Morgunblaðið - 03.05.2003, Page 40

UMRÆÐAN
40 LAUGARDAGUR 3. MAÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
M
ig langar ekki að
kaupa her-
mannajakka eða
-buxur eða boli
merkta „army“ á
börnin mín. Slík barnaföt fást þó
í miklu úrvali um þessar mundir.
Leikfangaverslanir eru líka fullar
af eftirlíkingum af vopnum; riffl-
um, skammbyssum og hríðskota-
byssum, eins og þær hafa svo
sem verið í mörg ár, án þess að
ég skilji réttlætinguna fyrir því.
Íslensk börn geta því marserað
um í hermannagöllum með dóta-
byssur án þess að það þyki til-
tökumál, íslensk yfirvöld marsera
jú í takt með hinum staðföstu og
viljugu.
Meðvituð og
ómeðvituð
hern-
aðardýrkun
landans er
komin á eitt-
hvert und-
arlegt stig, á
þessum tímum
óvissu og ófriðar í heiminum.
Þetta með fötin er kannski smá-
atriði, en skiptir þó máli. Við er-
um neytendur og sendum skila-
boð með því sem við kaupum og
með því að hætta að kaupa. Fyrst
og fremst birtist hernaðardýrk-
unin hér á landi í þeim vörnum
sem yfirvöld hafa haldið uppi fyr-
ir brölt Bandaríkjanna í Írak og
dómum þeirra um að þeir sem
ekki styðji bröltið styðji Saddam
Hussein. Íslensk yfirvöld hafa
stutt það viðhorf að hernaður og
stríð sé eðlilegt. Þá er stutt í
dýrkunina.
Um síðustu helgi var haldið
upp á að tvær aldir eru frá því að
fyrstu einkennisklæddu lög-
regluþjónarnir sáust á götum
Reykjavíkur. Mikið var um dýrð-
ir að því er greint var frá í öllum
fjölmiðlum og hljómaði rullan
eitthvað á þá leið að vígalegir
sérsveitarmenn hefðu sýnt listir
sínar og börnum hefðu verið sýnd
vopn. Ég hnaut um þetta síð-
arnefnda, að börnum hefðu verið
sýnd vopn. Hef sjálf aldrei vanist
því að vopn séu leikföng og finnst
ekki sjálfsagt að þau séu það. Í
mínum huga eiga vopn lögregl-
unnar eða vopn sem gerð hafa
verið upptæk ekkert erindi við
börn.
Af hverju er verið að sveipa
vopn og sérsveitarmenn dýrð-
arljóma í huga barnanna? Vopn
eru ekki eitthvað jákvætt, heldur
eitthvað sem grípa þarf til í neyð
og nota í undantekning-
artilvikum, eða á veiðum. Gripið
er til þess að sýna börnum vopn
undir þeim formerkjum að
krökkunum finnist þetta eitthvað
ægilega spennandi. En er það
viðhorf ekki skapað af samfélag-
inu sjálfu? Það er nefnilega al-
mennt viðurkennt að eftirlíkingar
af morðvopnum séu seldar í leik-
fangabúðum og að stríðsleikföng
standi í dótaherbergjum.
Þetta minnir óþægilega mikið
á þann dýrðarljóma sem Banda-
ríkjamenn sveipa vopnin sín og
frelsi sitt til að nota þau, stríðs-
mennina sína sem eru hugrakkar
hetjur og löggurnar harðsvíruðu
sem eru stjörnur spennumynd-
anna. Ísland er í Evrópu en ekki
Ameríku, en maður er ekki alltaf
viss. Við erum jú á lista hinna
viljugu, hér er amerísk herstöð
og velferðarkerfið er farið að
nálgast það bandaríska. En mun-
urinn á íslensku samfélagi og því
bandaríska er enn mikill sem bet-
ur fer. Hér á landi er t.d. ekki al-
mennt að fólk eigi byssu til að
verja sig, eins og ófáir Banda-
ríkjamenn telja mannréttindi. Og
hér á landi er fólk ekki skyldað til
herþjónustu, a.m.k. ekki ennþá.
Óskarsverðlaunamyndin Bowl-
ing for Columbine hefur vakið
marga til umhugsunar. Ekki bara
um byssueign eða stríð, heldur
líka almenna velferð í lýðræð-
issamfélagi. Michael Moore tekur
vissulega afstöðu í myndinni en
sýnir líka fram á með stað-
reyndum að sú afstaða á rétt á
sér.
Samanburðurinn sem hann
gerir á Bandaríkjunum og Kan-
ada í myndinni er sláandi. Í
Bandaríkjunum eru framin yfir
ellefu þúsund morð á ári, í Kan-
ada eru þau nokkur hundruð.
Íbúar í nokkur hundruð þúsund
manna borg í Kanada fara á
kaffihúsið og skilja eftir ólæst
heima hjá sér, Bandaríkjamenn-
irnir í næsta nágrenni læsa með
slagbrandi og þremur lásum. Í
Kanada eru engin fátækrahverfi
og þar er heilbrigðiskerfið sam-
hjálparkerfi. Í Bandaríkjunum
búa margir við fátækt og enn
fleiri hafa ekki efni á sjúkra-
tryggingu, sem er forsenda
mannsæmandi heilbrigðisþjón-
ustu þar í landi. En byssueign er
mikil í báðum löndum. Í mynd-
inni sýnir Moore fram á að það er
nefnilega ekki byssueignin sem
slík sem skiptir máli þegar tíðni
morða er annars vegar, heldur
samfélagið sjálft og almenn við-
horf.
Í Bandaríkjunum er það al-
mennt viðhorf að hver og einn
hafi rétt til að verja sig – fyrir
öllum hinum byssumönnunum.
Þar virðist einstaklingurinn eiga
að bjarga sér og hafa frelsi til
þess, með yfirgangi ef þörf kref-
ur. Kanadamenn virðast leggja
meira upp úr samhjálp og sam-
ræðum. Hvort kemur á undan:
Ofbeldið eða rétturinn til að verj-
ast því? Bandaríkjamenn hafa
áskilið sér rétt til svokallaðra fyr-
irbyggjandi aðgerða, þ.e. að beita
ofbeldi til að verjast því! Hvernig
ætli það viðhorf hafi skapast að
viðunandi sé að leysa úr deilum
með ofbeldi áður en samræður
hafa verið fullreyndar?
Íslenskir ráðamenn hafa ekki
gagnrýnt þessa afstöðu Banda-
ríkjastjórnar heldur tekið undir
hernaðarsönginn. Eins og hendi
væri veifað vorum við orðin þátt-
takendur í árásarstríði og það
ekki talið meiriháttar utanrík-
ismál. Þessir ráðamenn eiga ekki
rétt á að komast til valda aftur.
Mig hefur langað svolítið í her-
mannabuxur undanfarna mánuði,
samkvæmt tískunni, en aldrei
gert neitt í því. Ég held líka að ég
sleppi því héðan af, ég vil ekki
taka þátt í því að gera hern-
aðardýrkun að normi í íslensku
samfélagi.
Hermenn
Gripið er til þess að sýna börnum
vopn undir þeim formerkjum að krökk-
unum finnist þetta eitthvað ægilega
spennandi. En er það viðhorf ekki
skapað af samfélaginu sjálfu? Það er
nefnilega almennt viðurkennt að
eftirlíkingar af morðvopnum séu seldar
í leikfangabúðum og að stríðsleikföng
standi í dótaherbergjum.
VIÐHORF
Eftir
Steingerði
Ólafsdóttur
steingerd-
ur@mbl.is
Á NÆSTUNNI þarf að fara fram
gífurlegt uppbyggingarstarf í Írak,
bæði til þess að bæta það sem eyði-
lagt hefur verið og til þess að byggja
upp stofnanir og samtök sem von-
andi verða grunnurinn að Írak fram-
tíðarinnar. Þessi 22 milljóna manna
þjóð hefur mátt þola þrjár mann-
skæðar styrjaldir á síðustu tveimur
áratugum og viðskiptabann sem hef-
ur haldið þorra fólks í sárri fátækt í
rúman áratug.
Mikilvægt er fyrir þau ríki sem
stóðu að innrásinni í Írak, og önnur
sem vilja taka þátt í uppbyggingunni,
að láta sér ekki nægja að reisa aftur
mannvirki sem fallið hafa. Í Írak er
menntuð þjóð með alla burði til að
skapa börnum sínum góða framtíð.
Við hjá Rauða krossinum munum
standa við bakið á þeim félagasam-
tökum sem tilheyra alþjóðahreyfingu
okkar, það er Rauða hálfmána Íraks.
Þótt fáum fréttum hafi farið af starfi
þeirra meðan á stríðinu stóð þá
mönnuðu starfsmenn og sjálfboðalið-
ar Rauða hálfmánans skyndihjálpar-
stöðvar um alla Bagdad meðan átök-
in stóðu sem hæst. Á síðustu
dögunum fyrir stríð tókst þeim að
klára bólusetningu barna gegn löm-
unarveiki. Það starf verður að halda
áfram.
Á undanförnum vikum hefur kom-
ið í ljós hversu mikilvægu hlutverki
alþjóðahreyfing Rauða krossins og
Rauða hálfmánans gegnir á átaka-
svæðum. Hreyfingin starfar líka ut-
an átakasvæða og vinnur fyrirbyggj-
andi starf til að koma í veg fyrir
verstu afleiðingar stríðs og náttúru-
hamfara.
Alþjóða Rauði krossinn er með vel
yfir tíu þúsund starfsmenn víðs veg-
ar um heiminn sem starfa við hjálp-
arstarf á hamfarasvæðum, aðstoð við
stríðshrjáða – ekki bara í Írak – út-
breiðslu Genfarsamninganna, upp-
byggingu landsfélaga og ýmis önnur
störf sem falla í hlut Rauða krossins.
Á vegum landsfélaga Rauða krossins
og Rauða hálfmánans starfa upp
undir þrjú hundruð þúsund manns,
eða álíka margir og allir Íslendingar.
Sjálfboðaliðar og félagar í Rauða
krossinum og Rauða hálfmánanum
eru 97 milljónir.
Rauði krossinn starfar á grund-
velli Genfarsamninganna, sem til-
taka hverjar skyldur Rauða krossins
séu á vígvellinum og hverjar skyldur
átakaaðila séu gagnvart bæði
óbreyttum borgurum, hvors gegn
öðrum, hlutlausum hjálparstarfs-
mönnum og verndartákni Rauða
krossins og Rauða hálfmánans.
Á árinu 2001 heimsóttu starfs-
menn Alþjóða Rauða krossins
346.807 fanga á grundvelli Genfar-
samninganna í rétt tæplega tvö þús-
und fangelsum eða fangabúðum í 70
löndum. Með aðstoð Alþjóða Rauða
krossins tókst rúmlega 70 þúsund
fjölskyldum að heimsækja ástvin
sinn í fangelsi. Rauði krossinn kom
um 450 þúsund Rauða kross skila-
boðum áleiðis, en það eru skilaboð
sem ættingjar skrifa og Rauði kross-
inn flytur yfir víglínuna eða til staða
þar sem engar póstsamgöngur eru.
Eitt þúsund sex hundruð sextíu og
tvær fjölskyldur sem höfðu sundrast
voru sameinaðar fyrir tilstilli Rauða
krossins á árinu 2001.
Nú þarf að byggja upp í Írak. Heil-
brigðiskerfið er í molum og velferð-
arkerfið í rúst. Þó að bandamenn og
alþjóðasamfélagið muni án efa leggja
sig fram um að hjálpa til við upp-
bygginguna er ljóst að heimamenn
verða að leiða starfið og vinna það að
langmestu leyti.
Í þróunarstarfi hefur undanfarin
ár verið lögð stóraukin áhersla á að
styðja við bakið á samtökum sem
starfa sjálfstætt, án afskipta ríkis-
valdsins. Þannig telja menn meðal
annars að best sé að stuðla að lýð-
ræðisþróun í löndum þar sem ríkis-
valdið hefur verið nær allsráðandi.
Að auki sýnir reynslan að slík sam-
tök eru oft skilvirkari og með betri
aðgang að þeim sem þurfa á hjálpinni
að halda en stjórnarstofnanir. Lyk-
ilatriði í uppbyggingarstarfinu í Írak
á næstu mánuðum og árum verður
því að efla óháð mannúðarfélög, félög
eins og Rauða hálfmána Íraks, til
góðra verka þar sem mest þrengir
að.
Uppbygging í höndum
heimamanna
Eftir Sigrúnu
Árnadóttur
„… þá er
ljóst að
heimamenn
verða að
leiða starfið
og vinna það að lang-
mestu leyti.“
Höfundur er framkvæmdastjóri
Rauða kross Íslands.
Í KOSNINGABARÁTTUNNI
núna í vor hefur þeirri hugmynd mjög
verið flaggað að réttast væri að leggja
af núgildandi aflamarkskerfi í fisk-
veiðum að stærstum hluta, en taka
þess í stað upp sóknarstýringu. Í því
sambandi er mjög vitnað til meintrar
góðrar reynslu Færeyinga af þess
konar fiskveiðistjórn. En það er full
ástæða fyrir Íslendinga að vera mjög
á varðbergi gagnvart þessum hug-
myndum, ekki síst þá sem bera hag
sjávarbyggðanna fyrir brjósti.
Sóknargeta hvers skips saman-
stendur af mjög mörgum þáttum, svo
sem stærð báts og ganghraða, fiski-
leitartækjum, veiðarfærum, gæðum
áhafnarinnar og fjölda daga á sjó.
Sóknarstýring felst í því að reynt er
að takmarka einn eða fleiri þessara
þátta, t.d. að banna bátum af ákveð-
inni stærð að taka þátt í tilteknum
veiðum, banna notkun ákveðinna
veiðarfæra, eða leyfa eingöngu veiðar
í vissan fjölda daga á hverju fiskveiði-
tímabili. Í þeim reglum sem nú gilda
um þorskveiðar krókabáta á sóknar-
marki eru t.d. ákvæði sem banna
notkun annarra veiðarfæra en línu og
ekki er leyfilegt að stunda veiðar
nema í 21 dag á tímabilinu 1. apríl til
31. október. En það er hægur vandi
fyrir útgerðir að sniðganga þessar
takmarkanir á sókn með því að auka
fjárfestingar í öðrum þeim hlutum
sem áhrif hafa á hana. Það má t.d.
gera með því að bæta tækjabúnað og
setja stærri vél í bátinn. Reynsla síð-
ustu ára hefur akkúrat verið þessi og
margir hafa fjárfest verulega í króka-
bátum til að gera sóknarkraft þeirra
sem mestan. Aflahæstu krókabátar
nútímans minna enda um fátt á hina
rómantísku mynd af vinalegum og
lúnum trétrillum er liggja bundnar
við bryggjustúf á sólríkum firði, held-
ur eru þetta plasthraðbátar sem
geysast á mettíma eftir haffletinum.
Aukin sóknargeta bátanna verður
síðan til þess að afli þeirra reynist
meiri en að er stefnt og þá er gjarnan
gripið til þess ráðs að fækka þeim dög-
um sem má róa. Því svara útgerðirnar
aftur með því að fjárfesta enn frekar í
bátum sínum og svona getur þetta
gengið koll af kolli. Afleiðingin verður
sú að fjárfesting í flotanum verður mun
meiri en nauðsynlegt er og skuldir fyr-
irtækja á landsbyggðinni vaxa.
En fækkun sóknardaganna leiðir
einnig til þess að meiri afli berst á
land á hverjum degi. Aflahroturnar
verða styttri en kröftugri og allan
framleiðsluferilinn í landi verður því
að miða við það. Fiskvinnsluhús og
geymslur verða að vera nægjanlega
stór til að anna öllum þeim afla sem
berst á land á hinum örfáu dögum
sem sókn er leyfð. Fjárfesting í landi
verður því mun meiri en þörf er á, og
samt verður trúlega vart hægt að
vinna allan aflann eins og best hefði
verið á kosið – verðmæti aflans verð-
ur því minna en ella.
Þannig leiðir sóknarstýring til þess
að fjárfestingar í útgerð og vinnslu
verða langt umfram það sem nauðsyn-
legt og eðlilegt væri. Þau fyrirtæki sem
ekki hafa burði til að fjárfesta og halda
kapphlaupinu áfram verða undir, en
hin ná til sín æ meira af aflanum með
stífari sókn. Aflinn er svo vitaskuld
unninn þar sem hagkvæmast þykir,
hvort sem það er þar sem bátarnir eru
gerðir út eða annars staðar. Með bætt-
um samgöngum og betri flutninga-
tækni er hægur vegur að aka aflanum
landshorna á milli, og skiptir þá litlu
hvort sóknarmark eða kvótakerfi var
notað við stjórn veiðanna.
Atvinnulífið í sjávarbyggðunum
mun vitaskuld taka mið af þessum
breytingum. Nokkra daga á ári verð-
ur gullgrafarastemmning í plássun-
um en þess á milli deyfð og vonleysi.
Vandséð er að slíkar sveiflur sam-
rýmist hagsmunum byggðanna.
Að auki hefur reynsla Íslendinga
sýnt að afar erfitt er að halda aflanum
innan þeirra marka sem að er stefnt
þegar sóknarstýringu er beitt. Það
kom glögglega fram í tíð skrapdaga-
kerfisins í kringum 1980 og þegar
skip gátu valið á milli aflamarks og
sóknarstýringar á árunum 1985–
1989. Á síðasta áratug hefur afli
krókabáta á sóknarmarki einnig iðu-
lega verið mun meiri en að var stefnt,
jafnvel þrisvar til fimm sinnum meiri
en áætlað hafði verið.
Þær tillögur sem nú eru uppi um
aukið vægi sóknarstýringar eru í
raun atlaga að hagsmunum sjávar-
byggðanna og lítt til þess fallnar að
bæta hag þeirra í framtíðinni. En þær
geta einnig þýtt að sókn í helstu
nytjastofnana verður mun meiri en að
er stefnt með ófyrirsjáanlegum afleið-
ingum fyrir einstök byggðarlög og
þjóðina alla. Gerum ekki aðra tilraun
með sóknarstýringu sem þýðir hvort
tveggja, of mikla sókn í helstu nytja-
stofnana og gríðarlegan taprekstur
sjávarútvegsins með hrikalegum af-
leiðingum sjávarbyggða og þjóðar-
innar í heild.
Sóknarstýring –
óvinur byggðanna
Eftir Sigurgeir B.
Kristgeirsson
„Þær til-
lögur sem
nú eru uppi
um aukið
vægi sókn-
arstýringar eru í raun at-
laga að hagsmunum
sjávarbyggðanna...“
Höfundur er framkvæmdastjóri
Vinnslustöðvarinnar hf. í Vest-
mannaeyjum.