Morgunblaðið - 03.01.2003, Blaðsíða 27

ÁRAMÓT
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 3. JANÚAR 2003 27
Útsalan er hafin
Kringlunni, sími 588 4848.
„GÓÐIR Íslendingar.
Ég óska ykkur öllum heilla og
góðs gengis og þakka margar
ánægjulegar samverustundir á liðnu
ári. Sannarlega var það viðburðaríkt
og skilaði þjóðinni fjölþættum
ávinningi.
Við höfum um nokkurt skeið notið
meiri farsældar en áður þekktist,
þjóðartekjur vaxið jafnt og þétt, at-
hafnamenn orðið sífellt um-
svifameiri um veröld víða, hagnaður
ýmissa fyrirtækja greindur í tölum
sem eru utan mælikvarða almenn-
ings og þorri þjóðarinnar hefur not-
ið góðs af framförunum.
Okkur eru daglega sagðar nýjar
fréttir af ávinningum í atvinnulífi,
nýsköpun í markaðsmálum og kaup-
um og sölu á fyrirtækjum þar sem
verðmætið er mælt í milljörðum
króna. Áformað er að hefjast handa
innan tíðar um mestu fjárfestingar
og framkvæmdir sem um getur í
sögu Íslands og verður að grípa til
heildarútgjalda ríkisins alls til að ná
þar samanburði.
Aldrei fyrr hafa Íslendingar haft
jafnmikla fjármuni milli handa.
Tækifærin til góðra verka eru fleiri
en nokkru sinni í sögu þjóðar. Það
er því óneitanlega þversögn að ein-
mitt í slíkri gósentíð skuli fátækt
aukast ár frá ári.
Mæðrastyrksnefnd, Hjálp-
arstofnun kirkjunnar, Rauði kross-
inn, félagsmálastofnanir og Hjálp-
ræðisherinn hafa öll á jólaföstu
borið okkur sömu sögu. Sífellt fjölg-
ar þeim sem leita ásjár í neyð, eiga
ekki fyrir mat og eru svo bjarg-
arlausir að geta ekki klætt börn sín
eða leyst út lyf sem læknar telja
nauðsynleg, mæður hrekjast með
börnin úr einu húsnæði í annað,
óvissa og úrræðaleysi fyllir hugann
örvæntingu og sumir hafa glatað
andlegri heilsu í baráttu við sára fá-
tækt.
Margir eiga vísast bágt með að
trúa að þessi lýsing geti verið rétt,
að fólki séu búin þessi hörðu örlög á
Íslandi okkar tíma. Þetta hafi verið
veruleiki kreppuáranna og líf fá-
tæks fólks í bókum Tryggva Emils-
sonar en varla nú. Kannski sé einn
og einn svona illa staddur en nánast
óhugsandi að um mikinn fjölda sé að
ræða, óhugsandi að fátækt og eymd
séu að skjóta hér rótum við upphaf
nýrrar og vonglaðrar aldar. En
staðreyndirnar tala því miður skýru
máli.
Þúsundir leita nú til hjálparstofn-
ana sem ég nefndi áðan og þeim
fjölgar stöðugt sem í fyrsta sinn
þurfa að ganga þá þrautagöngu að
viðurkenna neyð sína á þennan hátt.
Þetta fólk klæðist gömlum fötum
sem það fær frá öðrum, neitar sér
um alla skemmtun sem kostar fé,
biður um aðstoð til að geta glatt
börn sín með gjöf á jólum, sér litla
von í nýjum degi.
Æ fleiri festast í fátæktargildru,
vítahring sem vonlítið virðist að
rjúfa þótt viljinn sé ríkur til að
bjarga sér sjálfur án annarra hjálp-
ar. Það er bitur reynsla að þurfa að
játa neyð sína á þennan hátt, að
sigrast á stoltinu sem okkur öllum
er innrætt og starfsfólk hjálp-
arstofnana hefur sagt mér frá þeirri
sálarkvöl sem heltekur marga sem
leita ásjár.
Hverjir eru svona illa staddir?
Hvar er fátæktin orðin daglegur
gestur? Svörin eru breiður hópur
þjóðfélagsþegna: ungar mæður, lág-
launafólk, einstæðingar, aldraðir
sem eingöngu hafa einfaldan lífeyri
úr að spila, öryrkjar sem lifa við lág-
marksbætur. Fjöldinn eykst ár frá
ári og verður sífellt margbrotnari, í
vaxandi mæli fólk í fastri vinnu en
launin duga ekki fyrir húsaleigu,
venjulegum heimilismat, leik-
skólagjöldum og öðrum brýnum út-
gjöldum sem ekki er hægt að kom-
ast hjá. Jafnvel þótt báðir foreldrar
vinni úti hafa barnmargar fjöl-
skyldur þurft á hjálp að halda, fá
matarmiða til að framvísa í versl-
unum, og sífellt fjölg-
ar einstæðum mæðr-
um í fullri vinnu sem
ekki ná endum sam-
an. Á næsta leiti er
svo önnur sveit af
ungu barnafólki sem
lent hefur í skulda-
gildru vegna lang-
skólanáms eða hús-
næðiskaupa og nær
vart endum saman,
horfist í augu við
greiðsluþrot handan
við hornið.
Umræða um þenn-
an vanda hefur ekki
verið viðamikil og á
vissan hátt er fátækt-
in falin í skugga. Það er helst að
fjölmiðlar færi í aðdraganda jóla og
áramóta fréttir af Mæðrastyrks-
nefnd og hjálparstarfi í kirkjum
landsins en þó er neyðarhjálpin
verkefni þeirra árið allt. Gagnlegar
yfirlitsgreinar birtust í Morg-
unblaðinu á liðnu ári og nokkur um-
fjöllun varð um verkefni og skyldur
sveitarstjórna á þessu sviði í að-
draganda kosninganna. Innan tíðar
er væntanlegt viðamikið rit fé-
lagsfræðings sem birta mun nið-
urstöður ítarlegra rannsókna á fá-
tæktinni í landi okkar og þar er
leitast við að greina þróunina á liðn-
um árum og skýra hvað það er í
uppbyggingu samfélagsins sem
skapar hin grimmu örlög fátæktar
við aldahvörf.
Að öðru leyti hefur að mestu ríkt
þögn um þessa skuggahlið, meinið
sem virðist vaxa jafnt og þétt. Ör-
yggisnetið sem við héldum að væri
traust og víðtækt og töldum höf-
uðkost á íslenskri velferð er í raun
svo götótt að þúsundir megna ekki
af eigin rammleik að framfleyta sér
og sínum.
Það hefur verið eindreginn þjóð-
arvilji að hér væru öllum tryggð lág-
markskjör, að velferðin væri sömu
ættar og ríkir með frændum okkar á
Norðurlöndum, að aldraðir og sjúk-
ir, einstæðingar og barnmargar fjöl-
skyldur þyrftu ekki að líða skort.
Við höfum á undanförnum áratug
náð einstæðum árangri í baráttunni
við verðbólguna og fest í sessi stöð-
ugleika í hagkerfinu. Í því verki
tóku verkalýðshreyfing, ríkisvald og
sveitarstjórnir höndum saman og
nutu liðsinnis ábyrgðarmanna í fyr-
irtækjum.
Við þurfum nú hliðstætt átak til
að vinna bug á fátæktinni og gera
velferðarnetið svo þéttriðið að það
veiti öllum öruggt skjól. Við þurfum
að binda á ný þá hnúta sem raknað
hafa og taka okkur aðrar norrænar
þjóðir til fyrirmyndar í þessum efn-
um.
Ég heiti á forystusveit launafólks-
ins sem á liðnu ári var í fararbroddi
andófsins gegn verðbólgunni að
veita nú sams konar leiðsögn í glím-
unni við fátæktina, að tengja saman
ríkisvald og sveitarstjórnir, áhrifa-
fólk í atvinnulífi og liðssveitir í
hjálparstarfi og festa í sessi end-
urbætur sem tryggi að Ísland sé
ekki lengur eftirbátur annarra á
Norðurlöndum.
Við verðum að hafa einurð til að
horfast í augu við það sem miður fer
um leið og við fögnum glæsilegum
árangri á mörgum sviðum. Á ný-
liðnu hausti tókst einstaklingi að
opna augu okkar allra fyrir eineltinu
sem breiðst hefur út um skóla
landsins, hvernig ofbeldi og grimmd
hafa lamað andlega heilsu, sjálfs-
traust og lífsgleði margra ung-
menna. Samtökin Regnbogabörn
urðu vonarneisti þeirra sem liðið
hafa kvöl og einsemd og tákn fyrir
andóf gegn meini sem alltof lengi
hafði legið í þagnargildi. Úr því að
hugsjónamaður gat með fórnfúsu
starfi breytt hugsunarhætti þjóð-
arinnar hlýtur landsátak gegn fá-
tæktinni þar sem verkalýðshreyfing
og áhrifafólk í stjórnmálum og at-
vinnulífi taka höndum saman svo
sannarlega að valda
þáttaskilum.
Kærleikurinn í ann-
arra garð hefur verið
kjarninn í þeim siðaboð-
skap sem Íslendingar
hafa lengi fylgt, um-
hyggja og umburð-
arlyndi verið leiðarljós
kristinnar trúar. Þess er
mikilvægt að minnast
þegar fordómar og of-
beldi virðast í vaxandi
mæli vera að skjóta hér
rótum. Það er orðið
nánast daglegt brauð að
Íslendingar sem bera
annan hörundslit en við
erum vön verði fyrir að-
kasti og nýir landsmenn sem fæddir
eru í fjarlægum álfum og hér hafa
árum saman skilað góðu verki mæti
fjandskap og hróp séu gerð að þeim
á götum úti.
Æska landsins hefur greiðan að-
gang að ofbeldisleikjum og bar-
smíðar, slagsmál og samfelld dráp
eru sú veröld sem skemmtanaiðn-
aðurinn framleiðir á færibandi. Við
sem eldri erum og ábyrgð eigum að
bera gerum okkur ekki nægilega
grein fyrir hvaða áhrif þessi síbylja
ofbeldis hefur á huga og hegðun
unga fólksins. Þess vegna vakti það
mig til alvarlegrar umhugsunar að
lesa bréf sem mér barst á haustdög-
um frá ungum manni sem átti aðild
að alvarlegri líkamsárás. Hann
sagði í sínu bréfi:
„Vinur minn hefði aldrei getað
gert sér grein fyrir því að eitt spark
gæti leitt mann til dauða. Skilaboðin
sem heimurinn sendir inn í hug svo
margra ungra drengja eru þau að
slagsmál séu töff og þau að fólk geti
slegist eins og í kvikmyndum þar
sem þau hafa engin áhrif. Gerð er
hetja úr manni sem nær að lemja
flesta og konur laðast að þeim í
kvikmyndum. Sem sagt þetta er sett
upp eins og það sé flott að berja
fólk. Enginn getur ímyndað sér að
slagsmál leiði til dauða.“
Þannig hljómar kafli úr bréfi hins
unga ógæfumanns og hann hvatti til
að hafin yrði herferð gegn ofbeldi
með fræðslu í öllum skólum lands-
ins. Og hann bætti við:
„Ef þetta gæti snúið bara einum
frá því að lenda í sömu stöðu og ég
og vinur minn erum í þá væri tak-
markinu náð.“
Já, reynsluheimur kynslóðanna
hefur tekið miklum stakkaskiptum.
Ræturnar sem hinir eldri áttu í
dreifðum byggðum eru að slitna og
trúnaðarböndin sem settu svip á
samfélag til sveita og í sjáv-
arþorpum óðum að trosna.
Bækurnar um Nonna og Hjalta
litla sem við lásum á æskuárum með
mikilli gleði eru nú ungu fólki fram-
andi heimur. Nýjar kynslóðir ganga
ekki lengur moldargötur eftir kún-
um eða sækja soðningu niður á
bryggju. Þær alast upp að stærstum
hluta á malbikinu, eiga rætur í
hverfum borgar sem teygir sig frá
miðbæ Reykjavíkur gegnum Kópa-
vog og Garðabæ til Hafnarfjarðar,
út á Seltjarnarnes og upp í Mos-
fellsbæ. Þótt mörg sveitarfélög
komi hér að stjórn er byggðin í raun
orðin ein heild, ung borg í hröðum
vexti, á margan hátt óskrifað blað,
býsna efnileg á mörgum sviðum þótt
erfitt reynist að glíma við mannleg
vandamál sem að höndum ber.
Reykjavík og nágrannabyggðir
munu á nýrri öld þurfa að veita um-
fram aðra svarið við spurningunni:
Hvað felst í því að vera Íslendingur?
Höfuðborgarsvæðið hefur tekið í arf
það viðfangsefni sem Skagafjörður,
Þingeyjarsýsla, Vestfirðir og aðrar
byggðir sinntu áður: Að gefa nýjum
kynslóðum vitund og vilja, að
tryggja kjölfestu átthaganna. Í
framtíðinni verður uppruni þorra
landsmanna hér í nágrenninu og
Reykjavíkursvæðið sá veruleiki sem
mestu mun ráða um þjóðarsvip.
Togstreitan sem löngum ríkti á
liðinni öld milli landsbyggðar og
höfuðborgar kom kannski í veg fyrir
að við sæjum skýrt þau þáttaskil
sem orðið hafa í glímunni um vanda
þess og vegsemd að vera Íslend-
ingur. Hinn mikli þungi sem íbúa-
fjöldinn felur í sér færir Reykjavík
og nágrannabæjum þá miklu ábyrgð
að gefa nýjum kynslóðum reynslu
og rætur sem styrkja munu stöðu
Íslands á nýrri öld.
Og vissulega er margt sem lofar
góðu í þeim efnum. Hæfileikar unga
fólksins hafa verið að skapa Reykja-
vík einstakt orðspor á alþjóðavísu.
Hingað streyma á hverju ári áhrifa-
menn í tónlistarheimi til að upp-
götva hljómsveitir sem rétt eru
komnar af táningsaldri og Reykja-
vík er orðin tákn fyrir frumkraft og
sköpun í tónlistarveröld unga fólks-
ins. Hljómsveitir eins og Sigur Rós,
Múm og Quarashi hafa borið hróður
Íslands víða um lönd og þúsundir í
erlendum borgum flykkjast á tón-
leika þeirra. Kannski er þetta unga
tónlistarfólk Fjölnismenn okkar
tíma og kennir okkur hvernig hægt
er að eiga reykvískar rætur og vera
einnig heimsborgari. Og merkileg
var umræðan fyrr í vetur um að
sumir rapparar kynnu betri skil á
íslensku máli en þeir sem kenna í
Háskólanum.
Ný kynslóð í bókmenntum og tón-
list, kvikmyndum, myndlist, dansi
og öðrum greinum er að sýna um-
heiminum sköpunarkraftinn sem í
þjóðinni býr, gera nútímamenningu
Íslendinga að erindi okkar við um-
heim allan.
Það er reyndar á fleiri sviðum
sem reynslan úr borgarsamfélagi
Reykjavíkur og nágrannabyggða
hefur laðað fram hæfileika og þjálf-
að svo gjaldgengir verða á heim-
storgum. Á liðnu ári birtust okkur
fjölmargar sannanir þess hvernig
viðskiptareynsla héðan að heiman
getur orðið undirstaða millj-
arðareksturs á erlendri grund og í
flestum tilvikum var forystan í
höndum unga fólksins.
Lítil verslun sem hóf starfsemi
fyrir rúmum áratug í úthverfi
Reykjavíkur hefur vaxið í alþjóðlega
keðju sem rekur nú hundruð búða í
Vesturheimi, vöruhús á Norð-
urlöndum og keppir um heims-
þekktar verslanakeðjur á Bret-
landseyjum. Reynslan af rekstri
gosdrykkjaverksmiðju hér heima
varð á undraskömmum tíma grund-
völlur risafyrirtækis í Rússlandi.
Þekking og agi úr lyfjaframleiðslu í
íslenskri borg er nú undirstaðan að
viðamiklum og vaxandi umsvifum
vítt og breitt um austanverða Evr-
ópu. Smíði gervilima fyrir fólk sem
slasast hefur eða veikst af sykursýki
og upphaflega var á einni hæð við
Hverfisgötu er nú orðið eitt öfl-
ugasta fyrirtækið á heimsvísu í sinni
grein. Verðbréfasala sem í byrjun
var tengd íslenskum sparisjóðum
hefur í höndum ungra kunn-
áttumanna breyst í alþjóðlega
bankastofnun.
Dæmin eru ennþá fleiri og ná
einnig til hugbúnaðar og tölvutækni,
matvælaframleiðslu og nýjunga í
fiskiðnaði. Velflest eiga þessi fyr-
irtæki það sammerkt að hafa kvikn-
að og þroskast á markaðssvæði
Reykjavíkur og lúta að verulegu
leyti forystu kynslóðar sem er ný-
lega komin til verka.
Athafnasemi unga fólksins, ár-
angur þess í menningu og listum,
viðskiptum og atvinnulífi eru
vissulega sönnun þess að hægt er að
vera í fremstu röð á heimsvísu en
varðveita um leið íslenskar rætur,
að reynslan sem fæst hér á
heimaslóð getur verið undirstaða
verulegs árangurs annars staðar í
veröldinni.
Það er gæfa fyrir fámenna þjóð
sem um aldir var fátæk og þurfti að
sækja sér sjálfstæði með einarðri
baráttu í hundrað ár, að sjá skýr
merki þess á okkar tíð að nýjar kyn-
slóðir ætla sér að sameina heimssýn
og íslenskar rætur.
Sköpunarkrafturinn sem birtist í
endurnýjun íslenskrar menningar
og hugmyndaríku atvinnulífi gefur
okkur fyrirheit um að Íslendingar
muni halda sínu í veröldinni, að kyn-
slóðin sem nú haslar sér völl muni
færa þjóðinni nýtt blómaskeið.
En þá skiptir líka miklu að sam-
heldnin sem verið hefur arfleifð Ís-
lendinga haldi áfram að móta þjóð-
arbrag, að við gleymum ekki
bræðrum okkar og systrum sem
eiga á brattann að sækja.
Ég óska ykkur öllum farsældar á
nýju ári og bið og vona að gæfa fylgi
ávallt Íslendingum.“
Nýársávarp forseta Íslands, herra Ólafs Ragnars Grímssonar
Sífellt fjölgar þeim sem leita ásjár í neyð
Ólafur Ragnar
Grímsson