Morgunblaðið - 18.05.2003, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 18. MAÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Skriðuklausturskirkja varhelguð heilagri Maríuguðsmóður, líkama Kristsog blóði, og er það talið ánhliðstæðu hér á landi.
Ástæðan er sennilega gömul helgi-
sögn um að kraftaverk hafi gerst á
hjallanum fyrir neðan bæinn að
Skriðu. Presturinn á Valþjófsstað
reið út dalinn til að þjónusta dauð-
vona sóknarbarn sitt. Þegar hann
ætlaði að veita hinum sjúka sakra-
mentið fann hann hvorki í fórum sín-
um kaleikinn né annað sem til þurfti.
Því var sendur maður til að leita.
Sagan segir að á þúfu fyrir neðan
Skriðu hafi hann fundið kaleikinn
fullan af víni og patínuna yfir honum
með brauði á. Litu menn á þetta sem
furðuverk guðs og byggðu þar kap-
ellu með altarið þar sem þúfan var.
Dýrkun Maríu meyjar á Skriðu-
klaustri staðfestist ágætlega með
fundi á fögru Maríulíkneski á 19. öld,
nú varðveitt á Þjóðminjasafninu.
Skriðuklaustur er nú þekktast fyr-
ir byggingu sem Gunnar Gunnarsson
skáld lét reisa þar sumarið 1939, en
þar er nú rekið menningar- og fræða-
setur með starfsemi allan ársins
hring sem Skúli Björn Gunnarsson
forstöðumaður stjórnar. Síðastliðið
sumar og næstu fjögur sumur starfar
þar einnig hópur fólks við fornleifa-
uppgröft undir stjórn Steinunnar
Kristjánsdóttur fornleifafræðings.
Blaðamaður fékk sér fyrst kaffi og
með því í gömlu borðstofunni á
Skriðuklaustri og fylgdist svo með
Steinunni og samstarfsfólki hennar
part úr degi á túninu fyrir neðan
menningarsetrið. En segja má að
sumarið 2002 hafi nánast einkennst
af fornleifauppgröftum, og voru hóp-
ar að störfum t.d. á Gásum í Eyja-
firði, Hólum í Hjaltadal, Kirkjubæj-
arklaustri, í Reykholti, Skálholti og á
Þingvöllum.
Snögg siðaskipti
Nýtt rannsóknarár er nú að hefj-
ast hjá fornleifafræðingum, fyrsti
uppgröftur ársins hefst í Skálholti nú
miðjan maí en 23. júní á Skriðu-
klaustri. Mér lék forvitni á hvernig
fornleifarannsókn er framkvæmd,
hvaða aðferðir eru notaðar og hvern-
ig svona hópur ber sig að á vettvangi.
En hér var munkaklaustur af Ágúst-
ínusarreglu starfrækt, en þó aðeins í
um sextíu ár, því það var ekki stofnað
fyrr en undir lok 15. aldar og það leið
óhjákvæmilega undir lok við siða-
skiptin (1493–1552). Siðaskiptin voru
snögg og fremur miskunnarlaus
gagnvart kaþólskum sið, og voru
klaustrin bókstaflega rifin niður,
byggingum þeirra breytt eða þær yf-
irgefnar.
„Við forkönnun sem við gerðum
sumarið 2000 á Skriðuklaustri fund-
ust rústir mikilla bygginga á þessu
túni, sem kallað er Kirkjutún,“ segir
Steinunn og er það um það bil 150
metrum neðan við bæjarstæðið á
Skriðu. En Skriðuklaustur nefnist
bærinn og jörðin í Fljótsdal á Austur-
landi, og liggur á milli hinna fornu
höfuðbóla, Valþjófsstaðar og Bessa-
staða.
Þau verða 10 til 12 með Steinunni í
greftrinum í tvo mánuði í senn næstu
árin eða frá miðjum júni fram í miðj-
an ágúst, núna m.a. Rosie Fuller og
Julian Jansen van Rensburg, 2. árs
fornleifafræðinemar í Englandi. En
þau voru ásamt tveimur öðrum á
styrkjum sem Steinunn fékk frá Evr-
ópusambandinu.
Alþjóðlegur hópur að störfum
„Það er mikið ævintýri að vinna
hérna,“ segir Rosie Fuller og bætir
við að Fljótsdalshérað sé áhrifaríkt
svæði, en austan Lagarfljóts er t.d.
stærsti skógur landsins: Hallorms-
staðaskógur. Fljótsdalshérað nefnist
láglendið sem nær frá Héraðsflóa í
norðri og milli fjalla allt inn í Skriðdal
og Fljótsdal í suðri. Það skiptist í Út-
hérað utan við Egilsstaði og Upphér-
að þar fyrir innan. Í þurrviðri er
fólksbílafæri frá Snæfelli, hæsta fjalli
landsins utan jökla eða 1.833 m yfir
sjávarmáli.
Rosie segir að hópurinn vinni í
greftrinum frá átta á morgnana til
fimm á daginn, og hún noti því tím-
ann um helgar til að ferðast um svæð-
ið og fara í göngutúra á kvöldin. Hún
hafi reyndar einnig farið til Akureyr-
ar og á Kirkjubæjarklaustur fyrir ut-
an Egilsstaði. „Við borðum hér á
Skriðuklaustri, en fiskur og lamba-
kjöt er vinsælt í hópnum,“ segir hún
og að þau búi í vegavinnuskúrum í
grenndinni.
Steinunn valdi, eftir áðurnefnda
forkönnun sumarið 2000 og rann-
sóknir, afmarkað svæði á Kirkju-
túninu, en svæði sunnan við Gunn-
arshús hafi einnig komið til greina.
Könnunarskurðir voru gerðir og
svæðin sem komu til greina mæld
með jarðsjá.
Hefðbundið evrópskt klaustur?
Forvitni einkennir hópinn sem er
að störfum, en forkönnunin hafði leitt
í ljós leifar bygginga frá tímum
klausturhalds á Skriðu. Greina mátti
í þykkum og voldugum torfhleðslum
m.a. gjósku úr gosi í Veiðivötnum
1477. Einnig er ljóst að rústir Skriðu-
klausturs eru umfangsmiklar, og
mun taka mörg ár að vinna úr efninu:
Grafa á sumrin og nota vetur til for-
vörslu gripa og úrvinnslu gagna frá
uppgreftrinum.
Þótt margt hafi verið ritað og rætt
um uppbyggingu og gerð klaustra á
Íslandi, á eftir að glíma við margar
rannsóknarspurningar. Ein helsta og
mikilvægasta rannsóknarspurningin
sem Steinunn fæst við á Skriðu-
klaustri er hvort Íslendingar hafi
byggt klaustrin sín að eigin fyrir-
mynd, eða samkvæmt ströngustu
reglum um helgihald í evrópskum
klaustrum. Ef hið síðara reynist til-
fellið getur hópurinn búist við að
finna auk klausturkirkju nokkrar litl-
ar vistarverur klausturbúanna;
svefnskála (dormitorium), málstofu
(parlatorium), borðsal (refectorium),
salerni (lavatorium) og lestrar- og
samverustofu (capitolium). Og til við-
bótar þessu ábótahús, eldhús og vín-
kjallara.
„Þessar byggingar voru byggðar í
ferhyrning utan um svokallaðan
klausturgarð,“ segir Steinunn og að
klausturkirkjan loki síðan iðulega
garðinum. Kirkjan stóð venjulega
sunnan eða norðan við klausturhúsin,
og var oft brunnur hafður í miðjum
garðinum.
Heimildir um byggingar íslenskra
klaustra eru flestallar skráðar eftir
að klausturhaldi lýkur, t.d. er elsta
ritaða heimildin um Skriðuklaustur
frá 1598, og þar stendur að klaust-
urhúsin séu fallin og ekki ljóst hvort
um þau sé fjallað nánar. Mjög fróð-
legt verður því að fylgjast með vinnu
hópsins næstu sumur og þokast nær
spurningunum sem brenna á þeim
eða: „Hvernig var byggingarlag
klaustursins og hver var starfsem-
in?“
Afmarkaðar vistarverur birtast
Það eru í raun tvö meginatriði sem
þurfa að koma í ljós í þessari rann-
sókn. Ástæðan er sú að hér á landi
hefur löngum verið talið að klaust-
urhald hafi farið fram samhliða bú-
rekstri, jafnvel í bæjarhúsunum
sjálfum. Tilgáta Steinunnar er hins-
vegar á skjön við þetta eða að Skriðu-
klaustur hafi eins og önnur evrópsk
klaustur verið rekið í sérstakri bygg-
ingu aðskilinni frá veraldlegum um-
svifum. Meginatriðin tvö varða því
staðsetningu og byggingarlag.
Uppgraftarsvæði ársins 2002 er
140 fermetrar en á þessu fimm ára
tímabili sem unnið verður á Kirkju-
túninu verður 800 fermetra svæði
opnað. Byrjað var á því að taka torf
ofan af áætluðu rannsóknarsvæði
með gröfu, svo var mælt út fyrir
hnitakerfi og það sett upp. Fastur
hæðarpunktur var einnig ákvarðað-
ur. Að loknum mælingum var hreins-
að ofan af svæðinu með skóflum og
skipt niður í fjögur jafnstór vinnu-
svæði. Síðan hófst hópurinn handa,
oft á hnjánum með hentug verkfæri
eins og múrskeið.
Steinunn segir að fljótlega hafi
veggir komið í ljós úr torfi og grjóti á
öllum vinnusvæðunum fjórum. „Út-
línur þeirra skýrðust betur og betur
eftir því sem neðar dró,“ segir hún,
„og smám saman mynduðu veggirnir
litlar afmarkaðar vistarverur sem til-
heyra allar einni og sömu bygging-
unni.“
Veggirnir eru allir frá sama tíma,
byggðir beint ofan á gjósku sem fallið
hefur á svæðið við gos í Veiðivötnum
árið 1477. Það gefur til kynna að
byggingin hafi verið reist skömmu
eftir að gjóska þessi féll. Þess má
einnig geta að í könnunarskurðinum
kom í ljós bæjarstæði undir klaustr-
inu sem var farið í eyði áður en gos
varð í Heklu árið 1158, svo líklega er
þarna óþekkt býli frá landnámsöld.
Augljóst er einnig að þetta er mjög
vel varðveitt svæði. Uppgröfturinn
hefur leitt í ljós að byggingar klaust-
ursins hafa ekki verið skemmdar eft-
ir að það lagðist af og margt getur
hafa verið skilið eftir í byggingum
þess þegar það var yfirgefið.
Rústirnar fjarlægðar
Þegar ég heimsótti hópinn voru
nánast allir á hnjánum, tveir og tveir
saman, nema Jón Ingi Sigur-
björnsson, kennari við Mennta-
skólann á Egilsstöðum, sem var að
teikna upp ákveðinn hluta og stað-
setja gripi sem finnast, en þetta er
allt mjög vel skráð. Hvert lag er
teiknað á millimetrapappír og ljós-
myndir eru teknar. „Við gröfum 5
sentimetra í einu, og er hvert lag
skannað inn í tölvu eftir teikningun-
um,“ segir Steinunn, „þar eru lögin
lögð saman og fáum við heillega
mynd af þeim í þrívídd.“
Fornleifafræðingar nota nokkrar
aðferðir við gröftinn. Oft er einungis
grafið innan úr rústunum en aðferðin
sem Steinunn notar felst í því að fjar-
lægja þær smám saman; lag fyrir lag,
en myndin birtist í raun í tölvunni.
„Við byrjum á því að búa til hefð-
bundið hnitakerfi, með x- og y-ásum,
en það er látið afmarka allt það svæði
sem grafa á upp. Svo gröfum við eitt
lag í einu alltaf í sömu hæð, óháð því
hvað þar kemur fram, en fylgjumst
með hæðinni úr einföldum hæðakíki.
Það má því segja að við sneiðum allt
rústasvæðið niður eins og þegar ost-
ur er skorinn með ostaskera. Áður en
hvert lag er fjarlægt er allt það sem
fram kemur í því teiknað mjög ná-
kvæmlega, ljósmyndað og mælt, auk
þess sem gripir og sýni úr því eru
skráð samkvæmt staðsetningu innan
hnitakerfisins. Þetta er oft gert með
tæki sem kallast alstöð. Ef við höld-
um okkur við ostinn sem líkt er við
rannsóknarsvæði, þá er hægt að
fylgjast með því hvernig hver hola í
ostinum birtist og hverfur með hverri
sneið sem skorin er burtu með osta-
skeranum.
Hópurinn býr m.ö.o. ekki til rústir
bygginga heldur rífum við þær niður
ef svo má segja þangað til ekkert er
Á Skriðuklaustri bjuggu og störfuðu munkar af Ágústínusarreglu í sextíu ár. Snögg siðaskiptin bundu enda á bænir þeirra. Rústir
híbýla þeirra eru þó vel varðveittar, og geyma sterkar vísbendingar um bókagerð. Gunnar Hersveinn fylgdist með hópi sem rýndi í
minjar munkanna: „Hvernig er fornleifarannsókn framkvæmd, hvaða aðferðir eru notaðar og hvernig ber hópurinn sig að?“
Híbýli
helgra
manna
Morgunblaðið/Sverrir
Vetrarvinnan. „Íslenska sumarið þarf að nýta vel í fornleifauppgreftri. Veturinn nýtist svo til rannsókna, skýrslugerða og
undirbúnings fyrir komandi sumar,“ segir Steinunn Kristjánsdóttir.
Störfum hlaðinn. Myndin sýnir tvo seyða sem fundust og talið er að notaðir
hafi verið til að að búa til blek.
Merki um bókagerð: Brennisteinn, litunarsteinn, hnífar og stimpillakk.
„Það má því segja
að við sneiðum
allt rústasvæðið
niður eins og þegar
ostur er skorinn
með ostaskera.“
Morgunblaðið/Sverrir