Morgunblaðið - 20.04.2003, Blaðsíða 28

LISTIR
28 SUNNUDAGUR 20. APRÍL 2003 MORGUNBLAÐIÐ
A
LLAR götur frá því aðallinn missti
þau sérréttindi sín að ganga í glæsi-
legum fatnaði hafa ráðandi sam-
félagsöfl reynt að finna á því flöt
hvernig þau gætu endurheimt for-
réttindi sín sem leiðandi mótendur
smekkvísi. Að gera eins og náung-
inn er partur af lítt umræddum þrautakóngi sem
þó virðist skipta mun meira máli en menn vilja
vera láta. Ljóst og leynt er reynt að draga menn í
dilka eftir því hvar og hvernig þeir búa, í hvers
konar kerrum þeir aka, hvernig þeir eru til fara,
og síðast en ekki síst hverrar skoðunar þeir séu í
þjóðmálum, og þá er átt við mun víðtækara svið en
því sem nemur stjórnmálum, flokkspólitík eða
hagsmunasamtökum af öðrum toga.
Þegar ég leyfði mér að gagnrýna hugmyndina
að baki sýningaröð þeirri í Gerðubergi sem hleypt
var af stokkunum fyrir fáeinum árum undir rú-
brikkunni „Þetta vil ég
sjá“, var það ekki vegna
þess sem mér var
brigslað um í einhverri
ómerkilegri svargrein,
að ég væri spældur yfir
því að aðrir en listfræð-
ingar og gagnrýnendur væru fengnir til að setja
saman sýningar, heldur hins að sótt var í þjóð-
kunna menn og valdamikla til að velja verkin. Með
því var hreinlega verið að ýta undir snobbið eina
ferðina enn.
Núna, þegar við lítum á sýningarnar tvær, „Að
mínu skapi“, í Gallerí Fold, sem Davíð Oddsson
raðaði saman, og „Þetta vil ég sjá“, í Gerðubergi,
sem valin er af Ingibjörgu Sólrúnu Gísladóttur, er
það sem ég uggði komið fram í sinni ýktustu mynd.
Reynt er að flokkspólitísera smekkvísina enn eina
ferðina með grófasta móti. Án þess að mér detti í
hug að gagnrýna sjálfa veljendurna – ég er næsta
viss um að þau Davíð og Ingibjörg slógu til full-
komlega græskulaust og í góðri trú – verð ég að
ítreka gagnrýni mína á þeim sem hleyptu þessari
afkáralegu hugmynd af stokkunum.
Að baki liggur lítil ást á listum; aðeins áhugi á
því að vita hvaða smekk þessi eða hin silkihúfan
hefur, ef til vill í frómri von um að finna megi
órækan silkihúfusmekk sem hægt sé að veifa
framan í almenning. Þar með værum við aftur búin
að endurheimta þá „sælutíð“ þegar aðallinn fékk
að ráða öllu um útlit og afstöðu manna. Gegn þeirri
óværu börðust kynslóðir listamanna og voru ekki
af verri sortinni. Ludwig van Beethoven og Franc-
isco Goya eru þekktustu dæmin um fyrstu kynslóð
tónlistar- og myndlistarmanna sem neituðu að
hlýta þröngri og hverfulli smekkvísi aðalsins. Síð-
an eru komnar ófáar kynslóðir listamanna sem
hafna ofanaðkomandi forsjá eða opinberum
smekk, vitandi vits að það fer ekki eftir neinum
virðingarstiga hvort menn hafa tilfinningu fyrir
listum.
Samt er eins og íslenska listamenn vantiraunverulegan kjark til að hrekja þessarog aðrar heftandi tilhneigingar semíþyngja íslensku listalífi. Í staðinn fyrir að
heimta mun meiri fyrirgreiðslu þessum hluta
menningarinnar til handa ganga þeir bljúgir inn á
stýrandi nískuspil hins opinbera og hróplegan ná-
nasarhátt einkageirans. Þeir gleyma að þeir
eru handhafar kyndils íslenskrar listmenn-
ingar og bera sem slíkir ábyrgð á framvindu
hennar. Einungis með því að sannfæra ráðandi
öfl um nauðsyn þess að efla íslenska listmenn-
ingu geta þeir náð einhverjum markverðum ár-
angri innlendri list til handa.
Í þeim efnum eru samræður fyrsta skrefið
og mega listamenn eflaust taka umræðukvöld
rithöfunda í Gunnarshúsi – 25. síðasta mánaðar
– sér til fyrirmyndar, þótt áherslurnar kunni
að vera ólíkar. Markmiðið hlýtur þó að vera
áþekkt; að efla með mönnum uppbyggilega
óhlýðni til varnar íslenskri listmenningu. Hvað
það varðar er okkur hollt að minnast abstrakt-
expressjónistans Philips Gustons (1913–80) og
þeirrar „hetjulegu“ kúvendingar hans að mála
„vafasamar“ myndasöguskotnar fantasíur af
meðlimum Ku Klux Klan, síðasta áratuginn
sem hann lifði.
Þegar hann sýndi þessar myndir fyrst í Jew-
ish Museum, í New York, 1968, hlaut hann
hvarvetna hraklega dóma. Listileg ósvífni
þeirra og hvatskeytinn ókunnugleiki kom aðdá-
endum hans í opna skjöldu. Eina huggunin
kom frá kollega hans, Willem de Kooning, sem
taldi í hann kjark og þóttist sjá „frelsisást“ í
þessum óvenjulegu málverkum. Víst er að
Guston hafði fengið sig fullsaddan af þeirri vél-
rænu tilveru sem gekk út á að þóknast vana-
föstum og þröngsýnum viðskiptavinum. Hann
lést þó áður en sú umbun hlotnaðist honum að
sjá heila kynslóð listamanna feta ámóta leið.
Þannig lifði fordæmið áfram góðu lífi.
Listin, afstaðan og aðstaðan
„Dómssalur“, 1970, eftir Philip Guston. Málverkið er liðlega þriggja metra langt.
AF LISTUM
Eftir Halldór Björn
Runólfsson
halrun@ismennt.is
NÝLEGA vorum við nokkrir þing-
menn á fundum í Brussel með þing-
mönnum á Evrópusambandsþinginu.
Í hópi viðmælanda okkar var Diana
Wallis, Evrópusambandsþingmaður
frá Bretlandi, sem hefur skrifað bók
um stöðu Íslands og annarra EFTA-
ríkja utan Evrópusambandsins. Í við-
ræðunum kom fram, að hún fagnaði
því sérstaklega, að út hefði verið gef-
in bókin Iceland and European Deve-
lopment – a historical review from a
personal perspective eftir Einar
Benediktsson sendiherra. Hún gæfi
útlendingum glögga mynd af þróun
og stöðu mála í samskiptum Íslands
og Evrópusambandsins.
Fyrir evrópska stjórnmálamenn
eða aðra málsvara samrunaþróunar-
innar í Evrópu undir merkjum Evr-
ópusambandsins er ekki auðvelt að
skilja, hvers vegna Íslendingar
standa utan þessarar þróunar og
hvers vegna enginn íslenskur stjórn-
málaflokkur hefur á stefnuskrá sinni
að Ísland gerist aðili að Evrópusam-
bandinu. Í bók sinni lýsir Einar
Benediktsson stefnu og straumum að
því er varðar hlut Íslands í þessari
þróun allri.
Fyrir rúmum 40 árum eða 1961 til
1962 unnu íslensk stjórnvöld að því
að skilgreina stöðu Íslands gagnvart
Efnahagsbandalagi Evrópu eins og
Evrópusambandið hét þá.
Gylfi Þ. Gíslason, viðskiptaráð-
herra í viðreisnarstjórninni, Þórhall-
ur Ásgeirsson, ráðuneytisstjóri við-
skiptaráðuneytisins, Jónas H.
Haralz, efnahagsráðgjafi ríkisstjórn-
arinnar, og Einar Benediktsson voru
þá í forystu í viðræðum Íslands við
stjórnendur Efnahagsbandalagsins
og ráðamenn aðildarlanda þess um
hvaða leið væri best fyrir Ísland
gagnvart bandalaginu. Aðild að því
var ekki útilokuð en forsendur fyrir
henni brustu með öllu í ársbyrjun
1963, þegar Frakkar höfnuðu aðild
Breta að Efnahagsbandalaginu.
Einar Benediktsson réðst til starfa
í stjórnarráðinu árið 1960 eftir fjög-
urra ára störf hjá Efnahags- og fram-
farastofnuninni (OEEC/OECD) í
París. Í bók sinni rekur hann í stuttu
máli sögu stofnunarinnar og Evrópu-
sambandsins og skýrir jafnframt
þróun efnahagsmála hér á þeim ár-
um, þegar verið var að brjótast út úr
kerfi hafta og skömmtunar inn á
braut þess frjálsræðis, sem var skil-
yrði fyrir virkri aðild Íslands að hin-
um efnahagslega samruna í Evrópu.
Ríkisstjórnin hóf vorið 1965 að
kanna leiðir Íslands til aðildar að
EFTA, Fríverslunarsamtökum Evr-
ópu, en sögu þeirra lýsir Einar einn-
ig. Hann er í einstakri aðstöðu til að
lýsa samningaviðræðunum, sem
leiddu til aðildar Íslands að EFTA 1.
mars 1970. Árið 1967 skrifaði Einar
skýrslu um aðild að EFTA, sem var
þá um haustið lögð til grundvallar,
þegar ríkisstjórnin kynnti málið fyrir
stjórnarandastöðunni, en síðan var
skipuð nefnd með fulltrúum allra
þingflokka til að ræða kosti aðildar að
EFTA. Voru þeir Þórhallur og Einar
ritarar þessarar nefndar.
Í bók sinni rekur Einar gang sam-
skipta okkar við Evrópuþjóðirnar allt
frá þessum árum. Hann
lét ekki síður að sér
kveða sem sendiherra við
gerð samningsins um
evrópska efnahagssvæð-
ið fyrir rúmum tíu árum,
en Einar var sendiherra
Íslands í Ósló í mars
1989, þegar ferlið vegna
evrópska efnahagssvæð-
isins hófst á leiðtogafundi
EFTA-ríkjanna. Hann
rekur sögu samningavið-
ræðnanna og bregður
ljósi á álitamálin auk þess
að lýsa þróun samstarfs-
ins innan EES til þessa
dags.
Samhliða því, sem Einar Bene-
diktsson segir þessa sögu frá sínum
einstæða sjónarhóli, rekur hann gang
íslenskra stjórnmála á þessu árabili
og lýsir afstöðu stjórnmálaflokkanna
til þeirra mikilvægu ákvarðana, sem
búa að baki aðild Íslands að evrópsku
samrunaþróuninni.
Einar lætur þó ekki staðar numið
við Evrópuþáttinn í sögu íslenskra
utanríkismála á þessu tímabili, held-
ur lýsir einnig framvindunni í örygg-
is- og varnarmálum. Á því sviði hefur
hann einnig öðlast mikla þekkingu
sem fastafulltrúi Íslands í Atlants-
hafsbandalaginu (NATO) og sendi-
herra Íslands í Washington. Vegna
starfa sinna á vettvangi NATO varð
hann fyrstur íslenskra sendiherra til
að sitja fundi kjarnorkuáætlana-
nefndar bandalagsins.
Með þátttöku hans þar
var staðfest, að Íslend-
ingar eiga aðgang að öll-
um þáttum í starfi
bandalagsins, þótt þjóð-
in ráði ekki yfir eigin
her.
Bók Einars Bene-
diktssonar sýnir lifandi
áhuga hans á þeim við-
fangsefnum, sem hann
hefur sinnt sem fulltrúi
þjóðar sinnar, og lúta að
því að tryggja stöðu okk-
ar í samfélagi þjóðanna.
Við lítum gjarnan á ár-
angur liðinna ára og áratuga sem
sjálfsagðan hlut, þegar tekist er á um
málefni líðandi stundar. Auðvitað fer
því víðs fjarri. Hann hefði ekki náðst
nema vegna þess að þjóðinni voru
sett markmið og staðfastlega var
unnið að því að ná þeim.
Hver sem les bók Einars Bene-
diktssonar hlýtur að komast að þeirri
niðurstöðu, að Íslendingar geti verið
stoltir af þeim árangri, sem stefna
þeirra í utanríkismálum hefur skilað
þeim og þar með einnig af þeim, sem
hafa unnið að framgangi hennar. Með
þessari stefnu hefur einnig verið
lagður grunnur að góðri framtíð í
samskiptum okkar við þjóðir Evrópu
og Norður-Ameríku sé rétt á málum
haldið.
Ísland og evrópska
samrunaþróunin
Einar Benediktsson
BÆKUR
Stjórnmál
Eftir Einar Benediktsson. 256 bls., útgef-
andi Almenna bókafélagið, 2003.
ICELAND AND EUROPEAN DEVELOPMENT
Björn Bjarnason
Edda eftir Snorra Sturluson (1179–
1241) er komin út á ensku. Í bókinni
er að finna helstu frásagnir Eddu
ásamt úrvali evr-
ópskrar myndlistar
sem sprottin er af
lestri Eddu á und-
anförnum öldum.
Edda er eitt af
grundvallarritum
norrænnar menn-
ingar. Þar segir frá
uppruna Danmerk-
ur og Svíþjóðar;
ævintýrum guð-
anna gömlu: Óðins, Þórs, Baldurs,
Freyju og allra hinna, að ógleymdum
hinum brögðótta Loka. Þar segir frá
uppruna heimsins og endalokum
hans. Ennfremur segir frá Völsungum
og Niflungum, Sigurði og Drekanum.
Þessi útgáfa er að mörgu leyti tíma-
mótaverk: Í henni er að finna rjómann
af þeirri myndlist sem Edda hefur
kveikt á undanförnum öldum. Textinn
er auk þess settur fram með hætti
sem höfðar til nútímamanna. Á annað
hundrað myndir eru í bókinni. Elsta
myndin er frá 1680 og sú yngsta frá
1985 og má sjá hvernig margir helstu
myndlistarmenn Evrópu hafa á und-
anförnum öldum kallast á við íslensk-
ar fornbókmenntir.
Myndlistarmennirnir sem eiga verk í
bókinni eru frá tólf Evrópulöndum.
Útgefandi er Guðrún útgáfufélag.
Edda-útgáfa hf. annast dreifingu og
sölu bókarinnar á Íslandi. Bókin er
360 bls., í stóru broti. Verð: 8.900 kr.
Snorra-Edda
Spádómabókin er eftir Símon Jón Jó-
hannsson þjóðfræðing. Í bókinni er
fjallað um það hvernig hægt er að
skyggnast inn í
framtíðina með
hjálp margvíslegra
spádómsaðferða
frá ýmsum heims-
hornum.
Höfundur rekur
sögu helstu að-
ferða úr austri og
vestri og gerir
grein fyrir því
hvernig unnt er að beita þeim til að
spá um framtíðina. M.a. er fjallað um
vestræna og kínverska stjörnuspeki,
tarotspil og venjuleg spil, lófa- og
handspár, bolla- og talnaspár, I Ching
og rúnaspár. Einnig er greint frá því
hvernig hægt er, samkvæmt íslenskri
þjóðtrú, að lesa út úr sínu nánasta
umhverfi merki um það sem á eftir að
gerast.
Útgefandi er Vaka-Helgafell. Bókin
er 320 bls., prentuð í Odda. Hönnun
útlit og kápu: Anna Cynthia Leplar.
Verð: 4.990 kr.
Spádómar