Morgunblaðið - 09.03.2003, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 9. MARS 2003 MORGUNBLAÐIÐ
landi, kristilegir demókratar annan
daginn og miðjuflokkar þriðja daginn.
Síðan koma Frakkar með allan sinn
klofning í stjórnmálum og Ítalir með
sitt lag. Hvernig í ósköpunum geta
menn búist við því að þessi ríki nái
samhljómi í afstöðu sinni til annarra
ríkja, þótt þau leggi kapp á að halda
friði á meginlandi Evrópu, sem er af
hinu góða, – að þessar þjóðir vinni
saman.“
Smáríkið Ísland myndi týnast
Horfur í efnhagsmálum hafa líka
áhrif á afstöðu Guðmundar til Evr-
ópusambandsins. „Ég á góðan vin
sem var áhrifamaður í Kristilega
demókrataflokknum til fjölda ára.
Hann var vinveittur Íslandi, sem kom
m.a. fram þegar samið var við Þjóð-
verja um útfærslu landhelginnar í 200
mílur. Einu sinni heyrðist honum á
mér að ég væri hlynntur því að Ísland
gengi í Evrópusambandið, sem var
reyndar misskilningur. Þá sagði hann
við mig:
„Ertu að tala um að Ísland eigi að
ganga í Evrópusambandið? Láttu þér
ekki detta það í hug. Smáríki eins og
Ísland myndi týnast. Þú veist að ég vil
margt fyrir Íslendinga gera. En ég
skal vera heiðarlegur við þig. Hvort
heldurðu að skipti mig meira máli,
sem frambjóðanda í 300 þúsund
manna kjördæmi, og ýmsa aðra þing-
menn sem eru vinveittir Íslendingum,
síðasta atkvæðið sem tryggir sæti í
þýska þinginu, eða hagsmunir 300
þúsund manna jaðarríkis Evrópu á
norðurhveli jarðar?“
Þetta er augljóst mál. Og þýðir
ekkert að tala um hugsjón í því sam-
bandi; að um leið og röddin okkar
heyrist á skrifstofunum í Brussel
verði allt fínt. Ég hef setið marga
fundi erlendis í sambandi við stjórn-
mál, verkalýðsmál og guð veit hvað.
Flestir fundarmanna eru afskaplega
elskulegir. Ef Íslendingar eru heppn-
ir kynnast þeir mönnum, sem hafa
veruleg völd í sínum samfélögum og
geta komið mörgu til leiðar. Þá er ég
að tala um þýðingu þess að íslenskir
stjórnmálamenn séu í beinum
tengslum við valdamikla stjórnmála-
menn, hvort sem það er í Evrópu,
Bandaríkjunum eða annars staðar.
En með aðild að ESB yrði lokað
fyrir þennan aðgang og hann færður
niður um þrjú eða fjögur þrep í valda-
stiganum í Brussel. Það er hið mesta
óráð. Ég efast ekki um að þeir Íslend-
ingar sem túlka sjónarmið okkar í
Brussel geri sitt besta, en þeir eru
ekki í hinu efsta þrepi, þar sem raun-
verulegar ákvarðanir eru teknar. Það
skiptir máli. Ég hef enga trú á því að
við komumst nokkurn tíma á það stig,
enda sér maður hvernig smáþjóðirnar
kvarta nú þegar í ESB.“
Breytt staða í Evrópu
Sá möguleiki er ekki fyrir hendi að
Íslendingar fengju að ráða fiskimið-
unum við Ísland ef gengið yrði í ESB,
að mati Guðmundar. Hann nefnir 200
mílna deiluna við Breta til marks um
það. „Það var ekki af neinni góðsemi
sem þessar þjóðir sömdu við okkur
um 200 mílurnar. Enda höguðum við
því þannig að við færðum landhelgina
út einhliða og því fólst ákveðin vald-
beiting í útfærslunni.
Ástæðan fyrir því að við vorum svo
djarfir var sú að við gerðum okkur
grein fyrir nauðsyn þess að minnka
ásókn erlendra skipa inn á íslensk
fiskimið og einnig þurftum við að
koma böndum á okkar eigin veiðar ef
við ætluðum ekki að útrýma fiski-
stofnunum. Þannig að þetta var lífs-
nauðsyn fyrir þjóðina.
Þetta setti bandalagsþjóðir okkar í
mikinn vanda. Í Bretlandi var ljóst að
tugir þúsunda myndu fyrirsjáanlega
missa vinnuna. Í raun var verið að
leggja niður úthafstogaraveiðar
Breta. Þjóðverjar voru hins vegar
með lélegan togaraflota og hagsmun-
ir þeirra því ekki eins ríkir. Á þessum
árum voru þeir að byggja sig upp sem
þjóð og fannst þess vegna kappsmál
að ná samkomulagi við Íslendinga.
Bretar reyndu að koma í veg fyrir að
þeir semdu á undan, en Þjóðverjar
höfnuðu þeirri ósk sem gerð var á bak
við tjöldin. Staða okkar í NATO á
þessum tíma og afstaða Þjóðverja
gerði það að verkum að við náðum
fram þessu mikla hagsmunamáli.
Sú staða er ekki uppi í dag að Ís-
land eða eitthvert annað ríki geti sagt
einhliða við Evrópusambandið: Nú
ætlum við að gera þetta svona. Svig-
rúmið sem Bretar og Þjóðverjar
höfðu til sjálfstæðra ákvarðana er
horfið. Nú er það Evrópa í heild sem
ákveður í þeim málum er varða
mestu.
Og menn gleyma því oft að það er
grundvallaratriði í Rómarsáttmálan-
um að öll aðildarríki hafi jafnan rétt
til nýtingar á náttúruauðlindum. Það
þýðir að aðgangur að öllum fiskimið-
um, sem Evrópusambandsríkin eiga
aðild að, skal vera samnýttur á grund-
velli ákveðinnar skiptingar og sam-
komulags milli þjóðanna um hvernig
eigi að heimila veiðar við strendur
ríkja Evrópusambandsins, sem þýðir
að við erum farin að semja um að aðr-
ar þjóðir fái að veiða hér á okkar fiski-
miðum.
Harðlínumaðurinn Geir
Það er hrein og klár útópía að halda
að Íslendingar þurfi ekki að opna sína
fiskveiðilögsögu gerist þeir aðilar að
ESB. Til að undirstrika hvað harkan
er mikil skulum við ekki gleyma því
að Bretar ætluðu með ofbeldi og
hernaði að brjóta niður mótstöðu okk-
ar. Það tókst ekki fyrir vaska fram-
göngu landhelgisgæslu okkar og
varðskipa.
Einn af þekktustu ritstjórum Breta
í fiskveiðimálum á þeim tíma skrifaði
m.a. þannig um Geir Hallgrímsson,
þennan framúrskarandi kurteisa og
elskulega mann, að þegar Ólafur Jó-
hannesson hafi látið af völdum 1974,
þá hafi tekið við „harðlínumaðurinn“
Geir Hallgrímsson og fært út fisk-
veiðilögsöguna í 200 mílur.
Geir var rétti maðurinn til starfans,
því fáir stjórmálamenn nutu sama
velvilja og tiltrúar meðal vestrænna
ríkja. Allt frá því hann var í háskóla-
pólitíkinni og forystumaður ungra
sjálfstæðismanna hafði hann verið
einn ötulasti stuðningsmaður aðildar
Íslands að NATO og barist hart á
fundum og víðar við kommúnista um
það atriði. Hann var ofsóttur per-
sónulega af Þjóðviljanum og harðlínu-
mönnum kommúnista og naut því
aldrei sannmælis. Þegar hann hafði
forystu um útfærsluna í 200 mílur fór
ekkert á milli mála að öfgafullir
kommúnistar eða vinstrimenn gerðu
sér vonir um að annað tveggja myndi
gerast, að þvílíkur fleygur yrði rekinn
í samstarf Íslands við NATO-ríkin að
Ísland myndi hrekjast út eða þetta
færi út um þúfur. Þeim varð ekki að
ósk sinni, fyrst og fremst vegna þess
að Geir var forsætisráðherra.
Svo get ég vitnað um það að Einar
Ágústsson var framúrskarandi góður
og hæfur samningamaður í þessari
deilu. Ég þarf ekkert að ræða um
aðra stjórnmálamenn, eins og
Matthías Bjarnason, sem þá var sjáv-
arútvegsráðherra. Hann var kunnur
fyrir annað en að gefa eftir. Og einnig
Gunnar Thoroddsen, sem kom inn í
samningaviðræðurnar vegna veik-
inda Matthíasar þegar gengið var frá
samningunum við Þjóðverja.“
Frelsisþrá Bandaríkjamanna
Þau skilyrði sem þá sköpuðust eru
ekki fyrir hendi í dag, að sögn Guð-
mundar. „Evrópuríkin eru ennþá
harðari í afstöðu sinni til smáríkja en
áður. Nýjasta dæmið er krafan um
38-föld framlög Íslendinga fyrir
EES-samninginn. Ég var ekkert
hissa. Þetta eru þjóðir sem hafa verið
harðleiknar á liðnum áratugum og
öldum. Spánverjar voru t.d. alræmdir
fyrir harðneskju við smáþjóðir og
þjóðflokka, sem þeir réðu yfir áður
fyrr.
Bandaríkjamenn hafa auðvitað sína
kosti og galla, en þeirra lífsviðhorf er
allt annað. Undir niðri þrá þeir mest
að búa við frelsi, lítil ríkisafskipti og fá
tækifæri til að bjarga sér sjálfir. Þess
vegna eru þeir hrifnir af Íslendingum,
því við höfum náð að standa á eigin
fótum. Þannig skilgreina þeir góða
bandamenn, ekki endilega að þeir
þóknist þeim.“
Þá má ekki gleyma öðrum auðlind-
um á Íslandi en fiskimiðunum. „Ég
held Íslendingar hafi ekki metið þá
náttúrulegu auðlind nægilega mikils,
sem felst í nýtingu vatns- og gufu-
orku. Það eru miklu meiri verðmæti í
þessum orkulindum en menn virðast
viðurkenna eða gera sér grein fyrir.
Að hleypa erlendum aðilum inn í
þennan grunnþátt í lífsafkomu þjóð-
arinnar og deila með erlendum aðil-
um tekjum og eignum á þessu sviði
jafngildir því að semja niður lífskjör
alls almennings á Íslandi. Það eitt að
verja 100% eignastöðu Íslendinga á
þessu sviði nægir mér til að vilja ekki
að Ísland gangi í ESB. Því þarna eru
geysilega miklir ónýttir möguleikar.“
Viðskipti við Bandaríkin
Íslendingar sækja kraft sinn, þekk-
ingu og menningu, bæði til Evrópu og
Norður-Ameríku og hefur tekist vel á
liðnum áratugum að sækja fram á
þeim vettvangi. „Við sækjum mennt-
un og menningu til Evrópuríkja og
Evrópusambandið getur ekki lokað
fyrir það, ekki frekar en það getur úti-
lokað aðra útlendinga frá því að
mennta sig þar,“ segir Guðmundur.
„Svo höfum við sótt mikla þekkingu
í verklegum framkvæmdum til
Bandaríkjanna. Viðskiptamynstur
okkar byggist mikið á bandarískum
hugmyndum nákvæmlega eins og hjá
Evrópuþjóðunum sjálfum. Nútíma-
verslun og -viðskiptahættir í Evrópu
eftir stríð þróuðust mikið á grunni
sérfræðiaðstoðar Bandaríkjamanna.
Þannig að Ísland hefur notið nálægð-
arinnar bæði við Evrópu og Norður-
Ameríku.
Ég tel að við eigum að reyna að
nýta þá möguleika sem best í framtíð-
inni og sé ekki neinar hindranir í þeim
vegi. Hér áður áttu Bretar mikinn
þátt í að byggja upp íslenska togara-
útgerð, en undanfarin ár hafa stærstu
framkvæmdir í atvinnumálum Íslend-
inga komið frá Bandaríkjunum, þeir
reka t.d. álverin á Reykjanesskaga og
Grundartanga og ætla að byggja
verksmiðjuna á Reyðarfirði. Þessar
álverksmiðjur hafa verið forsendur
stórvirkjana á Íslandi.
Hér áður fyrr töluðu menn um
flugið og ég geri það enn. Án góðra
samninga við Bandaríkjamenn hefðu
Loftleiðir aldrei orðið til og Flugleiðir
hefðu ekki þann styrk sem fyrirtækið
hefur í dag. Það virðist þola sam-
keppni við stærri flugfélög stærri
þjóða. Og við hefðum aldrei getað
klárað okkar þorskastríð, ekki einu
sinni um tólf mílurnar, ef við hefðum
ekki haft markaðsmöguleika fyrir
sjávarútveginn í Bandaríkjunum á
þeim tíma. Við nýttum okkur líka
Rússlandsmarkað og þessir markaðir
réðu úrslitum um það að við höfðum
bolmagn, efnahagslega og atvinnu-
lega, til að standa í þessu stríði um
fiskveiðilögsöguna.“
Flóðbylgja vinnuafls
Að lokum nefnir Guðmundur stöðu
launafólks á Íslandi. „Það er eins og
menn hafi ekki viljað ræða það að með
stækkun Evrópusambandsins til
austurs er von á flóðbylgju af fólki frá
Austur-Evrópu. Það er talað um að
fimm milljónir bíði eftir að flytja til
hákjarasvæðisins í Vestur-Evrópu og
aðrar fimm til tíu milljónir séu að hug-
leiða það.
Nú er ESB að gera ráðstafanir sem
kveða á um ákveðinn aðlögunartíma
áður en kemst á frjálst flæði vinnuafls
í Evrópu. En niðurstaðan á aðlögun-
artímanum verður nákvæmlega sú
sama og hjá Bretum varðandi aðlög-
unartíma þeirra vegna yfirráða yfir
fiskimiðunum í kringum Bretlands-
eyjar. Hann líður. Hann var sextán ár
hjá Bretum og rann út um síðustu
áramót. Nú verða Bretar að undir-
gangast sameiginlega stefnu ESB í
sjávarútvegsmálum.
Í Þýskalandi eru rúmlega 4 millj-
ónir atvinnulausar. Það er viðvarandi
atvinnuleysi í Bretlandi og Frakk-
landi. Ekki batnar staða þessa fólks
við flóðbylgju fólks með láglaunakröf-
ur að austan. Mér þætti fróðlegt að
heyra skýringar, t.d. sérfræðinga
ASÍ sem sumir eru hlynntir því að
ganga í ESB, á því hvernig við mynd-
um mæta slíkri flóðbylgju hér á Ís-
landi ef við værum í ESB.“
– En erum við ekki að fá þessa flóð-
bylgju yfir okkur sem aðilar að EES?
„Það er að vísu rétt hjá þér, að
hluta til. Við höfum þó möguleika á að
takmarka það frelsi. Viljum við leggja
áherslu á að mennta fólk hér á landi
til að fara til útlanda? Og eru þá at-
vinnumöguleikar fyrir hendi erlendis
til að standa undir væntingunum? Ég
þekki ekki þá hlið nægilega vel en ein-
hvern veginn hef ég ástæðu til að ætla
að atvinnumöguleikarnir séu tak-
markaðri núna en áður. Það þýðir að
ef Ísland takmarkar ekki þennan
opna aðgang, með svipuðum hætti og
Bretar, þá munum við lenda hér á
svokölluðu lágkjarasvæði.“
Viðræður leiða til samninga
– Kemur til greina að sækja um og
sjá hvað okkur býðst í samningavið-
ræðum?
„Ég var í rúmlega tuttugu ár for-
maður í stéttarfélagi. Það er grund-
vallarregla að ef ég bið einhvern eða
óska eftir að hefja viðræður um samn-
ing um eitthvert efni, þá hlýt ég í upp-
hafi að gera ráð fyrir því að ég ætli að
mæta viðkomandi í samningaferlinu
með einhverja ákveðna niðurstöðu í
huga. Maður biður ekki um viðræður
með því hugarfari að ef manni líki
ekki allt, þá sé bara hlaupið frá öllu
saman. Í því að hefja samningavið-
ræður felst óbein skuldbinding um að
ljúka ferlinu með samningi. Þess
vegna er rangt að halda því fram að
það skipti engu máli að hefja viðræð-
ur því menn geti bara gengið út ef
þeim sýnist. Það geta menn ekki.“
Ljósmynd/Morgunblaðið
Íslenskir varðskipsmenn börðust ekki til einskis við bresk herskip í landhelgisstríðinu 1975—76 um 200 sjómílna fiskveiðilögsöguna. Einhliða aðgangur Íslendinga
að auðugum fiskimiðum við strendur Íslands er undirstaða mikillar velmegunar á síðustu áratugum, að dómi Guðmundar.
’ Það er hrein og klár útópía að halda að Ís-lendingar þurfi ekki að opna sína fiskveiði-
lögsögu gerist þeir aðilar að ESB. Til að und-
irstrika hvað harkan er mikil skulum við
ekki gleyma því að Bretar ætluðu með hern-
aði að brjóta niður mótstöðu okkar. ‘
pebl@mbl.is