byggðin má vera þakklát verði
nokkrum í tugthúsinu fyrir að upp-
götva einstaka músíkhæfileika
drengsins, og stuðla að frama hans.
Svona hlutir eru ekki skráðir í mann-
kynssögunni, en Jón Múli vissi það
og kryddaði kennslu sína með svona
dæmi.
Þegar Louis kom til Íslands upp-
götvaði hann þjóðareinkenni Íslend-
inga: bilaða hljóðnema. Louis týndist
á milli þátta í Háskólabíói, og hélt
Jón okkar Múli í leiðangur að leita
gamla mannsins. Hann fannst bak-
sviðs innan um stóla og drasl, hálf-
lúllandi. Þetta var eins konar
„lullaby“ um Lúlla.
Persónunni Jóni Múla sem kenn-
ara kynntumst við grannt. Hann var
einstakt ljúfmenni, framkoman
heillandi og í lok hvers tíma fékk
kennarinn dúndurklapp, sem er
nokkuð sjaldgæft í Háskólanum.
Hafandi takmarkaða þekkingu á
músík hefur mér oft fundizt illskilj-
anlegt, hvernig staðið hefur á því, að
óperettur í Vínaróperettustíl eða
framhaldi þeirra hafa alveg fallið
niður. Mér finnst sérlega gaman að
sjá Vínaróperettur og sumar nokkr-
um sinnum. Þær skapa gleði og glað-
lyndi.
Mér finnst, að stykkið Deliríum
Bubonis, verk þeirra bræðra Jóns
Múla og Jónasar bróður hans, geti
talizt til eins konar óperettu, og þar
finnst mér afrek hafa verið unnið.
Við fráfall Jóns Múla er skarð fyr-
ir skildi í tónlistarlífi Íslendinga, en
alúð hans sem kennara og geislandi
mannkærleikur hans gleymist ekki
þeim nemendum sem nutu hans sem
kennara. Því fólki, sem honum var
nákomið, er vottuð samúð að hafa
misst góðan listamann og mann, en
þá er til að taka, að minningin stend-
ur, „hveim er sér góðan getur“, eins
og segir í Hávamálum.
Hann skildi mikið eftir.
Sveinn Torfi Sveinsson.
Heiður sé þér fyrir vasklega fram-
göngu í baráttunni gegn aðild Ís-
lands að NATO 30. mars 1949.
Þótt særi oss silfur og gull
þótt sæki að oss vá eða grand
vér neitum að sættast á svik
og selja vort land:
á fulltingi frelsisins enn
vér festum vort traust eins og menn
hver einasti einn.
(Jóhannes úr Kötlum.)
Á þessa leið hljóðaði heiðursskjal
það sem Samtök herstöðvaandstæð-
inga afhentu Jóni Múla Árnasyni á
baráttufundi í Tjarnarbíói 30. mars
1999 þegar liðin voru 50 ár frá sam-
þykkt Alþingis um inngöngu Íslands
í NATO. Þar heiðruðu íslenskir frið-
arsinnar þá menn sem dóma hlutu
fyrir mótmælin á Austurvelli hinn
30. mars 1949. Jón Múli var þar
dæmdur í 6 mánaða fangelsi eftir
framburði ljúgvitna úr hvítliðasveit-
unum, en ríkisvaldið heyktist á fulln-
ustu dómsins, sem von var.
Þrátt fyrir háan aldur og erfið
veikindi mætti Jón Múli Árnason í
Tjarnarbíó til að taka við viðurkenn-
ingunni. Þegar hann ávarpaði sam-
komuna baðst hann sérstaklega af-
sökunar á að hafa ekki sýnt nægan
dugnað við að reka herinn úr landi.
Það er þó mála sannast að Jón Múli
hafi orðið mörgum innblástur enda
líklega einn þekktasti herstöðvaand-
stæðingur Íslands og ódeigur að
hvetja fólk til að styðja þann málstað
með ráðum og dáð.
Jón Múli Árnason bjó yfir mikilli
og einlægri sannfæringu í þessu máli
sem öðrum. Hjá honum fóru þó jafn-
an saman eldmóður, listamannseðli
og kímnigáfa í ágætri blöndu sem
gerir það að verkum að hans verður
sárt saknað af öllum þeim sem störf-
uðu með honum á þessum vettvangi.
Fyrir hönd Samtaka herstöðva-
andstæðinga,
Stefán Pálsson,
formaður miðnefndar.
Það var mislitur hópur ungmenna
sem kom saman í fjórða bekk MR
haustið 1937. Einn þeirra sem komu
nýir inn í skólann þetta haust var
óvenju gjörvulegur piltur, í hærra
lagi, fremur þrekvaxinn og bjartur
yfirlitum. Hann hlaut strax að vekja
eftirtekt í skólanum með frjálsmann-
legu fasi og smekkvísi í klæðaburði.
Þarna var kominn á menntabrautina
Jón Múli Árnason. Það duldist eng-
um að Jón Múli hafði margt annað til
brunns að bera en útlitið eitt, meðal
annars ágæta söngrödd og svo frjótt
og útsmogið skopskyn að þar sem við
hin sáum bara gráleitan hversdags-
leika fann hann efni í hinar kátleg-
ustu frásögur og hvers kyns gam-
anmál. Hláturmildur var hann
jafnan og virtist ekki taka tilveruna
nema mátulega hátíðlega, kannski
ekki námið heldur.
Eins og nærri má geta þóttu gleði-
fundir innan bekkjarhópsins vart
marktækir nema Jón væri þar nær-
staddur og má segja að svo hafi verið
allar götur síðan þó að liðinn sé hálf-
ur sjöundi áratugur.
Þessi æskuglöðu skólaár liðu fyrr
en varði við meiri og meiri námsiðk-
un, og – í bland – „alls konar
skemmtilega vitleysu“, eins og
skáldið komst að orði.
Þá þegar var sprottinn fram vísir
að flestu því sem Jón Múli varð
seinna þjóðfrægur fyrir – djassinn
var orðinn eitt aðaláhugamál hans,
tóngáfan og húmorinn báru ávöxt í
þeim sívinsælu söngvum og gaman-
leikjum sem allir þekkja. Jón Múli
varð allri þjóðinni sá gleðigjafi sem
hann var okkur bekkjarsystkinunum
í gamla daga.
Ekki bar á því þá að Jón hefði
áhuga á pólitík en réttlætiskennd
hans og fylgi við afskipta mann-
félagshópa, svo sem blökkumenn,
leiddi smám saman til þess að hann
tók sér stöðu utarlega til vinstri og
hvikaði aldrei þaðan, hvernig sem
straumar lágu. En í samskiptum
hans við skólasystkinin ríktu gam-
anmálin ein.
Á fullorðinsárum, þegar alvaran
tók völdin, gaf stundum á bátinn hjá
Jóni eins og fleirum en aldrei brást
honum hláturmildin og hvergi sló
hann af fyrirmannlegum stíl sínum
eða reisn, þó að á bjátaði.
Árgangurinn okkar, 1940, þótti
víst ekki líklegur til stórafreka (þó að
við höfum flest orðið sæmilegir
skattborgarar) – en sú skrautfjöður
sem okkur er gjarnast að flíka er tví-
mælalaust Jón Múli. Hann þótti því
kjörinn til að koma fram fyrir hönd
bekkjarins við hátíðleg tækifæri, svo
sem á stúdentafögnuðum, enda var
maðurinn hinn álitlegasti og prýði-
lega máli farinn.
Á seinni árum hefur fámennur
hópur úr árgangi okkar komið sam-
an eina dagstund í hverjum mánuði.
Sjaldan lét Jón Múli sig vanta í þenn-
an hóp. Síðast kom hann á okkar
fund fyrir rúmum mánuði þótt hann
væri þá þrotinn að heilsu og kröftum
og yrði að hafa sjálft lífsloftið með-
ferðis. Hann var þá að vanda glaður
og reifur, vel til hafður og prúðbúinn.
Autt sæti Jóns Múla þegar við
komum saman hér eftir mun vekja
söknuð í huga okkar. Ragnheiði
Ástu, dætrunum fjórum og öðrum
venslamönnum vottum við innilega
samúð.
Samstúdentar 1940.
Ein af fyrstu minningum mínum
er frá Þingvöllum. Það er mikil hátíð,
hvít tjöld, fánar blakta, ræður eru
haldnar, hljómsveit leikur en merki-
legastur er sá sem virðist stjórna
öllu fjörinu: Hávaxinn maður sem er
klæddur í stuttbuxur einsog bróðir
minn og allir strákar í Hafnarfirði
þar til þeir fermast. Þessi klæðnaður
á rígfullorðnum manninum veldur
mér miklum heilabrotum. En móðir
mín útskýrir fyrir mér að þetta sé
annar Múlabræðra og þegar þeir
hafi verið í Ameríku hafi þeir senni-
lega lært að ganga í stuttbuxum á
góðviðrisdegi einsog þessum. Þetta
er á Jónsmessuhátíð ungra sósíalista
árið 1949 og sólin keppist við að
skína. Ég er aðeins fimm ára og veit
allt sem börn sósíalista þurfa að vita
um Jón Múla og hina nítján. Þeir eru
hugrakkir menn. Þeir tóku þátt í
mótmælunum á Austurvelli 30.
mars. Þeir vilja ekki láta selja landið
okkar undir herstöðvar og þess-
vegna eiga þeir að fara í tugthús. Nú
horfi ég því hugfangin á manninn á
stuttbuxunum. Svona eru þá sjálf-
stæðishetjur: Menn með fallegar
raddir sem fá aðra til að hlæja og
leyfa sólinni að skína á sig. Þannig
greypist mynd Jóns Múla í huga
mér. Hún breytist ekki þegar út-
varpsmaðurinn og tónskáldið fer að
auðga líf mitt einsog annarra af
minni kynslóð eða þegar ég kynnist
seint og um síðir manninum og læri
að meta þrjósku hans, gagnrýna
hugsun og óþrjótandi húmor. Mað-
urinn á stuttbuxunum verður mín
táknmynd um lýðræði, sjálfstæði og
fallegt líf í þessu landi en ekki nafni
hans Jón Sigurðsson.
Að leiðarlokum þakka ég fyrir að
hafa átt því láni að fagna að hafa sem
barn og ungmenni fengið að gleðjast
með honum og öllum hinum, sitja
með þeim á löngum og ströngum
fundum, ganga með þeim 1. maí og
syngja fullum hálsi í Keflavíkur-
göngum. Mikið hefði verið leiðin-
legra og erfiðara að lifa – einkum að
skilja hið þjóðfélagslega samhengi
hlutanna – hefði þeirra ekki notið
við.
María Kristjánsdóttir.
Almættið slökkti á fínasta út-
varpsmanni landsins, Jóni Múla
Árnasyni, án þess að spyrja kóng eða
prest og maður getur nú byrjað að
muna hve frábær hann var. Það er
afskaplega gott fyrir þá sem hafa
eitthvað að muna en vont fyrir byrj-
endur í útvarpsbransanum sem
hefðu gott af því að læra af því sem
best var. Við erum of fljót að gleyma.
Á hinni víðlendu útvarpsekru
landsins vaxa misfögur blóm, sum
nánast ljót en önnur ægifögur og
vildu flestir fá að tína þau og setja í
skrautvasa. Jón Múli tilheyrði þeim
ægifögru og sjaldgæfu. Það er svo
önnur saga að þjóðin verður að þola
ljótu blómin á akrinum um stund en
þau visna og gleymast.
Jón Múli Árnason var fjölhæfur
maður á allan hátt, ákaflega stríðinn,
þoldi lítt við í nágrenni bjálfa, var
gleðimaður og greindur og svo
furðulega sem það kann að hljóma
var hann kommúnisti á heimsmæli-
kvarða. Hann var ritfær og rólegur,
samdi lög sem þjóðin syngur og mun
syngja um aldir. Jón Múli var fræg-
asti djassistinn í Ríkisútvarpinu,
fréttaþulurinn frábæri, dagskrárþul-
urinn með fallegu röddina, morgun-
haninn sem í mörg ár byrjaði að tala
við þjóðina fyrir allar aldir og leika
henni lög í stíl við umræðuefni sem
hann valdi, allt eftir stemningu vors
eða vetrar. Hann sagði okkur í fáum
völdum orðum af mannlífi að vakna í
Reykjavíkurborg, af einmana ketti á
andaveiðum við Tjörnina, af grá-
sleppukarli á siglingu með lognrák
út Skerjafjörðinn, af Esjunni með
vetrarsjal eða syndasel á Kolbeins-
haus og allt af slíkri list að maður
dauðskammaðist sín fyrir að liggja í
rúminu.
Þegar bróðir hans Jónas, kennari,
alþingismaður og rithöfundur, sat á
heimaslóðum í hinni landskunnu
Austfjarðaþoku og logni en Jón Múli
fyrir sunnan í súldinni sömdu þeir
símleiðis Deleríum búbónis, leikrit
sem gerði slíka lukku eftir útvarps-
flutninginn að það var tekið til sýn-
ingar í Iðnó hjá Leikfélagi Reykja-
víkur og vakti gríðarlegan fögnuð og
hefur síðan verið flutt víða um land.
Fleira gerðu þeir fyrir leikhús og allt
í gríni, en af mikilli alvöru.
Nú erum þeir bræður báðir komn-
ir yfir fljótið helga og, ef ég þekki þá
rétt, byrjaðir að semja grín um sjálft
himnaríki, húsbændur þess og hjú.
Þá verður nú í raun slæmt að vera
ekki dauður og geta notið grínsins,
en maður má hugga sig við að flest
sem þeir bræður sömdu til gleðskap-
ar rann eins og rjómi í fólk og rennur
enn á jörðu niðri. Ég er þess vegna
fullviss um að það sem þeir semja
fyrir englabörnin stór og smá geng-
ur um langa eilífð.
Jón Múli minn, ljúfasta þökk fyrir
árin mörgu og alla skemmtunina.
Bið að heilsa nafna.
Jónas Jónasson.
Ríkisútvarpið og Jón Múli Árna-
son áttu langa og farsæla samfylgd.
Þó að í lögum standi að Ríkisútvarp-
ið sé stofnun í eigu íslenzka ríkisins
hefur það mikla sérstöðu. Oft sæta
hinar opinberu miðstöðvar valda,
áhrifa og þjónustu gagnrýni af því að
þær þykja fjarlægar og ópersónuleg-
ar þegar almenningur þarf á þeim að
halda. Um Ríkisútvarpið gegnir tals-
vert öðru máli, því að vart er hægt að
hugsa sér beinni og nánari samskipti
stofnunar og fólksins í landinu allan
sólarhringinn alla daga ársins.
Fáir hafa lagt jafnmikið af mörk-
um til að styrkja þessa ímynd Rík-
isútvarpsins og Jón Múli Árnason.
Með starfi sínu við hljóðnemann í
meira en 40 ár ávann hann sér traust
og vinsældir hlustenda, sem varð
Ríkisútvarpinu ótvírætt til álitsauka.
Frammi fyrir hlustendum og áhorf-
endum Ríkisútvarpsins er ímynd
stofnunarinnar fyrst og fremst per-
sónubundin, raddir eða andlit fólks,
nafngreindir einstaklingar, sem
koma fram á hennar vegum og hafa
orðið að heimilisvinum eða kunningj-
um um land allt. Þetta sérstaka sam-
band hefur þróazt á löngum tíma og
á með öðru sinn þátt í að mikill meiri-
hluti þjóðarinnar vill að Ríkisútvarp-
ið verði áfram þjóðareign eins og
kannanir hafa staðfest. Því má líka
spyrja, hvort ekki sé réttara að
kenna stofnunina framvegis við þjóð-
ina frekar en ríkið. Í þjóðvarpi sínu
munu Íslendingar án efa njóta
fræðslu, menningar og skemmtunar
um ókomin ár.
Í krafti einkaleyfis síns til út-
varpsreksturs þurfti Ríkisútvarpið
að fullnægja margháttuðum skyld-
um og kröfum samkvæmt bókinni en
vera einnig vel vakandi fyrir breyt-
ingum til að þjóna ólíkum smekk
hins breiða hóps hlustenda. Rödd
þularins Jóns Múla flutti þjóðinni al-
mennar fréttir og gleðitíðindi eða
harmafregnir. Hann kynnti dag-
skrána og bar ásamt tæknimönnum
ábyrgð á að hún kæmist út á öldur
ljósvakans. Í þessu hlutverki naut
Jón Múli meðfædds töfratækis, sem
var hin einstaka og áheyrilega rödd
hans og afburða framsagnarmáti.
Lestrarkunnáttan var einfaldlega
betri en flestum öðrum er gefin. Það
var stíll yfir þessum verkum hjá Jóni
Múla.
Vegur Jóns Múla í útvarpi stóð
einna hæst er hann sá um morgunút-
varpið í áraraðir, hjálpaði þjóðinni
við að koma sér fram úr á morgnana
með notalegu tali og ljúfri tónlist,
sem hann valdi af alkunnri smekk-
vísi. Og það var deginum ljósara, að
Jón Múli fór aldrei óundirbúinn til
þessara verka að opnum hljóðnema.
Atriðin voru hugsuð og mótuð en
hljómuðu eins og leikin af fingrum
fram þegar á hólminn var komið. Það
var hin mikla list, og mættu ýmsir
sem sambærilegum störfum gegna á
útvarpsstöðvum samtímans taka sér
slík vinnubrögð til fyrirmyndar í
stað þess að láta allt vaða í beinum
útsendingum án minnstu umhugsun-
ar og undirbúnings.
Vinnubrögð Jóns Múla í útvarpinu
báru vandvirkni hans vitni. Hann
gerði jafnan miklar kröfur til sjálfs
sín og allra annarra, sem fluttu mál
sitt í Ríkisútvarpið og komu fram í
dagskrá þess. Byggðist það á næmri
tilfinningu fyrir því sem vel var gert.
Hún kom auðvitað ljóslega fram í
margvíslegum dagskrárþáttum hans
sjálfs á löngum starfsferli. Fyrir allt
þetta stendur Ríkisútvarpið í mikilli
þakkarskuld við Jón Múla Árnason
og kveður hann með virðingu við
hans hinztu dagskrárlok.
Markús Örn Antonsson.
Jón Múli Árnason var og er heið-
ursfélagi Jazzvakningar númer eitt
og á áttræðisafmæli hans færðu
Jazzvakningarfélagar honum Repr-
ise-upptökur Dukes Ellingtons í af-
mælisgjöf. Hann setti fyrsta diskinn
undir geislann og hló við þegar Ell-
ington-bandið lét gamminn geisa í
gullaldarópusum sveiflunnar – þótt
líkaminn væri skar var sálin sterk.
Þá komu upp í hugann fjölmargir
tónleikar sem ég hafði setið með
Jóni, svosem tónleikar Bjarne Ner-
ems í Osló 1987, er við Jón sóttum
ráðstefnu norrænna djassfræðinga
þar í borg. Jón hló oft í barminn þeg-
ar Nerem, sem Gunnar Ormslev
leysti af hólmi í hljómsveit Simons
Brehms í Stokkhólmi 1955, fór á
kostum í boppskreyttum sveiflusóló-
um. Þetta var ráðstefnan þarsem
Jón mælti hin fleygu orð, er hann
svaraði spurningu skandínavískra
fræðinga um hvernig hefði staðið á
því að Íslendingar hefðu ekki orðið
forustuþjóð í norrænum djassi haf-
andi bandarískan her meðan
bræðraþjóðirnar voru undir járnhæl
nasismans: „The U.S. army is not a
jazzband“ (Bandaríkjaher er ekki
djasshljómsveit).