Morgunblaðið - 13.10.2002, Side 18

18 SUNNUDAGUR 13. OKTÓBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
TÖLUR gegna mikilvæguhlutverki í nútímanum. Allter talið og enginn tekurmark á neinu nema birtar
séu tölulegar upplýsingar því til
stuðnings. Vissulega er deilt um for-
sendur talna og hvort þær eru mark-
tækar, trúverðugar eða réttar, en
aldrei heyrast efasemdir um notagildi
þeirra sem slíkra, hvort heldur í op-
inberri umræðu eða á þrengri vett-
vangi vinnustaða eða samtaka. Þetta
er ekki endilega af hinu góða og þess
gætir að of mikið traust er lagt á út-
reikninga. Því verður þó ekki á móti
mælt að tölur eru til margra hluta
nytsamlegar og verður þeirri for-
sendu fylgt í því sem hér fer á eftir
um íslensk handrit frá miðöldum.
Hefð og hátíðleiki
Umrædd talnagleði á að líkindum
rætur í raunvísindum og náttúruvís-
indum. Um eða eftir miðja síðustu öld
lagði hún félagsvísindi og hagvísindi
undir sig og nú er svo komið að
stjórnmál og hagstjórn í víðum skiln-
ingi byggjast fyrst og fremst á tölum.
Hugmyndin er þá sú að þær lýsi
raunveruleikanum á nákvæmari hátt
en orðin tóm. Síðasta vígi eigindlegr-
ar hugsunar innan fræðilegrar um-
fjöllunar voru hugvísindi og þar fóru
múrar fyrst að falla á sjöunda en
einkum áttunda áratug síðustu aldar.
Um það eru hagsaga og málvísindi
skýrustu dæmin. Í rannsóknum sem
tengjast handritum og textum hafa
erlendir fræðimenn síðustu tvo ára-
tugina eða þar um bil tekið tölur í
þjónustu sína og nægir að nefna Ezio
Ornato í París og Marilenu Maniaci í
Montecassino á Ítalíu til sögunnar, en
þau telja og mæla handrit og skjöl af
miklum móð með einkar áhugaverð-
um árangri. Hér á landi er rannsókn-
arhefðin sú að líta aðeins á eitt hand-
rit í einu eða lítinn hóp handrita sem
lúta sameiginlegu skilyrði, til dæmis
því að geyma Þórðar sögu hreðu eða
Veraldar sögu eða Grágás, nú eða þau
kunna að hafa verið skrifuð í sama
klaustri. Handritin hafa aftur á móti
ekki verið skoðuð í heild sinni sem
rannsóknarvert fyrirbæri, til dæmis
frá sjónarhóli menningarsögu eða
tæknisögu. Ávæningur af hugsun um
tengsl handrita við eitthvað annað
birtist helst í opinberum yfirlýsingum
um hina miklu dýrgripi og helgidóma
sem sagt er að handritin séu íslenskri
þjóð og menningu. Þá er vissulega lit-
ið á þau sem heild, en án þekkingar.
Á sýningunni Handritin sem var
opnuð í Þjóðmenningarhúsi um síð-
ustu helgi svífa fimmtán handrit
óhlutkennd í hálfrökkri og grafar-
þögn undir þykku gleri í tveimur her-
bergjum, óræð spegilmynd hjúpuð
pelli og purpura, upphafinn minnis-
varði um glæsta menningu í fornöld
og þar af leiðandi um andlegan styrk
þjóðarinnar nú á dögum. Aðeins
fylgja nöfn og fáein orð um sérhvert
þeirra á litlu blaði. Í öðrum herbergj-
um eru gagnlegur fróðleikur og
margvíslegt samhengi, meðal annars
um framleiðslu þessara merku gripa
og söfnun þeirra á síðari öldum, en
engar tölur virðast liggja fyrir sem
veita yfirsýn yfir handritaforðann.
„Hvað eru handritin okkar mörg?“
kynni einhver að spyrja, en fær ekki
svar og heldur áfram: „Eru þau öll
svona stór og falleg?“ Síðustu árin hef
ég sinnt nokkuð athugunum á varð-
veislu íslenskra handrita og mun nú
freista þess að stoppa í þetta gat í
þekkingu þjóðarinnar á handritum
sínum með ágripi um tvennt. Fyrst
geri ég grein fyrir fjölda varðveittra
handrita frá upphafi 12. aldar til loka
16. aldar. Síðan útlista ég blaðafjölda í
þessum handritum. Í lokin er örlítill
útúrdúr um dvalarstaði.
Handritaforðinn
Ritmenning barst til Íslands með
kristinni trú og elstu varðveittu hand-
ritsbrotin sem ætlað er að hafi verið
skrifuð hérlendis eru frá fyrri helm-
ingi 12. aldar. Nægir að nefna páska-
töflu frá því um 1120 (AM 732 a VII
4to) og brot úr predikunum frá því
fyrir miðja öldina (AM 237 a fol.). Vit-
anlega var miklu fleira skrifað sem nú
er glatað og gera Gísli Sigurðsson og
Svanhildur Óskarsdóttir ágæta grein
fyrir því í glæsilegri bók sem fylgir
ofangreindri sýningu og heitir sama
nafni. Best yfirlit fæst þó í riti Hreins
Benediktssonar, Early Icelandic
Script, sem kom út árið 1965. Á síðari
hluta 13. aldar og út 14. öld var
blómaskeið íslenskrar handrita-
gerðar, svo sem alkunna er, að hluta
vegna góðs markaðar fyrir handrit í
Noregi, eins og Ólafur Halldórsson
og Stefán Karlsson hafa lýst í grein-
um. Flest handritanna á sýningunni
eru frá þeim tíma. Á 15. öld hnignaði
handritagerð, segir sagan, og enn
frekar á 16. öld. Undir lok hennar
lognaðist skinnbókagerð út af vegna
notkunar á pappír, sem annaðhvort
var þá orðinn ódýrari en áður eða að-
gengilegri vegna greiðari aðflutn-
inga. Um þetta allt saman mætti
skrifa heila bók.
Þegar hugað er að varðveislu ís-
lenskra handrita frá miðöldum er
eðlilegt að miða einnig við norsk
handrit frá 13. og 14. öld, því tungu-
málið var hið sama og svæðið einn
markaður. Norsk handrit eftir það
eru annars eðlis, ef svo má að orði
komast. Tafla 1 byggist á tiltækum
handritaskrám en aldursákvörðun
miðar við samantekt sem Orðabók
Árnanefndar í Kaupmannahöfn gaf
út árið 1989. Könnunin er ekki alveg
tæmandi um síðari helming 16. aldar,
en yfir þá áratugi nær orðabókar-
skráin ekki og líklegt að fáein handrit
eigi eftir að bætast við. Eitthvað á því
eftir að breytast í þeim tölum sem hér
fara á eftir en ekki þannig að skipti
sköpum. Við athugun mína hef ég
notið ómetanlegrar aðstoðar Karls
Óskars Ólafssonar meistaranema í ís-
lensku við Háskóla Íslands og átti
þess kost að ráða hann til verksins
vegna styrkja úr Rannsóknasjóði
skólans og frá Rannsóknaráði Ís-
lands. Ekki eru tekin með í töfluna á
annað hundrað handritsbrot með lat-
ínutexta sem flest eru í handritadeild
Landsbókasafns-Háskólabókasafns
og á Þjóðminjasafni, því of margt er
óljóst um uppruna margra þeirra,
nefnilega hvort þau voru skrifuð á Ís-
landi eða keypt erlendis og flutt til
landsins. Það viðfangsefni bíður
rannsakanda.
Vitað er að norskir handritagerð-
armenn á 13. og 14. öld fylgdust vel
með tískusveiflum í Evrópu, til dæm-
is þegar þeir tileinkuðu sér þá nýjung
að strika fyrir línum með bleki en
ekki með þurrum oddi úr málmi eða
beini. Íslenskir starfsbræður þeirra
voru ekki jafn vel með á nótunum en
afköstuðu ólíkt meiru og höfðu fjöl-
breyttari smekk. Ekki verður rætt
frekar um Norðmenn hér. Af töflunni
má ráða að til eru nálægt því eitt þús-
und íslensk handrit frá miðöldum. Ör-
fá þeirra eru frá 12. öld, eða 16., en
allnokkru fleiri frá 13. öld, heil 113
handrit. Þriðjungur allra varðveittra
íslenskra handrita er frá 14. öld, eða
339, en frá 15. öld eru til 242 handrit
og 269 frá 16. öld. Af handritum 16.
aldar eru tvö skrifuð á pappír
skömmu fyrir miðja öldina en 50 frá
síðari hluta hennar. Ekki eru þetta
háar tölur miðað við það sem til er í
ítölskum, frönskum og breskum
handritasöfnum en miðað við efni og
aðstæður á Íslandi á tímabilinu má
vel við una.
Fjöldi blaða
Í sem stystu máli má segja sem svo
að handrit sé handskrifuð skinnbók
eða pappírsbók sem er varðveitt
nokkurn veginn eins og hún var í upp-
hafi eða þá lítill hluti slíkrar bókar
sem getur verið allt frá einu blaði að
lengd. Í síðara tilvikinu má tala um
handritsbrot. Skjöl og bréf á stökum
blöðum, oft með innsiglum, eru und-
anskilin hér og verðskulda sérstaka
umfjöllun. Þau skipta þúsundum frá
því tímabili sem hér er til umræðu.
Smæstu handritsbrot íslensk frá mið-
öldum eru ræmur með fáeinum línum
skriftar en þykkustu íslensku hand-
ritin frá miðöldum eru um og yfir 240
blöð: eitt rímnahandrit frá fyrri hluta
16. aldar (AM 604 a-h 4to) og tvö
Jónsbókarhandrit frá síðari hluta
sömu aldar (Thott 2102 4to, Stockh.
Perg 9 8vo). Jónsbók sendi Magnús
konungur Hákonarson til landsins
vorið 1280 til samþykktar á alþingi,
sem gekk eftir ári síðar. Hún gilti sem
veraldleg lög í landinu allt fram undir
miðja 18. öld og að nokkrum hluta
lengur, en bálkur hennar um viðar-
reka og hvala nýtist lögfræðingum og
dómurum enn þann dag í dag.
Því miður vantar mig blaðafjölda í
um 20 skinnhandritum og skinnbrot-
um, sem flest eru í söfnum erlendis
þar sem skrár eru engar til nógu góð-
ar, en tiltækar upplýsingar birtast í
töflu 2. Pappírshandritum 16. aldar er
sleppt, en átta af hverjum tíu þeirra
eru yfir 32 blöð að lengd. Til þess að
auðveldara sé að bera saman aldir
eru tölurnar hafðar í hundraðshlut-
um, en síðasti dálkurinn sýnir fjölda
handrita á hverri öld svo að fram
komi við hvað er miðað.
Skiptingin er ekki svo ólík eftir öld-
um og fram undir 1500 er nærri helm-
ingur allra handrita aðeins eitt eða
tvö blöð (sjá töflu 2). Varðveitt er eitt
blað úr 164 handritum en tvö blöð úr
232, samanlagt 396 af 910 eða 44 af
hundraði. Varðveislan er því æði
brotakennd, ef svo má að orði kom-
ast. Fjórðungur til viðbótar er innan
við 32 blöð, 237 eintök, og er þá miðað
við fjögur átta blaða kver, sem svo
eru nefnd og eru algengasta kvera-
stærðin í íslenskum skinnhandritum.
Kver samsvara örkum í prentuðum
bókum sem nú á dögum eru ávallt 16
blöð eða með öðrum orðum 32 blað-
síður. Í þessum stóra hópi er fjöl-
breytni mikil og í handritsbrotum eru
til dæmis varðveitt mikilvæg afbrigði
texta af vinsælustu ritverkum Íslend-
inga fyrr og síðar. Má nefna Njálu-
brotin tíu (AM 162 B fol.) og jafnmörg
úr Egils sögu (AM 162 A fol.), þar á
meðal hið rómaða þetabrot sem gæti
verið frá miðri 13. öld og er á sýning-
unni. Jónsbókarbrot eru 53 talsins og
ekki má heldur gleyma heilagra
manna sögum og konungasögum sem
urmull er til af brotum úr. Allt er
þetta Árna Magnússyni að þakka,
sem einn fárra handritasafnara á 17.
og 18. öld gerði sér grein fyrir því að
hvert einasta rifrildi væri einhvers
virði og bæri að hirða.
Eftir stendur tæplega þriðjungur
íslenskra skinnhandrita frá miðöld-
um sem segja má að séu „eiginleg“
handrit í þeim skilningi að stærstur
hluti þeirra er varðveittur – yfir 32
blöð – samanlagt 277 handrit. Af þeim
hafa einungis 145 fleiri en 80 blöð. Í
þessum hópi einum fjölgar hlutfalls-
lega eftir því sem líður á tímabilið, úr
sex af hundraði á 12. öld í 27 af hundr-
aði á 16. öld. Frá 12. öld eru varðveitt
þrjú svo vegleg handrit og ber ís-
lenska hómilíubókin af (Stockh. perg.
15 4to). Hún er 102 blöð og fáanleg í
forkunnarfagurri ljósprentaðri út-
gáfu sem var unnin á Stofnun Árna
Magnússonar í Reykjavík. Vel varð-
veittum handritum fjölgar ekki að til-
tölu fyrr en á 14. öld, en hundraðs-
hlutar eru reyndar villandi í þessu
samhengi vegna þess að frá 13. öld
eru til allmörg stórfengleg handrit á
borð við Grágásarhandritin tvö (GKS
1157 fol. og AM 334 fol.), sem bæði
eru á sýningunni. Frá 14., 15. og 16.
öld mætti tilgreina ótal merkilega
gripi, en verður ekki gert hér. Þó er
Íslensk
handrit frá
miðöldum
Á sýningunni
Handritin sem
var opnuð í
Þjóðmenning-
arhúsi um síð-
ustu helgi svífa
fimmtán hand-
rit óhlutkennd í
hálfrökkri og
grafarþögn und-
ir þykku gleri í
tveimur her-
bergjum.
Jónsbókarhandritið Svalbarðsbók, AM 343 fol., mun vera skrifað undir miðja 14. öld, fagurlega myndskreytt og 86 blöð.
Texti handritsins er stórmerkur.



     






 




  












 

  




  






 !




"
"

"
 "
"
"
  "

"

"

#
 ! 





"

"


"
#
 "

"


"
"

"

!

$ 
    %& '
 

  
!  "#
 #
()&
* 
+
,-'$
'.,
/ 


!,




















 







Á Íslandi er rann-
sóknarhefðin að líta
aðeins á eitt handrit í
einu eða lítinn hóp
handrita sem lúta sam-
eiginlegu skilyrði, t.d. að
geyma sömu sögu eða
hafa verið skrifuð í sama
klaustri. Már Jónsson
fjallar um fjölda varðveittra
handrita, blaðafjölda og
hvar þau eru niðurkomin.
Blað úr rímnahandritinu AM 604 a—h
4to frá síðari hluta 16. aldar, sem Árni
Magnússon af einhverjum ástæðum
bútaði í sundur, en er samanlagt 248
blöð og fyrir vikið lengsta íslenska
skinnhandritið.