Morgunblaðið - 12.05.2002, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 12. MAÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
12. maí 1992: „Í gær urðu
þáttaskil á hinum unga ís-
lenzka hlutabréfamarkaði.
Tímabili ófullkominnar verð-
skráningar lauk, þegar til-
boðsmarkaður hóf starfsemi
sína í tengslum við Verð-
bréfaþing Íslands. Framvegis
byggist skráð verð hlutabréfa
á raunverulegum tilboðum og
viðskiptum með bréfin. Jafn-
framt munu daglega liggja
fyrir upplýsingar um þau við-
skipti, sem fram fara með
hlutabréf, um magn, kaup- og
söluverð, fyrirtæki o.s.frv.
Þá má búast við, að stöðugt
fleiri fyrirtæki láti skrá sig á
Verðbréfaþingið en í slíkri
skráningu felst skuldbinding
um ákveðna upplýsingagjöf
um rekstur fyrirtækjanna og
viðskipti stjórnenda þeirra
með hlutabréf í viðkomandi
fyrirtækjum. Öll þessi upp-
lýsingagjöf hefur verið mjög
takmörkuð fram að þessu.“
. . . . . . . . . .
12. maí 1982: „Þegar dró að
kjarasamningum síðasta
haust, efuðust margir um
það, hvort um svokallað sam-
flot yrði að ræða innan Al-
þýðusambands Íslands. Á
haustmánuðum benti margt
til ágreinings innan verka-
lýðshreyfingarinnar. Í októ-
ber var til dæmis haldið þing
Verkamannasambands Ís-
lands, þar sem menn skiptust
í nær hnífjafnar fylkingar í
afstöðu til kröfugerðarinnar í
kjarasamningunum. Höfðu
hinir „hófsamari“ undir for-
ystu Guðmundar J. Guð-
mundssonar betur. Um mán-
uði síðar var svo samið með
þeim hætti, að grunnkaup
skyldi hækka um 3,25%,
skerðingarákvæði Ólafslaga
tækju aftur gildi en samn-
ingstími væri til 15. maí næst-
komandi, laugardagsins í
þessari viku. Samkomulagið
var gert „á einni nóttu“ síð-
astliðið haust og með þeim
hætti setti Ásmundur Stef-
ánsson, forseti ASÍ, félaga
sína í þá aðstöðu, að ann-
aðhvort samþykktu þeir nið-
urstöðu hans og vinnuveit-
enda eða stefndu öllu í bál og
brand. Eftir að samningar
höfðu tekist, tóku alþýðu-
bandalagsmenn og Þjóðvilj-
inn þá stefnu, að kjarabótum
hefði verið frestað frá hausti
fram á vor.“
. . . . . . . . . .
11. maí 1972: „Enn einu sinni
er allt komið í bál og brand í
Víetnam. Þær vonir, sem far-
ið hafa vaxandi síðustu miss-
eri um batnandi horfur, hafa
brostið síðustu vikur, er hat-
römm hernaðarátök hafa
blossað upp á ný. Þessi illvígu
átök gefa tilefni til að draga
fram og minna á nokkrar
staðreyndir varðandi þetta
hörmulega stríð. Í fyrsta lagi
er nú opinberlega viðurkennt
að ekki er um að ræða borg-
arastyrjöld í Suður-Víetnam.
Norður-Víetnamar hafa gert
innrás í landið og þeir hafa
sjálfir staðfest það. Í öðru
lagi er þessi innrásaraðili
ekki veikburða smáþjóð, sem
er að koma frelsisunnandi öfl-
um til hjálpar. Í Norður-
Víetnam hefur verið byggt
upp meiriháttar herveldi,
sem nýtur öflugs stuðnings
tveggja af þremur mestu
stórveldum heims, þ.e. Sov-
étríkjanna og Kína. Í þriðja
lagi er sýnt, að Norður-
Víetnamar hafa ekki áhuga á
friðsamlegri lausn þessara
deilumála. Þeir hyggjast
vinna hernaðarlegan sigur í
Suður-Víetnam og auðmýkja
Bandaríkjamenn. Þetta eru
þær staðreyndir stríðsins í
Víetnam, sem snúa að Norð-
ur-Víetnömum og skærulið-
um Víetkong og við blasa
þessa dagana.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
MENNING Í KÓPAVOGI
LISTAHÁTÍÐ
Í formálsorðum í kynningarritium Listahátíð í Reykjavík, semvar opnuð eftir hádegi í gær,
segir Tómas Ingi Olrich mennta-
málaráðherra m.a.: „Listahátíð í
Reykjavík, sú 17. sinnar tegundar,
sver sig í ætt þeirrar metnaðarfullu
hefðar, sem hátíðin hefur mótað.
Þótt hver hátíð hafi haft sitt svipmót
hafa þær allar átt það sammerkt að
leiða saman, á krossgötum tíma og
rúms, stefnur og strauma í íslenzkri
list og erlendri. Það er á slíkum
krossgötum, sem Íslendingum líður
bezt, þeir þrífast bezt á mótum
kaldra og hlýrra strauma. Þjóðleg
menning okkar rís jafnan hæst, þeg-
ar sterkir erlendir menningar-
straumar leika um landið.“
Þetta er vel mælt hjá menntamála-
ráðherra. Það var ekki sízt Vladimir
Ashkenazy, sem með tengslum sín-
um í hinum alþjóðlega menningar-
heimi gerði okkur Íslendingum
kleift að koma á fót listahátíð, sem
stóð undir nafni, sem markaði
listahátíð í Reykjavík þennan far-
veg. Við búum enn að frum-
kvöðulsstarfi hans. Og nú er verið að
byggja ofan á þann grunn, sem
Ashkenazy lagði á sínum tíma, eins
og fram kemur í ávarpsorðum Þór-
unnar Sigurðardóttur, stjórnanda
Listahátíðar í Reykjavík, en hún
segir m.a.: „Hátíðin er nú í fyrsta
sinn starfrækt eftir nýjum sam-
þykktum. Þær gefa okkur tækifæri á
nýjum landvinningum í erlendu og
innlendu samstarfi. Í fyrsta sinn
tekur Listahátíð þátt í að búa til
verkefni, sem frumflutt er hér á
landi af innlendum og erlendum
listamönnum, en verður síðan flutt á
hátíðum erlendis. Slíkt samstarf er
afar mikilvægt fyrir íslenzkt listalíf
og mun Listahátíð beita sér fyrir
fleiri slíkum verkefnum á næstunni.“
Það er augljóst af þeirri dagskrá
Listahátíðar, sem kynnt hefur verið,
að hér er um mjög vandaða hátíð að
ræða, sem setja mun sterkan svip á
borgarlífið á næstu vikum.
Kópavogsbær hefur byggt uppstórglæsilegt menningarsetur
í hjarta miðbæjarins. Sú uppbygg-
ing hófst með byggingu Listasafns
Kópavogs – Gerðarsafns, sem reist
var til að heiðra minningu Gerðar
Helgadóttur myndlistarkonu, en
bæjarfélagið á mikið safn verka
hennar, sem þar að auki prýða
næsta nágrenni, en gluggarnir í
Kópavogskirkju eru m.a. verk
Gerðar.
Í tengslum við Listasafnið var
síðan byggt fyrsta sérhannaða tón-
listarhús á Íslandi, sem síðan hefur
orðið miðstöð tónleikahalds á höf-
uðborgarsvæðinu. Í því húsi er
Tónlistarskóli Kópavogs líka starf-
ræktur.
Í gær var Bókasafn Kópavogs
opnað í þessu nýja menningarsetri
svo og Náttúrufræðistofa Kópa-
vogs.
Byggingarsamstæðan sjálf vekur
athygli fyrir hönnun og stíl eins og
vera ber miðað við þá starfsemi
sem þar fer fram. Það er augljóst
að á þessu svæði er að rísa ein
myndarlegasta og fallegasta menn-
ingarmiðstöð á höfuðborgarsvæð-
inu. Það er full ástæða til að óska
forráðamönnum Kópavogsbæjar og
Kópavogsbúum til hamingju með
þetta glæsilega framtak.
S
íðasta öld var öld framfara en
einnig tími óhæfuverka, sem
slógu út flest annað í mann-
kynssögunni. Þetta sést til
dæmis á titlum bóka, sem tveir
fræðimenn, hvor á sínum enda
hins pólitíska litrófs, gáfu út í
lok aldarinnar. Bók Erics
Hobsbawms bar heitið „Öld öfganna“, en Ro-
bert Conquest nefndi sína bók „Hugrenningar
um öld eyðileggingar“. Vissulega er hægt finna
dæmi um hrikaleg óhæfuverk fyrr á öldum.
Mongólar fóru um með ránum og gripdeildum,
Karþagó var lögð í eyði og Leópold Belgíukon-
ungur stóð fyrir því að milljónir manna létu lífið
í nýlendu sinni, Kongó, þegar 19. öldinni var að
ljúka, svo dæmi séu tekin.
Listinn yfir glæpi 20. aldar er hins vegar slá-
andi. Talið er að um milljón Armena hafi látið
lífið þegar tyrknesk stjórnvöld reyndu að
þurrka þá út í upphafi aldarinnar. Þeir, sem
stjórnvöldum tókst ekki að myrða, létust ýmist
úr sjúkdómum eða hungri. Nasistar í Þýska-
landi útrýmdu milljónum gyðinga í heimsstyrj-
öldinni síðari. Talið er að tvær milljónir
Kambódíumanna hafi verið myrtar í fjölda-
morðunum, sem framin voru í fjögurra ára
valdatíð Pols Pots í Kambódíu. Saddam Huss-
ein, leiðtogi Íraks, myrti að talið er 100 þúsund
Kúrda í lok níunda áratugarins. Beitti hann eit-
urgasi og aftökusveitum. Hútúar myrtu 800
þúsund tútsa í Rúanda, eða átta þúsund á dag,
með sveðjum og hnífum á hundrað dögum árið
1994. Á árunum 1992 til 1995 voru 200 þúsund
Bosníumenn myrtir í Bosníu-Herzegóvínu. Þar
lögðu Serbar stund á þjóðernishreinsanir og
nægir að nefna fjöldamorðin í Srebrenica til að
minna á óhugnaðinn. Þá eru ótaldir tugir millj-
óna fórnarlamba kommúnismans í Sovétríkjun-
um, Kína og víðar, en í Svartbók kommúnism-
ans er leitt getum að því að sú hugmyndafræði
hafi kostað 100 milljónir manna lífið á öldinni,
sem leið.
Ekkert gert
þrátt fyrir vitn-
eskju um hvað
væri í aðsigi
Þau óhæfuverk, sem
talin eru hér að ofan,
áttu sér öll aðdrag-
anda og margir vissu
hvað var í aðsigi.
Samfélag þjóðanna
og leiðtogar stórvelda
heims aðhöfðust engu að síður lítið eins og rakið
er í bók Samönthu Powers um þjóðarmorð og
viðbrögð Bandaríkjanna, Vandamál frá víti.
Henry Morgenthau, sendiherra Bandaríkja-
manna í Konstantínópel, skoraði á stjórn sína að
fordæma Tyrki og þrýsta á Þjóðverja, sem voru
bandamenn Tyrklands í heimsstyrjöldinni fyrri,
um að hafa áhrif. Theodor Roosevelt, fyrrver-
andi forseti, skoraði meira að segja á Woodrow
Wilson að skerast í leikinn og stöðva fjölda-
morðin. Ekkert var hins vegar aðhafst.
Pólski gyðingurinn Raphael Lemkin, sem
kemur meira við sögu í þessu Reykjavíkurbréfi,
reyndi að opna augu heimsins fyrir áætlunum
Hitlers í málefnum gyðinga, en hlaut engar und-
irtektir. Hann fékk hæli í Bandaríkjunum 1941
og barðist þar fyrir því að gyðingum í hættu yrði
rétt hjálparhönd, en talaði fyrir daufum eyrum.
Nokkrir bandarískir blaðamenn og stjórnar-
erindrekar eryndu að vara við ógnvænlegum
ráðagerðum Rauðu khmeranna í Kambódíu, en
á vinstri vængnum var hæðst að þeim fyrir að
falla fyrir áróðri and-kommúnista. Þeim tókst
ekki að hafa áhrif á stefnu Bandaríkjastjórnar,
sem hafði lítinn áhuga á að blanda sér í málefni í
Suðaustur-Asíu eftir Víetnamstríðið. Banda-
ríkjamenn slitu ekki einu sinni stjórnmálasam-
bandi við Rauðu khmerana eftir að þeim hafði
verið steypt af stóli.
Bandaríska utanríkisráðuneytið kom í veg
fyrir að tillaga um að beita Íraksstjórn refsiað-
gerðum vegna fjöldamorðs þeirra á Kúrdum á
árunum 1987 til 1988 næði fram að ganga og
fékk stjórn Husseins því fjárhagslegan stuðning
frá Bandaríkjamönnum á meðan lífið var murk-
að úr tugum þúsunda Kúrda.
Árið 1994 fór Romeo Dallaire, herforingi frá
Kanada, sem þá stjórnaði friðargæslusveitum
Sameinuðu þjóðanna í Rúanda, fram á að fá að
afvopna þjóðvarðliða í landinu til að koma í veg
fyrir útrýmingu tútsa þremur mánuðum áður en
fjöldamorðin hófust. Yfirmenn hans hjá Samein-
uðu þjóðunum gerðu ekkert og stjórnvöld í
Washington beittu sér fyrir því að friðargæslu-
mennirnir á staðnum væru fluttir brott, en ekki
að sendur yrði liðsauki. Dallaire kvaðst ekki
þurfa nema um tvö þúsund menn. Í staðinn
mátti hann horfa upp á það að líkin hrönnuðust
upp. Þessi reynsla fékk svo á hann að lengi á eft-
ir dreymdi hann lík í hrúgum og missti næstum
vitið áður en honum tókst að rífa sig upp á ný.
Umræður um að eitthvað yrði að aðhafast
vegna þjóðernishreinsana í Bosníu voru mjög
háværar, en þó gerðist lítið. Þegar Atlantshafs-
bandalagið loks greip til aðgerða og fór að varpa
sprengjum var þjóðernishreinsununum að
mestu lokið og lítið eftir af því fjölþjóðlega sam-
félagi, sem áður var.
Pólskur eldhugi
hefur baráttu
Hér á undan hafa ver-
ið rakin nokkur dæmi
um þjóðarmorð og
glæpi gegn mann-
kyni. Í upphafi síðustu aldar var hugtakið þjóð-
armorð ekki til. Raphael Lemkin, sem áður er
nefndur, nam málvísindi í háskólanum í Lvov,
en ofsóknir á hendur minnihlutahópum höfðu
alltaf sótt á hann. Hann hafði fylgst með aðför
Tyrkja að Armenum, en einnig orðið fyrir
barðinu á ofsóknum á hendur gyðingum í Pól-
landi. Í mars árið 1921 var Taalat Pasha, sem
hafði verið innanríkisráðherra Tyrklands og
stóð fyrir hinum grimmilegu aðgerðum til að
leysa „Armenavandann“, myrtur á götu í Berlín.
Morðinginn hrópaði að hann væri að hefna
dauða fjölskyldu sinnar þegar hann framdi
verknaðinn. Banatilræðið vakti athygli Lemkins
og hann fór að velta fyrir sér hvernig á því stæði
að menn, sem reyndu að þurrka út heilan minni-
hlutahóp, gætu skýlt sér á bak við fána fullvalda
ríkis og spurði: „Það er glæpur þegar [tilræð-
ismaðurinn] drepur mann, en það er ekki glæp-
ur þegar kúgari hans drepur meira en milljón
menn?“ Lemkin þótti ótækt að fullveldi veitti
mönnum rétt til fjöldamorða. Hann tók að leita
að fornum og nýjum lögum, sem bönnuðu fjölda-
morð. Í frístundum fór hann að leggja drög að
lögum um að banna tilraunir til að útrýma hóp-
um vegna þjóðernis eða trúarbragða. Hug-
myndir hans voru lagðar fram á þingi um al-
þjóðarétt í Madrid árið 1933 og snerust þær um
að banna „villimennsku“ og „vandalisma“ eða
útrýmingu hópa og eyðileggingu menningar
þeirra. Næstu þrjá áratugina áttu þessi mál hug
hans allan. Hann bjó til orðið „genocide“ yfir
þjóðarmorð úr latnesku orðunum genus, sem
merkir þjóð eða ættbálkur, og cide, sem dregið
er af caedere og merkir að drepa. Orðið komst
samstundis í almenna notkun. Fjórum árum síð-
ar, eða í desember árið 1948, var gengið til at-
kvæða um alþjóðleg lög gegn glæpnum, sem
hann hafði búið til orðið yfir, á allsherjarþingi
Sameinuðu þjóðanna. Aldrei áður höfðu ríki
ályktað að koma bæri í veg fyrir grimmdarverk
af þessu tagi, en áður en sáttmálinn tæki gildi og
yrði að alþjóðalögum þurftu 20 ríki, sem höfðu
samþykkt hann á allsherjarþinginu, að staðfesta
hann. Lemkin sendi ógrynni bréfa til ríkis-
stjórna til að viðhalda þrýstingi. Það reyndist
þrautin þyngri og aldrei staðfestu Bandaríkja-
menn sáttmálann. Þegar Lemkin lést úr hjarta-
áfalli árið 1959 var skrifaður um hann leiðari í
dagblaðinu The New York Times þar sem sagði
að nú þyrftu stjórnarerindrekar frá Bandaríkj-
unum og öðrum þjóðum ekki lengur að fara und-
an í flæmingi þegar Lemkin nálgaðist þá á göng-
um höfuðstöðva Sameinuðu þjóðanna og finna
upp afsakanir fyrir því að þeir hefðu ekki stað-
fest sáttmálann gegn þjóðarmorðum.
Stofnun
alþjóðlegs
glæpadómstóls
Um svipað leyti og
Lemkin knúði fram
atkvæðagreiðsluna á
allsherjarþinginu um
sáttmálann gegn
þjóðarmorðum kvikn-
uðu hugmyndir um að stofna alþjóðlegan glæpa-
dómstól. Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna
fjallaði fyrst árið 1948 um þörfina á því að skip-
aður yrði dómstóll til frambúðar til að fjalla um
glæpi á borð við þá, sem átt höfðu sér stað í hin-
um nýafstöðnu heimsátökum. Fjallað hafði ver-
ið um þá glæpi í stríðsréttarhöldunum í Nürn-
berg og Tókýó, en mörgum þótti sem nauðsyn
bæri til að hafa ákveðinn vettvang til að taka á
svo alvarlegum glæpum í stað þess að bregðast
við afmörkuðum tilfellum. Síðan hafa þessi mál
iðulega verið rædd á vettvangi Sameinuðu þjóð-
anna án þess að árangur næðist. Grimmdarverk
síðustu áratuga hafa hins vegar haldið málinu
vakandi og í Róm árið 1998 samþykktu 120 að-
ildarríki SÞ sáttmálann um stofnun alþjóðlegs
glæpadómstóls. Tilgangurinn með stofnun hans
er að búa til vettvang til að draga til ábyrgðar
forsprakka glæpa á borð við þjóðarmorð, þjóð-
ernishreinsanir, kynlífsþrælkun og limlestingar
almennra borgara, þar á meðal barna, og binda
enda á það að valdamenn geti farið sínu fram án
þess að eiga refsingu yfir höfði sér.
Öryggisráð Sameinuðu þjóðanna stofnaði sér-
staka dómstóla annars vegar til að taka til með-