Morgunblaðið - 18.05.2003, Blaðsíða 26

LISTIR
26 SUNNUDAGUR 18. MAÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
L
EIKFÉLAG Akureyrar sagði í
vetur upp öllum starfsmönnum
sínum og að óbreyttu stefnir í
að starfsemi leikhússins leggist
af í lok leikársins. Í kjölfar þess-
ara tíðinda skrifuðu bæj-
arstjórn Akureyrar og Tómas
Ingi Olrich menntamálaráðherra undir sam-
starfssamning um byggingu menningarhúss á
Akureyri fyrir 1200 milljónir króna þar sem
gert er ráð fyrir aðstöðu til leikstarfsemi.
Ekki er ljóst hvort Leikfélagi Akureyrar er
ætlað að sinna þeirri starfsemi. Reyndar er
enn býsna óljóst hvernig húsið verður eða
hvaða hlutverki það á að þjóna; á þessu stigi
er það skilgreint sem fjöl-
notahús sem er menning-
arpólitískt orð yfir bygg-
ingu sem á að hýsa allar
listgreinar í almennum
skilningi en enga eina sér-
staklega. Ekki er heldur
enn farið að ræða með hvaða hætti á fjár-
magna starfsemi Menningarhússins enda er
„málið enn á undirbúningsstigi og alls ekki
tímabært að ræða rekstrarþáttinn“. Þetta er
tilbúin tilvitnun og ekki höfð eftir neinum ein-
um sérstaklega heldur svona öllum pólitík-
usum almennt. Á mannamáli þýðir þetta að
áhugi fyrir því hvers konar menningar- og/eða
listastarfsemi fer fram í menningarhúsi er
hverfandi; aðalatriðið er að bygging hússins
er góður kostur í því pólitíska umhverfi sem
nú ríkir. Rekstur menningarstofnana hefur
litla sem enga pólitíska merkingu og sífellt
kvabb stjórnenda slíkra húsa um meira fjár-
magn til starfsemi er stjórnmálamönnum
hvimleitt. Þeir sjá yfirleitt ekki pólitískan hag
í því að styðja við starfsemina eftir að búið er
að steypa upp veggi og refta yfir. Menningar-
samfélagið Ísland þrífst á bónbjörgum í vel
byggðum húsum.
Eitt af því sem vefst fyrir meðaljóninumog stjórnmálamenn eru óþreytandivið að útskýra af einstakri þolinmæði
er verkaskipting milli ríkis og bæja. Þar koma
stjórnvöld sér saman um að veita fé til ákveð-
inna framkvæmda og gerður er skýr grein-
armunur á framkvæmdafé og rekstrarfé.
Þannig fæðist iðulega dauft yfirlætisglott á
vörum stjórnmálamannanna þegar óinnvígðir
spyrja hvort ekki væri nær að setja eins og 50
milljónir af þeim 1200 sem menningarhúsi eru
ætlaðar til að bjarga Leikfélagi Akureyrar frá
uppgjöf; þetta er eins og spyrja hvort ekki sé
hægt að setja díselolíu á bensínvél, fram-
kvæmdir og rekstur eru sitt hvor vélin í mek-
aník stjórnmálanna. Sumir gefast reyndar
ekki upp og spyrja í framhaldinu hvort þörf sé
á slíkum framkvæmdum, hvort ekki væri nær
að verja peningunum til að styðja við bakið á
þeirri starfsemi sem þegar er komin á lagg-
irnar og berst í bökkum. Þá stækkar glottið
enn frekar því framkvæmdir á borð við menn-
ingarhús eru sýn til framtíðar sem pólitík-
usinn er að festa í steypu, gler og járn öllum
landsins börnum til eilífrar áminningar. Með-
aljóninn er illa staddur þegar hann er svo fast-
ur í nútíð sinni að hann sér ekki annað en fjár-
vana menningar- og listastofnanir allt
umhverfis og skilur ekki að peningar sem
steypa á fasta til framtíðar eru alls ekki til út-
láta í hverfula hít listsköpunar og menningar-
starfsemi nútíðarinnar. Þá er gott að vita að
um taumana halda stjórnmálamenn með ein-
beitta framtíðarsýn.
Það má semsagt ekki rugla saman pen-ingum því þeir eru ekki einn hluturheldur margir og þeir sem ekki skilja
það ættu að láta þá sem skilja það um að skilja
það. Þetta er kjarninn í rökfestu íslenskra
stjórnmálamanna þegar kemur að umræðu
um menningarmál og listir og sennilega eru
þeir teljandi á fingrum annarrar handar
stjórnmálamennirnir sem hafa þá lágkúrulegu
framtíðarsýn að telja listsköpun dagsins í dag
undirstöðu listsköpunar morgundagsins.
Leikfélag Reykjavíkur hefur sannarlega
ekki farið varhluta af framtíðarsýn stjórn-
málamannanna. Í einni glæsilegustu leik-
húsbyggingu Norðurlanda heldur til lítill leik-
hópur sem hefur náð að gera fullkomið
kraftaverk að svo hversdagslegum hlut að
engum þykir lengur neitt sérstaklega til um
það. Kraftaverkið er fólgið í því að leikhóp-
urinn – Leikfélag Reykjavíkur – hefur rekið
leikhúsið af slíkri útsjónarsemi og listrænum
metnaði að leiklistin sem þar er í boði gefur
engu eftir sem stundað er annars staðar. Fjár-
veiting til starfseminnar er hins vegar svo
naumt skömmtuð að ef allt hefði verið með
felldu og listamennirnir í húsinu ekki svo upp-
teknir af kraftaverkaframleiðslunni þá væru
þeir löngu gengnir út og húsið stæði autt,
glæsilegur minnisvarði um sterka framtíð-
arsýn. Á dögunum gerðist svo hinn fáheyrði
atburður að stjórn leikhússins gafst upp á að
reka kraftaverkaleikhús og sagði upp drjúg-
um hluta starfsmannanna (22 stöðugildi af 80)
með þeim rökum að ef leikhúsið ætti að rekast
miðað við fjárveitingar til þess þá væri ekki
hægt að gera meira. Þessi rök virðast alltaf
koma jafnflatt upp á stjórnmálamennina. Þeir
hafa vissulega ákveðnar hugmyndir um
hvernig starfsemi skuli reka í listastofnunum
og hvert umfang hennar skuli vera. Í vissum
skilningi er hægt að segja að örli á listrænni
og jafnvel skapandi hugsun þegar kemur að
hugmyndum þeirra um möguleika á nýtingu
rekstrarfjár. Þeir ætlast til kraftaverka og
þeir heimta listaverk. Þeir trúa nánast í
blindni á að hægt sé að sjóða ljúffenga súpu úr
einum nagla. Gleymum því ekki að rekstrarfé
er af allt öðru kyni er framkvæmdafé. Fyrir
framkvæmdafé er yfirleitt ekki hægt að gera
það sem áætlað er og þá þarf að bæta við
meira framkvæmdafé. Rekstrarfé er hins veg-
ar teygjanlegra og fyrir það er endalaust
hægt að skapa og reka án nokkurra viðbóta.
Að biðja um meira fé til rekstrar bendir til
óráðsíu og heimtufrekju stjórnenda á meðan
viðbótarfé til framkvæmda stafar einfaldlega
af vanáætlunum þar sem gleymdist að taka til-
lit til ýmissa óvissuþátta við framkvæmdina.
Þess vegna er ávallt til nægt fé í framkvæmdir
sem farið hafa langt fram úr áætlun enda ekki
hægt að hætta í miðju kafi bara af því að
kostnaðurinn reyndist meiri en talið var í upp-
hafi. Þar verður engum um kennt. Síst af öllu
stjórnmálamönnunum. Viðbótarfé til rekstrar
er alltaf einhverjum að kenna og síst af öllu
stjórmálamönnunum. Þeir fyllast heilagri
vandlætingu ef ekki tekst að halda kostnaði
innan þeirra fjárhagsmarka sem sett hafa ver-
ið. Ríkisendurskoðun hefur haft nóg að gera
við að hvítþvo hendur stjórnmálamannanna af
óráðsíu með rekstrarfé. Þar hefur ekki skort
sökudólgana.
ÍBorgarleikhúsinu hefur í vetur verið rek-in gríðarlega öflug starfsemi. Leiksýn-ingar á vegum Leikfélags Reykjavíkur
eru í vetur tólf (tvær frá fyrra leikári) og sam-
starfsverkefni við aðra leikhópa eru fimm (eitt
frá fyrra ári). Húsið hefur einnig verið nýtt til
hins ýtrasta í útleigu við alls kyns uppákomur
og má segja að leikið hafi verið á öllum fjórum
sviðum hússins nær samtímis allt upp í fjögur
kvöld í viku. Heildarfjöldi viðburða og sýninga
í húsinu í vetur losar 500. Nú munu vera hafn-
ar viðræður milli bæði stjórnenda Borgarleik-
hússins og Reykjavíkurborgar um hvernig
fjárveitingum til stofnunarinnar skuli háttað í
framtíðinni. Einnig eru byrjaðar viðræður
milli fulltrúa Akureyrarbæjar og Leikfélags
Akureyrar og er auðvitað vonandi að þessum
viðræðum ljúki á þann veg að leikhúsunum
verði tryggt nauðsynlegt fjármagn til sóma-
samlegs rekstrar.
Þeir sem til þekkja hafa leyft sér að fullyrða
að rekstur Borgarleikhússins undanfarin
misseri hafi verið með slíkum fyrirmynd-
arbrag að leikhúsið ætti hiklaust að útnefna
„best rekna leikhús Evrópu“. Sannarlega hef-
ur meira verið gert þar fyrir takmarkaða pen-
inga en ætlast verður til af nokkurri sanngirni
og er meginástæðan hollusta og fórnarlund
starfsmanna hússins. Ekkert fyrirtæki – ekki
einu sinni listastofnun – verður til lengdar
rekið á slíku. Krafan sem gerð er til Leik-
félags Reykjavíkur um eigið sjálfsaflafé er
einnig fáheyrð þar sem ætlast er til að um
helmingur rekstrarfjár komi af miðasölu; öll
leikhús í nágrannalöndunum gera ráð fyrir að
miðasala sé 10–20% af heildarrekstrarfé. Í
Þjóðleikhúsinu hefur þetta hlutfall verið 25%
og er þó fjárveiting til þess ríflega tvöföld mið-
að við Borgarleikhúsið. Engum dettur þó í
hug að krefja Þjóðleikhúsið um tvöfalda fram-
leiðslu þrátt fyrir það. Hvernig má það vera að
leiklist í Borgarleikhúsinu geti verið helmingi
ódýrari í framleiðslu en í Þjóðleikhúsinu?
Bæði eru leikhúsin í sömu borginni, keppa á
sama markaði og eru iðulega nefnd sem helstu
keppinautar þegar kemur að hylli áhorfenda.
Úr Þjóðleikhúsinu heyrast engar kvart-anir. Þar er þó verulegur fjárhags-vandi á ferðinni og undanfarna mán-
uði hefur botninn á fjárhirslu leikhússins verið
skrapaður um hver mánaðamót. Vandi Þjóð-
leikhússins stafar tæplega af fjárskorti heldur
af kostnaðarsömum verkefnum sem ekki hafa
skilað þeim peningum til baka sem reiknað
var með eða á annan hátt að tekjur hafa
brugðist á móti útlögðum kostnaði. Endalaust
má síðan deila um hvort peningunum hefði
verið betur varið í þetta verkefnið fremur en
hitt og margreynt að það sem dýrast er í
framleiðslu er ekki endilega merkast frá list-
rænum sjónarhóli. Það er hins vegar ljóst að
stjórnendur Þjóðleikhússins telja ekki ástæðu
til að blása út vandann enda er í rauninni frá-
leitt að hugsa sér að leikhús sem fær nær 500
milljónir í opinbera styrki og bætir síðan við
það vel á annað hundrað milljónum með
tekjum af miðasölu skuli vera í vandræðum.
Þrátt fyrir þann reginmun sem er á aðstöðu
þessara tveggja leikhúsa eru þau sífellt borin
saman hvað varðar listrænan árangur. Að
Borgarleikhúsið skuli hafa staðist þann sam-
anburð er ekkert annað en kraftaverk en jafn-
framt er fyllilega skiljanlegt að orkan fjari
smám saman út og uppgjöf setjist að frammi
fyrir svo óyfirstíganlegum aðstæðum. Von-
andi ber Reykjavíkurborg gæfu til að rétta
hlut Borgarleikhússins og leggja metnað sinn
í að þar slái kröftuglega hjarta leiklistar í
borginni. Hið sama á að sjálfsögðu við um
Leikfélag Akureyrar.
Með betlistaf í vel byggðum húsum
AF LISTUM
eftir Hávar
Sigurjónsson
havar@mbl.is
Morgunblaðið/Jim Smart
Í EINNI glæsilegustu leikhúsbyggingu Norðurlanda heldur til lítill leikhópur – Leikfélag Reykjavíkur
– sem hefur náð að gera fullkomið kraftaverk að svo hversdagslegum hlut að enginn tekur eftir því.
VORIÐ 1551 riðu þrjátíu menn að
norðan að til þess að sækja lík Jóns
Arasonar og sona hans, sem höfðu
verið hálshöggnir við Skálholt 7.
nóvember 1550. Þeir þvoðu og
bjuggu um líkin á Laugarvatni og
héldu síðan aftur í þeirri til-
komumestu líkfylgd sem sést hefur
á Íslandi. Kirkjuklukkum var
hringt sem dómsdagur væri í nánd í
öllum kirkjum þegar fylgdin fór hjá
og hvarvetna hópaðist fólk að sem
vildi snerta kisturnar. Og sagt er að
nokkrir blindir hafi fengið sýn við
slíka snertingu. Þegar komið var í
augsýn Hóla hóf ein klukkan á
staðnum, Líkaböng, að hringja af
sjálfsdáðum og hringdi þar til
fylgdin nam staðar á Hólum að hún
sprakk. Á Hólum voru allir prestar
fyrir norðan komnir til þess að jarð-
syngja þá feðga með hinni mestu
viðhöfn. Þetta voru fjörbrot hins
kaþólska siðar á Íslandi, því aðeins
nokkrum vikum seinna tóku tvö
dönsk herskip land við Akureyri og
Hólastaður var hernumin. Norð-
lendingar sóru konungi hollustueið
og tóku upp lúterska trú.
Til að minnast þessara atburða
verður efnt til minningardagskrár í
fjórum kirkjum sem marka leið lík-
fylgdarinnar norður í land.
Jón Arason var ekki aðeins trúar-
leiðtogi heldur einnig eitt fremsta
skáld sinnar tíðar. Í dagskránni
verður lesið úr kveðskap Jóns, and-
legum og trúarlegum, og sungin
lög við kvæði hans og annarra frá
kaþólskum tíma. Hér blandast sam-
an gaman og alvara, kerskni og til-
beiðsla, trú og stjórnmál í upplestri
og söng. Tvö ný tónverk við ljóð
Jóns Arasonar eftir Örlyg Bene-
diktsson tónskáld verða frumflutt.
Flytjendur eru Gerður Bolladóttir
söngkona, Kári Þormar organisti
og Hjörtur Pálsson sem les úr verk-
um Jóns og úr ýmsum samtíma-
heimildum. Ásgeir Jónsson er höf-
undur dagskrárinnar.
„Jón Arason var með betri skáld-
um á sinni tíð, og þegar kvæði hans
eru lesin í dag þá sér maður vel hve
mikið skáld hann var og auðskilinn.
Þótt Jón hafi verið biskup var hann
líka snillingur í veraldlegum skáld-
skap, og kaldhæðinni ádeilu. Hann
notaði kveðskapinn sem pólitískt
tæki, orti vísur sem urðu fleygar,
fólk söng og jafnvel dansaði við þær
og bar þær áfram mann af manni.
Það hefur þó minna varðveist af
veraldlegum skáldskap hans en
helgikvæðum.“ Auk laga Örlygs
verða sungin fleiri lög við ljóð Jóns,
bæði þjóðlög og lög sem síðari tíma
tónskáld hafa samið. „Dauði Jóns
Arasonar markar mikil tímamót í
sögu okkar. Við vorum ekki bara að
taka upp nýjan sið; við ýttum um
leið frá okkur menningarhefð, og
markmið okkar er að endurvekja
hluta hennar með þessum hætti.
Kvæði Jóns hafa einnig elst mjög
vel og eiga fullt erindi til nútíma-
fólks, segir Ásgeir Jónsson.
Dagskráin um Jón Arason verður
flutt í Skálholtskirkju í dag kl.
17.00, í Reykholtskirkju, þriðjudag-
inn 20. maí klukkan 20.30, Blöndu-
óskirkju, laugardaginn 24. maí
klukkan 17.00, og loks í Hóladóm-
kirkju, sunnudaginn 25. maí klukk-
an 20.30.
Í spor líkfylgdar Jóns Arasonar
Morgunblaðið/Jim Smart
Kári Þormar, Gerður Bolladóttir, Hjörtur Pálsson og Ásgeir Jónsson.