Morgunblaðið - 18.05.2003, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 18. MAÍ 2003 21
SÍÐASTLIÐIÐ sumar ein-
kenndist m.a. af því að óvenju-
mikið var um fornleifaupp-
gröft á landinu. Meginástæðan
var úthlutun úr Kristnihátíð-
arsjóði, en hann var stofnaður
af Alþingi til að minnast þess
að 1.000 ár eru liðin frá því að
kristinn siður var lögtekinn á
Íslandi. Við fyrstu úthlutun úr
Kristnihátíðarsjóði var 96
milljónum úthlutað til ýmissa
verkefna, þar af 48 milljónum
til fornleifarannsókna víðs
vegar um landið. Sjóðurinn út-
hlutaði svo aftur 1. desember
sl. 94 m. kr. til 55 verkefna
sem tengjast menningar- og
trúararfi þjóðarinnar og forn-
leifarannsóknum.
Fleiri veittu verkefnum á
sviði fornleifafræði tilstyrk á
liðnu ári, s.s. sveitarfélög,
byggðasöfn og Rannís. Á ráð-
stefnu í janúar fluttu eft-
irtaldir erindi og sýnir það
gróskuna:
Skálholt – Gavin Lucas
Skriðuklaustur – Steinunn
Kristjánsdóttir
Gásir – Howell Roberts
Hofstaðir og Sveigakot –
Orri Vésteinsson, Gavin
Lucas
Kirkjubæjarklaustur –
Kristján Mímisson
Þingvellir – Adolf
Friðriksson
Uppmæling rústa – Garðar
Guðmundsson
Hólar í Hjaltadal – Ragn-
heiður Traustadóttir
Fornleifagrunnur Evrópu –
Oscar Aldred
Reykholtskirkja – Orri
Vésteinsson
Skálavík – Ragnar
Edvardsson
Baffins Island – Guðmundur
Ólafsson
Kristni-
hátíðarsjóður
eftir,“ segir hún, „um leið staðsetjum
við allt og tökum sýni; efnagreinum
jurtaleifar, matarleifar og skordýr
svo eitthvað sé nefnt.“ Aðferðin leiðir
líka til þess að þrívíddarmynd fæst
jafnóðum af öllu svæðinu þegar allar
teikningarnar eru lagðar saman.
Læra að lesa landið
Í hópnum í sumar voru tveir forn-
leifafræðingar; Steinunn og Daniel
Lindblad, þrír sagnfræðingar; Jón
Ingi, Helene Martin og Sófus Jó-
hannsson, tveir fornvistfræðingar;
Stefano Paci (sérfræðingur í viðar-
greiningu) og Jonathan Moller (sér-
fræðingur í greiningu dýrabeina), og
svo Bára Sigurjónsdóttir tónlistar-
kennaranemi og Christina Bastiani
leiðsögumaður sem var sjálfboðaliði.
Rosie og Julian eru fornleifafræði-
nemar eins og áður sagði.
Julian er fæddur í Suður-Afríku en
stundar nám í Southamton í Eng-
landi, er á öðru ári. „Ég hef einnig
unnið svona störf í Þýskalandi og í
Englandi,“ segir hann, „Aðstæður
eru mjög góðar hér, því jörðin er
mjúk.“ Hann segir þetta vera dýr-
mæta reynslu fyrir sig því í raun sé
hann að læra að lesa landið, t.d.
gjóskulögin sem segi til um aldurinn.
„Þetta er fallegt svæði, þótt það geti
stundum verið kalt. Það er líka mjög
gaman að ferðast hérna um, ganga á
fjöll og jökla eða taka sundsprett
undir Hengifossi.“
Steinunn segir að Magnús Sigur-
geirsson hafi svo verið fenginn til að
greina gjóskulög á uppgraftarstaðn-
um og að Halldóra Ásgeirsdóttir, for-
vörður á Þjóðminjasafni Íslands,
vinni einnig með þeim. „Það er nauð-
synlegt að hafa forvörð m.a. til að
gæta þess að gripir skemmist ekki,
næsta sumar verðum við með forvörð
í sjálfum uppgreftinum.“ En á for-
vörsluverkstæði eru gripir hreinsaðir
og greindir.
Gripirnir minna á klaustur
„Við röntgenmyndatökur á gripum
getur margt komið í ljós,“ segir hún
en samtals voru skráðir 243 gripir í
sumar, mest dýrabein. Meðal þeirra
gripa sem fundust voru skæri, tveir
brennisteinsmolar, nokkrir stimpil-
lakksmolar, litunarsteinn, innflutt
keramik, þrír litlir hnífar, tvö brýni,
sylgja, tvö brot af steindu gleri og
heimasmíðaðar hóffjarðir. „Við rönt-
genmyndatöku uppgötvuðust skær-
in, en við höfðum áður talið að þau
væru hnífsblað,“ segir hún.
Einn gripinn taldi hún fyrst geta
verið ritstíl eða griffill sem gat gefið
til kynna kennsluhald eða handrita-
gerð á staðnum. En eftir myndatöku
er líklegra að hér sé um eitthvert
brot af skreytingu úr járni að ræða.
Ekki er hægt að skera endanlega úr
um þennan grip fyrr en eftir fulla
hreinsun með sandblæstri.
Almennt má þó segja að gripir þeir
sem þegar hafa fundist við uppgröft-
inn á Skriðuklaustri líkjast mjög
þeim gripum sem grafnir voru upp á
sínum tíma úr rústum Viðeyjar-
klausturs, en Steinunn var verkstjóri
fornleifarannsóknanna í Viðey frá
vori 1994 til hausts 1995. „Ýmis
merki eru um skriftir,“ segir hún, „til
dæmis fundum við litunarstein,
brennistein og stimpillakk, en það má
túlka sem vísbendingu um að
klaustrið hafi staðið hér á Klaustur-
túninu.“
Vistarvera bókagerðar
Tveir seyðar fundust sem Stein-
unn telur að hafi verið notaðir til að
búa til blek. Blek þurfti langa suðu til
að verða gott. Erlendis var blek gert
m.a. úr brennisteini og berki en elstu
heimildir um blekgerð hérlendis (frá
17. öld) herma að blekið hafi verið
gert úr sortulyngi og víðileggjum.
Þessi efni voru seydd í járnpottum en
sagt er að þegar blekið hélst í dropa á
nögl manns var það tilbúið til notk-
unar. Brennisteinsmolar fundust
einnig eins og í klausturrústunum í
Viðey og mikið magn af þeim fannst í
fyrrasumar við uppgröftinn á Gásum.
Seyðar voru vissulega einnig not-
aðir til suðu á mat, en það sem styrkir
túlkun Steinunnar um að þessir hafi
verið notaðir til suðu á bleki er að í
sömu vistarveru fannst litunar-
steinnin, stimpillakkið og brenni-
steinninn, sem var nauðsynlegur við
blekgerð, auk þriggja hnífa sem ekki
eru matarhnífar.
Klaustrið á Kirkjutúninu
Rannsókn Steinunnar hefur styrkt
tilgátuna um staðsetningu klausturs-
ins verulega, eða að það hafi staðið á
Kirkjutúni um 150 metra neðan við
gamla bæjarstæðið á Skriðu, og verið
gert af nokkrum litlum samföstum
vistarverum, kirkju og klausturgarði.
„Enn hafa engin afgerandi ummerki
veraldlegs amsturs komið í ljós á
rannsóknarsvæðinu,“ segir hún, „hin
veraldlega hlið þess hefur því líklega
farið fram í bæjarhúsum er þá stóðu
á bæjarstæði Skriðubæjarins.“
Byggingarlag klausturhúsanna er
helsta rannsóknarspurningin sem
Steinunn fæst við, og fyrirkomulag
helgihalds í þeim. Byggingalagið er
enn óljóst og fæst ekki skýrt fyrr en
svæðið verður stækkað á næstu
sumrum. Þess skal hinsvegar getið
að rústir klausturkirkjunnar eru
augljósar í túninu og um þær er eng-
inn vafi. Ein kenningin var að göng
hefðu legið úr bænum fyrir ofan og í
kirkjuna, en þá er gert ráð fyrir að
hinir helgu menn hafi búið á bænum.
Það verður að teljast ólíklegt því
klettabelti er á milli þessara bygg-
inga.
Líf reglubræðra
Fornleifauppgröfturinn sem nú er
stundaður á Skriðuklaustri er í raun
einu „samtímaheimildirnar“ um líf
munkanna á þessum stað, því engar
ritaðar heimildir lýsa því. Gildið felst
einnig í því að bera niðurstöðurnar
saman við aðrar rústir eins og Við-
eyjarklausturs, og við rannsóknir á
rituðum heimildum sem skráðar voru
á þriðja áratug 16. aldar um Munka-
þverárklaustur. Þær benda til þess
að klausturhúsin þar hafi verið byggð
samkvæmt alþjóðlegum grunni en
með innlendum útfærslum, eins og
tilgáta Steinunnar um klaustrin á
Skriðu gerir einnig ráð fyrir.
Ég drakk að lokum kaffi með
hópnum í vinnuskúr á svæðinu og
heilsaði svo aftur upp á Skúla Björn,
forstöðumann Gunnarsstofnunar á
Skriðuklaustri, sem sagði mér sög-
una um kraftaverkið að Skriðu um
prestinn sem týndi kaleiknum sem
fannst á þúfunni góðu sem nefnd var í
upphafi. Skömmu síðar hafi svo verið
stofnað klaustur að Skriðu. Enn er
heldur fátt vitað um líf reglubræðr-
anna, en fornleifauppgröfturinn ætti
á næstu árum að geta varpað góðu
ljósi á það.
Heimildir
Skriðuklaustur – híbýli helgra manna.
Steinunn Kristjánsdóttir. 2002. Glettingur –
tímarit um austfirsk málefni.
Klaustrið á Skriðu. Forkönnun 2000.
Skriðuklaustur. Framvinduskýrsla 2002.
Klausturlíf og trúariðkun að Skriðu í Fljóts-
dal. Skúli Björn Gunnarsson. 2001. Fyrir-
lestur.
Minjar og saga á Skriðuklaustri. 2000. Helgi
Hallgrímsson tók saman.
www.skriduklaustur.is
Morgunblaðið/Gunnar Hersveinn
„Það er mikið ævintýri að vinna hérna,“ segir Rosie Fuller en hún (t.v.) og Julian Jansen van Rensburg eru fornleifa-
fræðinemar á öðru ári sem fengu Evrópusambandsstyrk til að vinna við uppgröftinn á Skriðuklaustri.
Morgunblaðið/Gunnar Hersveinn
Sumarvinnan. „Næstu sumur verðum við hér að störfum tvo mánuði í senn,“ segir Steinunn, en bakvið hana eru að
störfum á Kirkjutúninu: Rosie næst, svo Jonathan dýrabeinasérfræðingur, Sófus og Helene. Allir á hnjánum.
Morgunblaðið/Gunnar Hersveinn
Jón Ingi framhaldsskólakennari
teiknar, tekur myndur og grefur.
1. Fyrsta tilgáta að þetta sé ritstíll.
2. Röntgenmyndin staðfestir tilgát-
una um að þetta séu skæri.
1. Tilgáta að þetta séu skæri.
2. Röntgenmyndin staðfestir ekki til-
gátuna um að þetta sé ritstíll.
guhe@mbl.is
SKRIÐU í Fljótsdal er ekki
getið í fornritum, og raunar
fer engum sögum af staðnum
fyrr en klaustur var stofnað
þar laust fyrir aldamótin 1500.
Hér á landi störfuðu tvær
klausturreglur í kaþólskum
tíma; Benediktsregla og Ágúst-
ínusarregla. Skriðuklaustur er
fornt höfðingjasetur í Norður-
Múlasýslu. Það er næsti bær
við kirkjustaðinn Valþjófsstað.
Áður var kirkja á Skriðu, en
svo hét bærinn uns þar var
stofnað klaustur árið 1494 og
tilheyrði það Ágústínusarregl-
unni. Stjórnandinn var ekki
ábóti heldur var hann kallaður
príor. Fyrsti príor á Skriðu var
Narfi Jónson. Lífið á Skriðu-
klaustri hefur sennilega verið
tvískipt. Annars vegar voru
munkarnir með trúariðkun
sína og hins vegar ráku þeir
barnaskóla. Sjö munkar dvöldu
í einu í klaustrinu.
Klaustur lagðist þar af í kjöl-
far siðaskipta, en það átti mikl-
ar eignir sem runnu til Dana-
konungs og urðu að sérstöku
léni. Ríkismenn og sýslumenn
sátu því löngum á Skriðu-
klaustri. Kirkja var aflögð þar
seint á 18. öld.
Gunnar Gunnarsson rithöf-
undur reisti hús það er stendur
á Skriðuklaustri og hýsir nú
safn og íbúð sem rithöfundar
og fræðimenn geta fengið af-
not af. Þýski arkitektinn Fritz
Höger, vinur Gunnars, teiknaði
húsið, og kostaði það á sínum
tíma á við 10 einbýlishús í
Reykjavík. Heimsókn á Skriðu-
klaustur er vinsæl meðal ferða-
manna, sem skoða safnið og fá
sér hressingu í veitingastofu
safnsins, og fylgjast með forn-
leifauppgreftrinum á Kirkju-
túninu.
Saga og menning
á Skriðu