Morgunblaðið - 12.05.2002, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 12. MAÍ 2002 33
ferðar atburðina í gömlu Júgóslavíu og hins veg-
ar til að rétta í fjöldamorðunum í Rúanda.
Reynslan hefur sýnt að það er tímafrekt og dýrt
að koma slíkum dómstólum af stað og þeim rök-
um hefur verið haldið fram að stofnun dómstóls,
sem hefði það hlutverk að draga einstaklinga,
sem bera ábyrgð á alvarlegum glæpum,
grimmdarverkum og fjöldamorðum, fyrir dóm,
væri skilvirkara. Þannig væri hægt að grípa
fyrr inn í og jafnvel draga úr umfangi grimmd-
arverkanna og um leið myndi tilvera slíks dóm-
stóls til frambúðar hafa fælingaráhrif.
60 ríki þurftu að staðfesta sáttmálann, sem
samþykktur var í Róm 1998 um stofnun alþjóð-
legs glæpadómstóls, til að hann næði fram að
ganga. Í apríl bættust 10 ríki í hóp þeirra 56,
sem höfðu staðfest hann. Kveðið er á um að sátt-
málinn taki gildi tveimur mánuðum eftir það og
mun lögsaga dómstólsins því ná til glæpa, sem
falla undir vettvang hans og eru framdir eftir 1.
júlí. Dómstóllinn getur hins vegar ekki tekið
fyrir glæpi, sem framdir voru fyrir þann tíma.
Dómstóllinn hefur aðeins lögsögu yfir glæpum,
sem framdir eru innan landamæra ríkja, sem
hafa staðfest hann, yfir ríkisborgurum þeirra
ríkja eða þegar öryggisráð Sameinuðu þjóðanna
vísar máli til hans. Saksóknari á vegum dóm-
stólsins getur því hafið rannsókn máls þegar ör-
yggisráðið eða ríki, sem hefur staðfest Róm-
arsáttmálann, vísar til hans máli. Hann getur
einnig átt frumkvæði að rannsókn máls, en fyrst
þarf nefnd dómara að veita samþykki.
100 ríki til viðbótar við þau, sem þegar hafa
staðfest sáttmálann, undirrituðu hann. Af þeim
hefur mest verið fjallað um afstöðu Bandaríkja-
manna. Þeir samþykktu sáttmálann um alþjóð-
lega glæpadómstólinn 1998 og Bill Clinton, fyrr-
verandi Bandaríkjaforseti, lét það verða eitt af
sínum síðustu embættisverkum að undirrita
hann. Bandaríkjamenn hafa hins vegar verið
jafn tregir í taumi í þessu máli og þegar Lemkin
var að reyna að fá þá til að taka undir lögin gegn
þjóðarmorðum á sínum tíma. Bandaríkjamenn
hafa alla tíð óttast að dómstóll af þessu tagi yrði
notaður af óvinveittum þjóðum til að draga
bandaríska hermenn og embættismenn fyrir
dóm að tilefnislausu. Slíkum mótbárum var
hreyft í stjórnartíð Clintons og þær urðu enn
háværari eftir að George W. Bush tók við. Einu
gilti þótt sett væru ákvæði inn í sáttmálann til
að koma til móts við Bandaríkjamenn. Í sáttmál-
anum um alþjóðlega glæpadómstólinn er til
dæmis skýrt kveðið á um að hlutverk hans sé að
taka á málum, sem ekki sé tekið á í viðkomandi
ríki. Það sé ekki hlutverk dómstólsins að fjalla
um afmörkuð atvik heldur glæpi, sem framdir
eru með markvissum og skipulögðum hætti.
Ekki er ólíklegt að bandarískir ráðamenn hafi í
huga í þessum efnum tilraunir til að fá Kissinger
til að bera vitni vegna atburða í Chile í stjórn-
artíð Augustos Pinochets, en einnig mætti nefna
sprengjuherferðir Bandaríkjamanna í Víetnam-
stríðinu sem dæmi um verknaði, sem gætu kom-
ið til kasta dómstólsins. Í þessari viku tilkynntu
Bandaríkjamenn að þeir hygðust ekki verða að-
ilar að sáttmálanum um dómstólinn og sögðu sig
frá samningnum, sem Clinton undirritaði 31.
desember árið 2000. Embættismenn í stjórn
Bush sögðu að dómstóllinn ætti ekki að vænta
neins samstarfs við Bandaríkin og Bandaríkja-
menn myndu ekki veita saksóknurum dómstóls-
ins nokkrar upplýsingar, sem nota mætti í mála-
ferlum gegn einstaklingum. Í yfirlýsingu
Bandaríkjastjórnar sagði að Bandaríkjamenn
teldu sig ekki að neinu leyti skuldbundna af
undirskrift Clintons.
Afstaða Bandaríkjamanna hefur mætt litlum
skilningi í Evrópu. Fjallað var um málið í leiðara
í Morgunblaðinu á miðvikudag: „Með því að
hlaupa þannig frá alþjóðlegum skuldbindingum
sínum gefur öflugasta ríki heims öðrum afleitt
fordæmi. Bandaríkjamenn þykjast með þessu
vera að vinna að hagsmunum bandarískra borg-
ara, sem nú eigi ekki á hættu að vera dregnir
fyrir glæpadómstólinn að ósekju af saksóknur-
um, sem geti verið pólitískt andsnúnir Banda-
ríkjunum. En til lengri og jafnvel einnig til
skemmri tíma litið eru Bandaríkin líkast til að
vinna gegn eigin hagsmunum. Hætt er við að
holur hljómur verði í málflutningi þeirra um al-
þjóðlega samstöðu gegn hryðjuverkum og kröf-
um þeirra um að öll ríki heims starfi með þeim í
stríðinu við hryðjuverkamenn þegar þau neita
að vinna með öðrum ríkjum að því að koma lög-
um yfir stríðsglæpamenn, fjöldamorðingja og
mannréttindabrjóta. Það þýðir lítið að minna
önnur ríki á alþjóðlegar skuldbindingar þeirra í
einu máli þegar Bandaríkin gera ekkert með
sínar skyldur í öðru.
Þetta er ekki eina málið af þessu tagi, sem
upp hefur komið frá því að stjórn George W.
Bush tók við völdum í byrjun síðasta árs, þótt
Bandaríkin hafi ekki áður reynt að ógilda undir-
skrift sína á alþjóðlegan sáttmála. Bandaríkin
hafa m.a. horfið frá Kyoto-loftslagssamkomu-
laginu, hótað að falla einhliða frá ABM-gagn-
flaugasáttmálanum, hindrað samþykkt bókunar
um framkvæmd alþjóðlegs samnings um sýkla-
vopn, lagzt gegn tillögum um hertar takmark-
anir á sölu léttvopna og þannig mætti áfram
telja. Svona getur þetta ekki gengið öllu lengur,
því að öflugasta ríkið í alþjóðakerfinu hlýtur að
bera nokkra ábyrgð á því að það virki eins og
það þarf að gera. Það verður ekki ef ríki eru
ekki reiðubúin að gera málamiðlanir heldur
fylgja ævinlega fram þröngum þjóðarhagsmun-
um, í krafti efnahagslegs eða hernaðarlegs
máttar. Það er full ástæða til þess fyrir banda-
menn Bandaríkjanna á Vesturlöndum að hafa
þungar áhyggjur af þessari þróun mála.“
Ólík hug-
myndafræði sitt
hvorum megin
Atlantshafsins
Andrew Moravcsik,
prófessor í stjórn-
málafræði við Har-
vard-háskóla, skrifaði
um ágreining Evrópu
og Bandaríkjamanna
vegna dómstólsins í
tímaritið Newsweek fyrir skömmu og komst að
þeirri niðurstöðu að hann væri að hluta til hug-
myndafræðilegur. Í Bandaríkjunum væri frem-
ur litið á mannréttindi sem frelsi einstaklings-
ins, en í Evrópu væru mannréttindi fremur talin
fólgin í félagslegu jafnrétti. Um leið hefði
reynslan sýnt Evrópubúum að margt gott hefði
hlotist af alþjóðlegum dómstólum, en Banda-
ríkjamenn hefðu ekki notið þessarar reynslu.
Bendir Moravcsik þar á mannréttindadómstól
Evrópu í Strassborg máli sínu til stuðnings. Þar
séu árlega tekin fyrir mörg þúsund mál og hlut-
aðeigandi ríkisstjórnir framfylgi dómum hans
möglunarlaust, hvort sem þeir fjalli um samkyn-
hneigða í breska hernum eða seinagang í ítölsku
réttarfari. Þá sé evrópska aðferðin til að fást við
ríki þar sem „skálkar“ eru við völd að flækja þau
í vef alþjóðlegra viðskipta, veita þeim aðstoð og
draga þau inn í samstarf og þrýsta á þau um að
gangast undir samninga um mannréttindi.
Segja má að farin sé borgaraleg leið, en ekki
hernaðarleg. Allt þetta sé Bandaríkjamönnum
framandi. Þeir hafi enga reynslu af yfirþjóð-
legum dómstólum og hafa vanist því að nota
herinn þegar beita þarf þrýstingi. Því er um að
ræða gerólíkt hugarfar. Í Evrópu er tilhneig-
ingin sú að leita til stofnana, en Bandaríkja-
mönnum er tamast að grípa til einhliða aðgerða
og beita hernum. Það hefur reyndar sýnt sig
rækilega hvort sé vænlegra til árangurs. Nægir
þar að benda á að það var ekki fyrr en Banda-
ríkjamenn tóku af skarið í Bosníu að stillt var til
friðar, en fram að því hafði Evrópa gert lítið
annað en að sýna vanmátt sinn.
Vandi alþjóðlega glæpadómstólsins er hins
vegar ekki aðeins sá að Bandaríkjamenn hyggj-
ast virða hann að vettugi. Af þeim þjóðum, sem
hafa staðfest hann, eru flestar í Evrópu. Kín-
verjar, Indverjar, Pakistanar, Indónesar, Írak-
ar og Tyrkir hafa ekki einu sinni undirritað sátt-
málann og meðal þeirra þjóða, sem hafa
undirritað hann en óvíst er talið að muni stað-
festa hann, eru Egyptar, Íranar, Ísraelar og
Rússar. Það verður erfitt fyrir dómstólinn að
láta sig varða atburði í þessum ríkjum. Þá er sú
hætta einnig fyrir hendi að dómstóllinn verði
talinn verkfæri afmarkaðs heimshluta og vest-
ræn öfl ráði þar ríkjum. Eina arabaríkið, sem
hefur staðfest sáttmálann, er Jórdanía og fá As-
íuríki eru þar á meðal. Viðkvæðið í Evrópu er
hins vegar það að vilji aðrir heimshlutar hafa
áhrif á það hvernig dómstólnum verður stjórnað
þurfi viðkomandi ríki aðeins að staðfesta sátt-
málann.
Hvað sem þessum þáttum líður er stofnun al-
þjóðlegs glæpadómstóls stórt skref. „Nú er síð-
asti hlekkurinn í keðju alþjóðlegs dómskerfis
kominn á sinn stað,“ sagði Kofi Annan, fram-
kvæmdastjóri Sameinuðu þjóðanna, í ræðu þeg-
ar ljóst var að nógu mörg ríki höfðu staðfest
sáttmálann. „Við skulum vona að hann verði til
að skjóta hinum illu skelk í bringu og veiti hin-
um saklausu og hjálparvana vonargeisla.“
Morgunblaðið/Ómar
Spói situr á staur.
Banatilræðið vakti
athygli Lemkins og
hann fór að velta
fyrir sér hvernig á
því stæði að menn,
sem reyndu að
þurrka út heilan
minnihlutahóp,
gætu skýlt sér á bak
við fána fullvalda
ríkis og spurði: „Það
er glæpur þegar [til-
ræðismaðurinn]
drepur mann, en
það er ekki glæpur
þegar kúgari hans
drepur meira en
milljón menn?“
Laugardagur 11. maí 2002