Morgunblaðið - 20.04.2002, Blaðsíða 56

MINNINGAR
56 LAUGARDAGUR 20. APRÍL 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Hæfileikinn til að njóta lífsins og
listarinnar í botn – ekki síst djassins
– fylgdi Jóni til síðasta dags og sá
hæfileiki átti ekki sístan þátt í að
gera hann að einum helsta alþýðu-
fræðara tuttugustu aldarinnar.
Hann var í sama klassa og Sverrir
Kristjánsson og Björn Th. Björns-
son. Trúði á það sem hann kynnti og
þótti svo undurvænt um það og ekki
spillti hve íslenskan lék honum á
tungu. Það þarf heldur ekki að koma
á óvart að þessir fræðarar trúðu á
mannkynið og áttu sameiginlega
hugsjón um jöfnuð allra manna og
meirað segja látinn vinnur Jón Múli
þeim er mannfyrirlitningaröfl
heimsins ofsækja og leggur neyðar-
aðstoð við Palestínu lið. Hann þekkti
af eigin raun hvernig valdastéttin
leikur þá sem hlýða ekki boðum
hennar.
Haustið 1934 heyrði Jón Múli
fyrst djass í alvöru og varð aldrei
samur eftir það. Þetta var einhver
píanisti að leika blús. Jón hélt í
Hljóðfærahúsið og keypti plötu með
Red Nichols And His Five Pennies
að spila Riverboat Shuffle. Kostaði
hún tvær og fimmtíu. Trompetleikur
Red Nichols átti ekki sístan þátt í að
Jón fór skömmu síðar að læra á
hljóðfærið hjá Albert Klahn, tromp-
etmeistara úr Þýskalandi, á vegum
Lúðrasveitar Reykjavíkur. Aðrir
trompetmeistarar og aðrar lúðra-
sveitir stóðu þó hjarta Jóns nær er
stundir liðu: Louis Armstrong, Ell-
ington-bandið og Lúðrasveit verka-
lýðsins, sem hann stofnaði með fé-
lögum sínum; blés hann þar í
kornett. Jón kunni allra manna best
að meta lúðrasveitir og því nafni
nefndi hann gjarnan stórsveitir
djassins og sagði oft að allt það all-
rafínasta í íslenskri tónlist ætti ræt-
ur að rekja til lúðrasveitanna.
Djassþættir Jóns Múla voru
djassakademía þjóðarinnar, en það
var ekki fyrren hann fór að kenna
djasssögu við djassdeild Tónlistar-
skóla FÍH að hann hlaut sæmdar-
heitið djassprófessorinn. Afrakstur
þeirrar kennslu var eina bókin sem
út hefur verið gefin á íslensku um
djasstónlist. Nefndist hún einfald-
lega Djass. Þar fór Jón ekki alltaf
troðnar slóðir og sem sannur ís-
lenskur alþýðufræðari skáldaði hann
í eyðurnar af miklu innsæi og er sag-
an um Mugg og skálmpíanistann
Abba Labba í Harlem sannari en
margt sem sannreyna má.
Söngdansar Jóns Múla munu lifa
með Íslendingum svo lengi sem þjóð-
in heldur lagi og þeir hafa orðið ótelj-
andi djassleikurum yrkisefni frá
Rúnari Georgssyni og Árna Schev-
ing til Eyþórs Gunnarssonar og Ósk-
ars Guðjónssonar, að ógleymdum
Niels-Henning Ørsted Pedersen og
Finn Ziegler.
Fyrir hönd Jazzvakningar votta
ég Ragnheiði Ástu, dætrum Jóns,
stjúpbörnum og barnabörnum inni-
lega samúð og við Anna Bryndís
sendum þeim kveðju okkar. Enginn
hefur kennt mér betur hvernig á
boða fagnaðarerindi djassins án þess
að gleyma nokkru sinni að rætur
hans liggja í frelsisbaráttu hins
smáða og þjáða. Þegar samlíðunin
með manneskjunni á ekki lengur
heima í djasstónlist verður hún
hvorki tónlist mín né Jóns Múla og
hann hafði á réttu að standa þegar
hann sagði að djassmúsíkin væri
stórkostleg sönnun þess að innra
með okkur byggi eitthvað æðra en
við skildum.
Vernharður Linnet.
„Jón Múli Árnason les fréttirn-
ar …“ – ofan af línskápnum gamla
inni í miðbaðstofu, þar sem við látum
líða úr okkur eftir hádegismatinn.
Hans er að sönnu röddin, og þótt
handaverka Philips sjái á útlitinu
stað, er nálægðin allt að því þreif-
anleg. Hér varði raddhafi á unglings-
árum nokkrum afar ánægjulegum
dögum til rúmlegu – þá að eigin sögn
grunaður um heilahristing eftir fall
af hestbaki við heimflutning af
Grænavatnsengjum – og sinnti lestri
Þúsund og einnar nætur – bæði hátt
og í hljóði – af slíkri ákefð og innlifun
að fóstra hans, hún amma mín, var
viss um það til hinstu stundar hálfri
öld síðar að sú hlyti að vera skemmti-
legust bóka.
Hér er hún því á heimaslóð – þessi
djúpa, hljómþýða rödd sem hefur
fyllt baðstofuna geislum höfuðborg-
arsólarinnar, frá því hún rann upp að
baki Móskarðshnjúka fyrr í morgun,
og á eftir að merla þar léttstígar öld-
urnar í fjörunni við Kolbeinshaus, er
líður að kveldi. Og eftir sólarlag er
eins víst að hún leiði fjarstadda
sveitamenn til sætis á sinfóníutón-
leikum í Háskólabíói, ellegar bjóði
þeim samfylgd sína þangað sem
svartur maður leikur á lúður sinn
þöndum kinnum – og heitir Arms-
trong – eins og súgþurrkunarmótor-
arnir sem sjá um trommuleikinn í
stórsveit mannlífsins við Mývatn. Er
ekki grunlaust um að hverjum bónda
þyki mótor sinn músíkantinum radd-
fegurri, enda votaband ekki lengur
reitt heim af engjum og ættjarðarlög
óhrakin úr vígi síðasta lags fyrir
fréttir.
Þannig fylgjumst við með veðra-
brigðum gegnum gluggann á þular-
stofunni við Skúlagötu, hvort heldur
er í náttúrunni nær eða meðal mis-
viturra manna um veröld alla. Þulir
ríkisútvarpsins hafa einkalykil að
hjarta þjóðarinnar – eru sameiginleg
rödd hennar – sameign – jafnvel
sameiningartákn: heimilisvinir sem
vekja hana að morgni, flytjendur
veðurfregna og válegra tíðinda, við-
mælendur í önn eða einsemd dagsins
– og fylgja henni loks til hvílu að
kveldi, alltaf nálægir, fastir punktar í
fláráðum heimi. Og þar hefur Jón
Múli um árabil verið fremstur meðal
jafningja, sá sem hvað næmast gælir
við hljóðnemann með rödd sinni:
heimilismaður á hverjum bæ og:
„sjómenn íslenskir erum við“.
Svo eitt kvöld er röddin stigin ofan
af furuskápnum gamla og hefur lík-
amnast í dyrum stóarhússins þar
sem hún amma mín situr á bekkjar-
enda með físifjölina sína og bakar
flatbrauð. Og er hún nær að átta sig,
hverfur hún á sömu stundu í faðm
eigandans sem loks er kominn að
vitja gamalla kynna, rækja frænd-
skap og rifja upp minningar frá sum-
ardvöl á æskuárum. Orðlistin hefur
valið sér Grænavatnsbæ til að
blómgast þetta kvöld. Það er glatt á
hjalla og ýmsir fleiri útvarpsmenn
fljótlega mættir á staðinn í sama lík-
ama með tilheyrandi rödd, látbragði
og kækjum – og kveðja loks í logninu
um lágnættið úti á hlaði með flat-
brauðspart í hendi.
Löngu síðar fær alþjóð að njóta
frásagna þular síns, útfgefinna á bók
undir titlinum Þjóðsögur Jóns Múla
Árnasonar I–III – og hefði ekki verið
verra hefðu þær verið hljóðsettar.
Þessar sögur bera fyrst og fremst
vitni um lífssýn hans – þær eru því
sannar, og breytir engu þótt í ein-
hverju beri ekki saman við minni
allra annarra og það sem þeir vilja
hafa fyrir og nefna rétt. Allt er túlk-
unum háð – og „af ávöxtunum skuluð
þér nú þekkja þá“. Góð saga er eins
og hún er sögð á hverjum tíma e.t.v.
besta heimildin um þann er hana
segir, því að auk atburðarásar og
lýsingar persóna og aðstæðna, þá
hefur hún að geyma innlifun, sam-
kennd og áherslur sögumannsins.
Og þegar þetta fer saman sem hér
leiðir það til þess skilnings sem er
forsenda fyrir því að lífsharmónían
fái að hljóma af fullum styrk, hvort
sem hún er útsett á klassískan máta í
Vínarvals eða með djassívafi í Suð-
urríkjasveiflu – eða bara rauluð í ein-
lægni Einu sinni á ágústkveldi.
Svo er komið árið 2002. Mars bú-
inn:
Þá berst sú frétt að kvöldi, að Jón
Múli sé allur – og mun eiga eftir að
reynast ekki síður ósamkvæm svo-
kölluðum staðreyndum en ýmsar
aðrar fréttir sem sagðar hafa verið í
gegnum tíðina þann dag. Rödd hans í
útvarpinu mun að sönnu ekki líkam-
nast fyrir okkur framar, líkt og fyrir
mér í eldhúsganginum á Grænavatni
forðum. En maðurinn var ekki síður
heyrður en séður – meira að segja
yfirheyrður – dæmdur – og af sum-
um um tíma fordæmdur – á pólitísku
kuldaskeiði þar sem ekki var alltaf
rúm fyrir umburðarlyndi. Enn ómar
okkur í hlustum sú rödd sem kvaddi
morgunútvarpið á sínum tíma með
Benny Goodman: „It’s the last time,
babe – it’s the very last time.“
Jón Múli er langt í frá allur. Hann
mun eiga sitt sæti við flest eldhús-
borð eða leggja sig eftir matinn með
mönnum svo lengi sem hádegisfrétt-
ir eru lesnar kl. tuttugu mínútur
gengin í eitt, og verða á músíkalskri
gönguför með þjóð sinni um langa
framtíð – hvort heldur hún flýtir sér
á stefnumót eða heimtar aukavinnu:
svo lengi sem hún veit sitt rjúkandi
ráð og frestar ekki jólunum fram til
30. mars.
Erlingur Sigurðarson frá
Grænavatni.
Í dag verður Jóns Múla Árnasonar
minnst, hann kvaddur, honum þakk-
að, í Salnum í Kópavogi og í Lista-
safni Kópavogs. Þeim sem vilja láta
eitthvað af hendi rakna í hans minn-
ingu er bent á fjársöfnun til neyð-
araðstoðar við Palestínu og reikning
samtakanna Ísland-Palestína.
Nema hvað? Þannig tvinnast sam-
an við ferðalok ástríðurnar í lífi hans,
tónlistin og baráttan fyrir betri
heimi. Ég kynntist Jóni Múla aðeins
lítillega á seinustu árum. Mér finnst
ég þó hafa þekkt hann þeim mun bet-
ur í gegnum Jónas bróður hans og,
eins og öll mín kynslóð, í gegnum út-
varpið. Mögnuð röddin sem þjóðin
lifði með um áratuga skeið og
ógleymanlegir djassþættir hans eru
einhvern veginn inngrónir í vitund
manns, jafnóaðskiljanlegur hluti af
því að vera Íslendingur sem kominn
er til fullorðinsára og norðanvindur-
inn eða miðnætursólin á vorin. Minn-
isstæðastur er hann mér þó í hlut-
verki sínu sem herstöðvaandstæð-
ingur, fyrir þrumandi baráttu-
söngva, í ræðustól með krepptan
hnefann á lofti, fremstur í göngu
með frakkalöfin flaksandi.
Þökk sé Jóni Múla Árnasyni fyrir
allt það sem hann gaf okkur. Fyrir
röddina og útvarpsþættina, fyrir
tónlistina og hans stóra þátt í perlum
þeirra bræðra. Síðast en ekki síst
fyrir baráttu hans fyrir friði og rétt-
læti sem hann trúði á.
Jón Múli Árnason var ekki maður
mikilla málamiðlana eða undanslátt-
ar í skoðunum. Margir voru honum
ósammála en enginn þarf að efast
um hjartalag hans. Skyldi einhverj-
um verða slíkt á ætti þeim hinum
sama að nægja að hlusta á tónlistina
sem hans stóra heita Íslendings-
hjarta lét okkur eftir.
Steingrímur J. Sigfússon.
Happafengur var það fyrir okkur í
stigaganginum þegar þau Jón Múli
og Ragnheiður Ásta ásamt ungri
dóttur settust hér að fyrir nærfellt
átján árum.
Auðvitað þekktum við eins og aðr-
ir landsmenn til þessara ágætu
hjóna í gegnum hinn eina sanna fjöl-
miðil Ríkisútvarpið, en hér voru þau
skyndilega í návígi við okkur og
kynntu sig með þeirri vinsemd og
reisn, sem þeim var eðlislæg.
Man ég vel að Jóni var skenkt í
staupi kínverskt hrísgrjónabrenni-
vín, sem einhver átti til að fagna nýj-
um íbúa. Ósagt skal látið hvort þetta
staup og þau sem á eftir fylgdu af
þessum ágæta drykk hafi orðið til
þess að brátt gerðist Jón bindind-
ismaður á heimsmælikvarða, hvort
sem var á áfengi, tóbak, kjöt eða fisk.
Árrisull var Jón með afbrigðum. Á
dimmustu vetrarmorgnum í stór-
hríðum og frosti upp úr kl. 6 var
hann gjarnan mættur með reku sína
til að ryðja snjósköflum úr húsdyr-
um og tröppum. Kallaði hann þetta
morgunleikfimi og satt að segja held
ég að honum hafi þótt því meira
gaman sem snjórinn var meiri eftir
nóttina. Aldrei hef ég vitað snjó mok-
að að slíkri ánægju og listfengi, enda
fengu aldrei neinir þar nærri að
koma.
Minnisstæðir eru sólríkir sumar-
dagar þá er við hittumst á bílastæð-
inu og Jón tók að segja sögur með
sínum lotulanga stíl. Þá var eins gott
að vera ekki að flýta sér. Hann var
sagnamaður frábær og sjór af fróð-
leik.
Jón elskaði fífla og sóleyjar og allt
sem sprettur úr íslenskri mold.
Fuglavinur mikill og ósínkur á korn
til smávinanna fögru sem flögra um
Fossvoginn. Laðaði hann þá til sín á
svalirnar í hundraða tali.
Frá mér, konu minni og öllum íbú-
um í Keldulandi 19 flyt ég heilar
þakkir fyrir nánd þína og vinsemd í
öll þessi mörgu ár.
Birgir Ólafsson.
Aldrei munum við sem fengum
Gufuna í eyrun á hverjum morgni
gleyma röddinni sem sagði okkur frá
gráklæddri konu sem barðist við
norðaustanáttina á Skúlagötunni. Og
ekki fer úr minni myndin af trillunni
sem maraði í hálfu kafi útá Engeyj-
arsundi. Litbrigðum Esjunnar,
skuggum Skarðsheiðar og raunar
öllu útsýninu úr þularglugganum við
Skúlagötu var lýst af svo mikilu
næmi að einstaka augnablik munu
áfallt fylgja þeim sem heyrðu.
Röddin, talandinn, skarpskyggnin
og innsæið komu frá Jóni Múla.
Hann var heimilisvinur og sérstakur
erindreki okkar hinna, maðurinn
sem sagði okkur fréttirnar, las okkur
tilkynningarnar, túlkaði fyrir okkur
tónlistina og kynnti fyrir okkur nýj-
asta nýtt í öllu sem okkur gat hugs-
anlega komið við. Og tónlistin, kaup-
maður, já tónlistin varð einhvern-
veginn öll svo grefilli góð ef Jón Múli
lét hana hljóma. Maður fékk alltaf að
vita aðeins meira en maður reiknaði
með. Og svo gerðist það að hann sat
hvorki við hljóðnemann né fóninn og
þá gátu líka komið úr viðtækinu
þessir einkennilega íslensku tónar,
þetta voru sérkennilegar raðir af
tónum sem Jón Múli setti saman og
kallaði söngdansa. Og söngdansar
þessir höfðu á mann áhrif sem lýstu
sér þannig að tónarnir ómuðu í koll-
inum löngu eftir að búið var að
slökkva á útvarpinu.
Jón Múli var í Félagi tónskálda og
textahöfunda og var þar heiðurs-
félagi síðustu árin sem hann lifði.
Hann gaf okkur meira með tónlist
sinni en flestir aðrir og við erum
svona hver í sínu horninu að vona að
við fáum honum einhvern daginn
nógsamlega þakkað. Jóni þótti vænt
um þetta félag og hann leit á laga-
smiði og textahöfunda sem vini sína.
Í viðtali við einn af þessum vinum
sínum lét hann einhverju sinni þau
orð falla, að tónsmíðar hans kæmu
frá hjartanu, þær þvingaði ekkert og
þær þyrftu aldrei að glíma við hindr-
anir. Hann sagðist helst hallast að
því að tónlistin kæmi að ofan. En
þegar reynt var að fá frá honum nán-
ari skýringar, þá talaði hann um feg-
urð tónlistarinnar og þá var einsog
raddblærinn fylltist af tónum og
óræðum hljómum. Og þegar hann
var spurður útí þá sálma hversvegna
í ósköpunum honum hefði tekist að
skapa svona margar perlur í formi
söngdansa, þá kom glampi í auga,
Jón Múli brosti og kom sér hjá því að
svara spurningunni, en sagðist þess í
stað eitt sinn hafa fengið þau um-
mæli að hafa verið einsog kartafla á
heimilum Íslendinga í hálfa öld. Og
þau ummæli sagði hann það mesta
hrós sem hægt væri að hugsa sér.
Jón Múli Árnason er einn af þeim
sem aldrei geta dáið, tónlist hans er
einfaldlega þannig að hún mun lifa,
jafnvel þótt mennirnir hverfi á
braut, allir sem einn.
Menn tala um dóm og dauða,
á draumunum nærast þeir.
Menn líta í logann rauða,
þann loga sem aldrei deyr.
(K.H.)
Fyrir hönd félaga í FTT,
Kristján Hreinsson.
Þegar Jón Múli Árnason fór að
leita að vinnu rúmlega tvítugur
kvaðst hann hafa kunnað það eitt að
spila á plötuspilara og þar af leiðandi
farið beinustu leið upp í Útvarp.
Kunnáttuleysi hans í hagnýtum iðn-
um og lærdómsgreinum varð gæfa
þjóðarinnar. Að öðrum þulum ólöst-
uðum kom enginn mönnum mjúkleg-
ar fram úr rúmi. Svo fyrir tilviljun
fór þessi DJ sinnar tíðar að búa sjálf-
ur til músík, af því hana þurfti í leik-
ritin sem hann samdi með Jónasi
bróður sínum og stundum líka Stef-
áni Jónssyni. Þá kom í ljós að hann
gat ekki bara talað sig inn í hjarta
þjóðarinnar, lögin hans fóru líka rak-
leiðis þangað og hann varð að verð-
leikum eitthvert ástsælasta söng-
dansaskáld þjóðarinnar. Þegar hann
á áttræðisaldri ritaði þjóðsögur sínar
tókst ekki verr til en svo að sumar
þeirra standa jafnfætis því besta
sem íslenskir atvinnurithöfundar,
með og án nóbels, hafa skrifað í þá
veru.
Hárfín íronían var alltaf stutt und-
an; ef maður ætlaði að heilsa honum
með venjulegu brunndæluhand-
abandi á djasstónleikum pírði hann
augun, rétti fram litla puttann og
hvíslaði samsærislega: „It’s a small
underworld.“
Hvað gerði Jón Múla jafnsérstak-
an og raun bar vitni? Röddin, orð-
færið, húmorinn? Allt þetta og meira
til, hugur hans var flókið samspil
ólíkra áhrifa. Hann hafði elegans og
kúltúr á við heila aðalsfjölskyldu, en
valdi sér kommúnismann að lífsskoð-
un. Það var ekki augljós selskapur
fyrir vel ættaðan betriborgarason.
Hann var töffari að upplagi en hafði
líka til að bera dásamlegt sentímen-
talítet, ekki síst gagnvart músík.
Flokkarnir í þénustu bandaríska
heimsveldisins sviptu hann kosn-
ingarétti eftir mótmælin við Nató-
inngönguna 1949; samt gerði enginn
Íslendingur meira til að kynna helsta
framlag Bandaríkjamanna til heims-
menningarinnar, djassinn. Og þótt
Jón væri svarinn fjandmaður banda-
rískra gróðapunga sótti hann margt í
bandaríska fjöldamenningu og hefði
verið auðvelt að ruglast á honum og
kvennagullum Hollívúddfabrikkunn-
ar um miðja öldina; hann hefði tekið
sig vel út á Sunset Boulevard auk
þess sem hann hefði getað rotað
keppinautana, hnefaleikalærður
maðurinn. Hann gaf lítið fyrir guð-
dóminn en var trúmaður í pólitík og
skipti höfðingjum heimsins í hetjur
og skúrka.
Efahyggjan átti ekki rúm í hjarta
Jóns Múla og kannski hugleiddi
hann aldrei þann möguleika að eng-
inn þeirra væri verður stuðnings. En
baráttuandinn dugði honum til lang-
lífis, hann barðist gegn heilsuleysinu
af sömu hörku og heimsveldisfrekju
Bandaríkjamanna þótt hann hefði
meiri húmor gagnvart veikindunum;
ein eftirlætissaga hans var af því
þegar hann hætti að anda um hríð og
undi sér lengi dáinn við hjal hvít-
klæddra engla uns hann náði and-
anum á ný við mikinn fögnuð hjúkr-
unarkvenna sem höfðu kallað hann
úr helju.
Aðeins einu sinni á ævinni hef ég
verið að því kominn að leggjast í
rúmið af hlátri, það var eftir ferðalag
með Jóni og Ragnheiði Ástu. Hann
gat spunnið eins og djassmaður,
orðavalið hnitmiðað og óvænt og all-
ur sjálfshátíðleiki víðs fjarri hjá
manni sem í þeirri góðu ferð sagðist
geta sannað að hann væri kominn af
Snæfríði Íslandssól og Magnúsi í
Bræðratungu; hann hefði fríðleikann
frá Snæfríði og drykkjuskapinn frá
Magnúsi! Fáir hafa skemmt mér
meir á ævinni en Jón Múli; með mús-
íkinni sinni, djassþáttunum, skrifun-
um og síðast en ekki síst samræðum
yfir mat eða kaffi, í síma og á förnum
vegi; það voru alltaf jólin að lenda á
snakki við þennan óútreiknanlega
mann. Margt lærði ég af honum og
skal ekki talið upp hér utan eitt;
vandvirkni nær til alls, líka til þess
að pússa skóna sína.
Afstaðan til verksins skiptir máli:
það sannaði hann með lífsstarfi sínu
og það sönnuðu glampandi skór þess
fagurkera sem flottastur var í tauinu
um sína daga.
Tómas R. Einarsson.
Það var vel við hæfi að láta Jón
Múla Árnason taka til máls bæði í út-
varpi og sjónvarpi í þessari viku
enda þótt hann sé illu heilli á bak og
burt úr heimi hér.
Ríkisútvarpið hefur oft verið í al-
mennri umræðu á síðustu misserum,
og þar hefur talsvert borið á þeirri
skoðun, að eðlilegt væri að ríkissjóð-
ur hætti að standa straum af þessu
JÓN MÚLI
ÁRNASON