Morgunblaðið - 09.02.2003, Blaðsíða 34

SKOÐUN
34 SUNNUDAGUR 9. FEBRÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
ÉG þurfti að fara á spítala í
nokkra daga og þó að það sé ekki í
frásögur færandi fyrir mann á ní-
ræðisaldri var það til þess að rifja
upp gömul atvik úr lífi mínu sem
uppfinningamanns. Læknirinn sem
á móti mér tók var mjög geðþekkur
maður. Hann spurði mig ýmissa
spurninga, eins og gengur, um van-
líðan mína og einnig hvað ég hefði
haft með höndum um ævina. Ég
leysti úr þeim spurningum eins og
ég best gat, svo að lokum sagðist ég
hafa haft sem áhugamál uppfinn-
ingar þá spyr hann: Getur þú nefnt
mér eitthvað sem þú hefur fundið
upp sem er í notkun hér á landi eða
erlendis? Sem snöggvast fannst
mér, í þessari fyrirspurn, skína í
gegn viðhorf ýmissa sem gjarnan
vilja líta á uppfinningamenn sem
skrýtna karla. Þetta er auðvitað
meinsemd hjá mér en ekki honum.
Læknar sem meðhöndla tól og tæki
til alls konar brúks við störf sín og
fylgjast með þróun og nýsköpun
þeirra gera sér auðvitað grein fyrir
að þau fæðast ekki eins og börn.
Heldur býr þar að baki þrotlaus
hugsun hugvitsmannsins og þróun-
arferli hugmyndanna frá upphafi til
enda.
Það mun hafa verið kringum 1972
að ég gerði mína fyrstu tilraun til
að athuga með einkaleyfi á því sem
ég nefndi heilsukoddi, sem ég var
þá búinn að hanna og nota fyrir mig
með góðum árangri. Hugmyndina
fékk ég eftir að hafa í nokkur ár
þjáðst af sárum verk í hálsi og
herðum. Er ég fór á sjúkrahús,
reyndar af öðru tilefni, sagði ég
lækninum frá þessum verk og fann
hann þá út að í tveimur hálsliðum
væri að myndast kölkun sem ekkert
væri hægt að gera við nema þá
helst að leggja við heita bakstra. Þá
datt mér í hug að búa til púða sem
studdi undir hálsinn þegar ég legð-
ist út af. Síðar er ég fór að sofa á
þessum kodda og hafði vanist því
hvarf verkurinn. Eftir þetta fannst
mér ráð að kanna hvort einhver
hefði í höndum einkaleyfi á slíkum
hlut. Kom þá í ljós að Íslendingur
hafði sótt um einkaleyfi á kodda lík-
um mínum og fengið útgefið einka-
leyfi 1937. Þetta leyfi var löngu út-
runnið og púðinn reyndar byggður
úr allt öðru efni en var í koddanum
hjá mér.
Þessi hlutur, koddinn, kostaði
mig talsvert margar vinnslustundir
og fjármuni, m.a. tvær ferðir til
Kaupmannahafnar í sambandi við
einkaleyfið og möguleika á að koma
þessu á markað í Danmörk og víðar
því ekki hafði tekist að koma þessu
í framleiðslu hér á landi. Ég þurfti
að leggja fram rökstudda lýsingu á
hlutnum ásamt teikningu sem ég
gerði. Einnig þurfti ég meðmæli
valinkunna manna og lækna og ann-
arra sérfræðinga um nytsemi hlut-
arins. Ég hafði handunnið nokkra
kodda og komið þeim til prófunar
til einstaklinga sem ég vissi að
væru með eymsli í hálsi og öxlum.
Þessi koddi var sérstaklega hann-
aður með tilliti til þess að létta á
herðum og hálsi. Þremur koddum
var komið inn á Grensásdeild til að
kann viðbrögð hjúkrunarfólks og
sjúklinga við notagildi þeirra. Þegar
ég fór svo eftir nokkrar vikur að
vitja um árangur þessara tilrauna
kom í ljós að allir töldu að þetta
væri ágætt og þeir sem sofið höfðu
á koddunum vildu helst eiga þá. Því
var það að ég gekk á fund læknis
stofnunarinnar og bað hann um að
gefa mér meðmæli um að koddinn
væri góður til síns brúks samkvæmt
umsögn hjúkrunarfólks og sjúk-
linga. Jú, það sagðist hann geta
gert með glöðu geði. En það fór í
verra þegar ég bað um að fá það
skriflegt. „Það get ég ekki með
nokkrum móti gert. Því miður er al-
veg útilokað að ég geri það því þá
bryti ég samning sem ég hef geng-
ist undir að virða.“ Ég talaði svo við
annan lækni sem ég þekkti og fékk
þar sömu svör og vitnaði hann því
til stuðnings í samning við lækna-
félagið.
Ég spurði ekki nánar út í þetta
enda ekki tilgangurinn með þessum
skrifum að hnýta á nokkurn hátt í
læknastéttina. Heldur er ég aðeins
að benda á að það eru mörg ljón á
vegi íslenskra hugvitsmanna. Þetta
er aðeins lítil saga af glötuðu tæki-
færi til nýsköpunar og ef til vill til
atvinnuskapandi verka. Auk bæði
fjárhagslegs og félagslegs tjóns
sem óhjákvæmlega lendir á baki
frumherjans og fjölskyldu hans er
sárt að þurfa að horfa upp á að
sams konar kodda er nú verið að
flytja inn og eru þeir framleiddir í
milljóna tali. Íslensk hugmynd sem
reynt var að koma á framfæri 20
árum fyrr.
Því miður er hægt að tína til og
segja frá ýmsum hremmingum ís-
lenskra hugvitsmanna með hug-
myndir sínar svipaðar og ég hef hér
gert. Það gæti verið dálítið fróðlegt
að taka upp nokkur dæmi því til
sönnunar. Í vonlausri baráttu fyrir
því að það hafi einhver áhrif til bóta
á þá ráðamenn sem starfa hjá ís-
lenskum sjóðakerfum eða á hinu
háa alþingi. En þar eru menn sem
lofsyngja nýsköpun á tyllidögum
eða á sunnudögum fjórða hvert ár
og gleyma því svo á mánudögum
enda eru þeir til mæðu. Þannig
telja íslenskir hugvitsmenn dagana
meðan þeir bíða eftir svari frá
stofnunum eða einstökum tals-
mönnum þessa kerfis. Svari sem
getur þýtt örlög þeirra hugmynda:
Nei er gott, já er betra, biðin er
verst.
Hvenær skyldi sá dagur koma
sem þýðir laugardagur til lukku
fyrir viðkomandi frumherja og ís-
lenskt hugvit. Hvenær skyldi sá
dagur koma þegar greidd verður
gata viðkomandi frumherja og ís-
lenskt hugvit fær að njóta sín. Ég
hef oft velt því fyrir mér hvernig á
þessu stendur en nú eru þetta í
mörgum greinum hámenntaðir
menn.
Ekki geta þetta verið eiginhags-
munir sem þeir eru að verja því
ekki heyrir maður svo oft sagt frá
hálærðum mönnum með snjallar
hugmyndir í kollinum sem komist
hafa á framfæri. Þó eru eflaust til
undantekningar þar á. Oftast eru
hugmyndasmiðirnir menn með al-
menna menntun. Kannski er ein af
ástæðunum fyrir því að hinir lærð-
ari reyna að finna hliðstæður hug-
myndanna í bókum. Ef ekki er
ákveðna formúlu eða umsögn þar að
finna er hugmyndin aflífuð. Slíkt
gengur ekki upp því þá yrði engin
þróun eða nýsköpun.
Ég og félagi minn Jóhannes Páls-
son höfum lagt ómældar vinnu-
stundir og fé í þá hugmynd okkar
að veiða fisk á lífræna gervibeitu.
Vegna þess að Jóhannes var búsett-
ur í Danmörku í nokkur ár fengum
við verklega aðstoð hjá Tækni locic
institute. Vegna þessa verkefnis og
áhuga þeirra manna sem að því
stóðu í Danmörku útveguðu þeir fé
til Hojmark Labratory Gretu Jac-
obsen til að kanna sex afbrigði hrá-
efnis í lífrænan þátt beitunnar með
forskrift okkar og samkvæmt okkar
hugmyndum. Það féll svo í minn
hlut að vinna við smíði vélbúnaðar
til að koma línunni í sjó. Til þess
tók ég mér 9 mánaða kauplaust frí.
Aðkeypt vinna var svo greidd með
áhættufé sem Iðnþróunarsjóður
lagði fram og það ber hér með að
þakka. Hugmyndin hefur síðan
þróast í huga okkar en lítið þokast
áfram vegna féleysis.
Ég ætla að leyfa mér að láta hug-
ann reika aftur í tímann. Ég las fyr-
ir nokkrum árum viðtöl í blaði við
forstjóra banka og sjóða um skoð-
anir þeirra á nýsköpun og fjár-
mögnum nýrra hugmynda. Einn
þeirra, „sjóðaforstjóri“, sagðist ekki
vorkenna íslenskum hugvitsmönn-
um þótt þeir væru að væla um fjár-
skort. Eigi þeir góðar hugmyndir er
þeim í lófa lagið að fara í fyrirtæki
sem geta tekið að sér fjármögnun
og framleiðslu þeirra. Sumir hugs-
uðir halda alltaf að þeir séu að finna
upp hjólið að nýju. Það þarf nú ekki
skarpa hugsun til að finna háðið í
þessum ummælum embættismanns-
ins og það minnir mig núna á
manninn sem vildi heldur fara til
Kaupmannahafnar og læra þar
varalestur heldur en að greiða af-
notagjald ríkissjónvarpsins. Hvort
tveggja er jafnheimskulegt. Ég
minnist þess að ég átti viðtal við
danskan mann sem hafði það starf
að taka á móti hugmyndum danskra
hugvitsmanna. Ég spurði hvort ekki
kæmu fram margar hugmyndir vit-
lausar sem væri ekki sinnt um.
Hann svaraði því svo að það kæmi
aldrei svo vitlaus hugmynd að
manni bæri ekki skylda til að láta
kanna hana til fullnustu og hann
lýkur svo orðum sínum með því að
spyrja mig. „Kannast þú við söguna
af manninum sem tók glas með
dreggjum mygluðum sem flestir
hefðu fleygt en hann tók innhaldið
og rannsakaði það og úr því varð til
meðal sem bjargaði hundruðum
manna frá bráðum bana meðan
stríðið stóð og það er enn verið að
nýta áhrifamátt þess með aukinni
þróun og nýjum útgáfum þess á
ýmsum sviðum og bjargar meðalið
fólki enn í dag frá dauða eða ör-
kumlum. Það mætti svo til gamans
líkja þeim sem fann upp pensilínið
fyrir rúmlega hálfri öld við þann
sem fann upp hjólið í fyrndinni.
Hvortveggja er okkur jafn nauðsyn-
legt enn í dag. Það þarf bara góða
hugmynd og heilbrigða hugsun fjár-
málavaldsins til þess að hjólið fari
að rúlla.
En það bjargar ekki þeim hug-
vitsmönnum sem í dag vegna fyrri
hugsjóna liggja nú í skuldasúpunni,
háaldraðir svo þeim endist ekki tími
til að ljúka þeim greiðslum sem á
þeim hvíla. En það er ekkert nýtt
fyrirbrigði því það eru margir ís-
lenskra hugvitsmanna sem þannig
er ástatt um, sumir yngri, aðrir
eldri.
Öll þau tæki sem við Jóhannes
lögðum grunninn að voru óþekkt
áður og því algjör nýung. Tæknin
þá í litlu samræmi við það sem
þekkist í dag. Allar þessar hug-
myndir miðuðu að því að nýta betur
hráefni og minnka vinnslukostnað.
Beituskurðarvélin komst lengst.
Smíðaðar voru 70 vélar og þær voru
flestar í gangi í 3–4 ár m.a. með að-
stoð okkar. Þær voru bæði notaðar
á útilegubátum og í landi. Breyttar
vinnuaðferðir svo sem akkorðs-
beitning og minnkun línuveiða
vegna aukinnar notkunar á nælon-
netum sem fiskaðist betur á en með
gömlu netunum varð til að það dró
úr áhuga fyrir sérstakri vél til
beituskurðar þó svo að við sérstaka
könnun hafi komið í ljós 1½ til 2 kg
sparnaður á 420 króka m.a. vegna
jafnari skurðar og að 10 mínutum
fljótar var verið að beita hvern bala.
Samtímis beituskurðarvél voru
lögð drög að því sem kallað var
dráttarkarl og með prótotýpu og
teikningum gert skiljanlegt hvernig
tækið átti að vinna. Það var svo
spekúlerað í þessum tækjum þar
sem þau voru sýnd á haustdegi í
fiskiðju á Grandagarði í október
1951. Eldri mönnum fannst þó ótrú-
legt að hægt væri að draga línuna
ef dráttarskífan væri færð á lárétt-
an öxul en það er einmitt lykilatriði
við dráttarkarlinn. Öllum bar þó
saman um að ef þetta tæki ynni
eins og talið er þá leysti það af erf-
iðustu og hættulegustu vinnuna um
borð, þ.e. að draga línuna af spili
með höndum í svo til hvaða veðri
sem er.
Gengum við á milli járnsmíðafyr-
irtækja og buðum þeim alls konar
kosti frá okkar hendi ef þeir tækju
að sér að smíða fyrsta tækið svo
hægt væri að gera nákvæmar kann-
anir á notagildi þess. Engin þessara
fyrirtækja töldu sig geta tekið að
sér svo áhættusamt verk nema að
fá til þess fulla greiðslu og á þess-
um tíma buðu bankar ekki lán til
slíkra framkvæmda en það hefði
hugsanlega getað breytt miklu.
Það féll því í minn hlut að smíða
sterka prótótípu sem myndi duga til
að draga línuna af spilinu og hringa
hana niður í bala og það tókst. Þá
var sá hlutur sýndur við Keflavík-
urhöfn og í verbúðum í Reykjavík. Í
kjölfar þessa skrifuðu 40 skipstjórn-
armenn undir áskorun um að fiski-
málasjóður legði styrk í þetta. Það
plagg var sent ásamt umsókn um
styrk. Uppkast að kostnaðaráætlun
gerðu hutlausir aðilar og hún taldi
að það þyrfti 70 þúsund krónur.
Eftir 9 mánuði kom svar frá Fiski-
málasjóði sem hljóðaði svo: „Því er
neitað eftir nákvæma athugun þar
sem ekki þykir sannað að um hagn-
að vegna mannasparnaðar sé að
ræða.“ Þannig fór um sjóferð þá.
Guðmundur járnsmiður á Þingeyri
fór svo að smíða svipuð tæki 10 ár-
um seinna. Síðan hafa aðrar fiki-
veiðiþjóðir notið góðs af þessari
upphaflegu hugmynd okkar Jó-
hannesar. Það má því segja eins og
skáldið kvað: „Fáir njóta eldanna
sem fyrstir kveikja þá.“
Þegar ég var að ljúka þessum
skrifum kom í hendur mínar bók
sem Gísli „heitinn“ Halldórsson
skrifaði en bókin heitir Á ferð og
flugi. Gísli var vélaverkfræðingur
og mikill hugsuður og frumherji á
ýmsum sviðum. Í bókinni segir
hann frá hlutum sem hann hafði
fengist við eins og smíði gufutúrb-
ínu til rafmagnsframleiðslu í Hvera-
gerði sem var algjör nýjung. En
ráðandi mönnum fannst lítið til þess
koma að ætla sér að framleiða raf-
magn með gufu. Þá hafði hann
skrifað bréf 1929 til hernaðaryfir-
valda í Bretlandi og lýsti hugmynd
hans því sem hann kallaði lofttund-
urskeyti og útfærði hann hugmynd
sýna bæði með teikningum og á rit-
uðu máli. Svar við bréfinu fékk
hann aldrei en sagan sýnir árangur
þessara lofttundurskeyta eins og
við þekkjum í dag.
Annar Íslendingur stórhuga mjög
er Andrés Gunnarsson vélstjóri sem
fann upp fyrstur manna skuttogara.
Gerði af honum líkan og teikningar
sem hann endaði með að reyna að
koma á framfæri á Englandi eftir
að hann hafði með aðstoð góðra
manna reynt að koma þessu í fram-
kvæmd hér á landi en ekki tekist.
Það voru svo Bretar sem töldu sig
vera fyrstir með smíði skuttogara.
„En á þessu blessaða landi okkar
skortir enn mjög á það að tækifær-
in séu notuð og tilraunir gerðar –
og það er tímaspursmál eitt hve
lengi menn endast til að berja
hausnum við steininn.
En þegar mönnum gefst ekki
færi á að glíma við sjálf verkefnin,
nema að takmörkuðu leyti, þá
skeyta menn skapi sínu á papp-
írnum“. Þetta eru ekki mín orð
heldur er þetta sótt af síðustu blað-
síðu úr bók Gísla Halldórssonar
vélaverkfræðings og raunar loka-
orð. Einhvern veginn finnst mér ég
kannast við þessa hugsun sem í
þeim felst og spyr ég: Getur það
verið að eftir 60 ára alls konar orða-
lagsbreytingar frá nefndum og ráð-
um sem hið opinbera hefur sett á
stað í sambandi við nýsköpun og at-
vinnutækifæri fyrir íslenskt hugvit
þá hefur ekkert breyst allan þennan
tíma? Í því sambandi mætti kannski
spyrja. Eru menn þessir ennþá að
reyna að finna upp hjólið?
AÐ HUGSA SÉR!
Eftir Orm Guðjón
Ormsson
„Eru menn
þessir
ennþá að
reyna að
finna upp
hjólið?“
Höfundur er heiðursfélagi í Lands-
sambandi hugvitsmanna.
Rannsóknarráð Íslands
auglýsir almenna styrki úr
Rannsóknanámssjóði 2003
Hlutverk Rannsóknanámssjóðs er að styrkja rannsóknatengt
framhaldsnám að loknu grunnnámi við háskóla.
Veittir eru styrkir til framfærslu nemenda í rannsóknatengdu
framhaldsnámi, sem stundað er við háskóla eða á ábyrgð hans
í samvinnu við rannsóknastofnanir eða fyrirtæki. Styrkurinn til
framfærslu miðast einungis við þann tíma sem nemendur vinna
að meistara/doktorsverkefni sínu. Rannsóknaverkefni skal
nema að minnsta kosti 30 einingum af náminu (60 ECTS
einingar) og tengjast rannsóknasviði leiðbeinanda. Sé námið
stundað við háskóla erlendis skal rannsóknaverkefnið lúta að
íslensku viðfangsefni og vísindamaður með starfsaðstöðu á Ís-
landi taka virkan þátt í leiðbeiningu nemandans. Framlag leið-
beinanda hér á landi þarf að vera verulegt og vel skilgreint.
Tilhögun námsins fer eftir reglum einstakra deilda og eftir al-
mennum reglum háskóla. Athugið að umsóknir þurfa að áritast
af aðalleiðbeinanda og forstöðumanni deildar/stofnunar. Vís-
indanefnd viðkomandi háskóla eða samsvarandi aðili metur
vísindalegt gildi verkefna, framkvæmda- og fjárhagsáætlun og
vísindalega hæfni leiðbeinenda. Umsækjendur, leiðbeinendur
jafnt sem nemendur, eru hvattir til að kynna sér vandlega regl-
ur sjóðsins og þær kröfur sem gerðar eru til umsækjenda.
Umsóknarfrestur um almenna styrki úr Rannsóknanáms-
sjóði er til 1. mars nk. Umsóknareyðublöð og leiðbeiningar
fyrir umsækjendur fást á heimasíðu RANNÍS
http//:www.rannis.is eða á skrifstofu RANNÍS, Laugavegi
13, 101 Reykjavík, sími 515 5800. Umsóknir skal senda í
þríriti til RANNÍS merktar „Rannsóknanámssjóður“.
Auk almennra styrkja veitir Rannsóknanámssjóður FS-styrki í
samvinnu við fyrirtæki og stofnanir. Sjá heimasíðu RANNÍS
varðandi nánari upplýsingar um FS-styrki.