Morgunblaðið - 13.07.2003, Blaðsíða 26

LISTIR
26 SUNNUDAGUR 13. JÚLÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
LJÓÐ virðast stundum streitast á
móti túlkun. Það er nánast líkt og
þau leitist við að verða að orðunum
einum, orðunum eins og þau birtast
svört á hvítu, án sögu eða bak-
grunns, aðeins orð með sína beinu
og augljósu vísun í hlutina og ekkert
annað, ekkert undir, ekkert yfir –
þessi ljóð eru ber orð.
Þessi umbúðalausa tjáning virðist
hafa orðið meira áberandi og
kannski eftirsóttari á síðustu árum.
Hún gengur þvert á ofhlæðið sem
einkennir menningu samtímans öðr-
um þræði, já einungis öðrum þræði
því að á sama tíma og sjónarspilið er
yfirgengilegt á bæði MTV og í list
Matthews Barneys er látleysið
ríkjandi í tónlist Sigur
Rósar og í málverkum
Georgs Guðna. Í ljóð-
listinni birtist þetta
með öðrum hætti. Ljóð
eldri skálda á borð við
Þorstein frá Hamri og
Baldur Óskarsson eru
full af flóknu myndmáli
og rannsóknum á djúp-
gerð tungumálsins en í
ljóðum skálda á borð
við Gyrði Elíasson og
Sigurbjörgu Þrastar-
dóttur, sem bæði hafa
nýlega sent frá sér
bækur, er ort berum
orðum, í einlægum og
frásagnarlegum stíl
sem virðist komast beint að efninu.
Bandaríska skáldkonan og menn-
ingarrýnirinn Susan Sontag skrifaði
á eftirminnilegan hátt gegn túlkun í
bók sinni Against Interpretation ár-
ið 1966. Hún hélt því fram að túlk-
unarviðleitnin væri til marks um að
ofvöxtur hefði hlaupið í vitsmunalíf
mannsins á kostnað krafts og til-
finningalegrar greindar. Hún sagði
að túlkun væri hefnd vitsmunanna
gegn listinni. Túlkun, segir hún, hol-
ar textann að innan og eyðileggur
hann, hún fer „á bak við“ textann til
að finna undirtexta sem á að vera
hinn eini sanni. Að mati Sontag er
hins vegar ekkert „á bak við“ text-
ann. Textinn er hvorki meira né
minna en það sem við sjáum svart á
hvítu. Og merkingin er sú sem text-
inn segir að hún sé.
Sontag skrifaði bókina við aðrar
aðstæður en nú ríkja. Bókin kom út
um það bil sem strúktúralisminn,
með alla sína áherslu á að rýna ofan
í formgerð verka með flóknum
kenningum um innra samhengi
þeirra, var að víkja fyrir póststrúkt-
úralískum hugmyndum um að
merkingu væri miklu fremur að
finna á yfirborði texta og í ytra sam-
hengi hans. Og bókin kom út eftir
langt skeið hinna oft
og tíðum myrku mód-
ernísku verka sem
virtust stundum svo
laus við merkingu að
lesendur fundu sig
knúna til að grafast
fyrir um mögulega
undirtexta sem inni-
héldu eitthvað sem
hægt væri að skilja.
Nú, tæpum fjörutíu
árum síðar, er frekar
talað um offramleiðslu
á merkingu. Og öll
þessi merking liggur á
yfirborðinu en ekki
undir því. Táknum úr
öllum hugsanlegum
áttum er stefnt saman á öllum hugs-
anlegum sviðum menningarinnar og
viljugum túlkandanum látið eftir að
finna tengingarnar þar á milli.
Ljóð Gyrðis Elíassonar – þessi
hæglátari ljóð hans frá seinni árum
– eru eins konar uppreisn gegn
þessari merkingarlegu ofgnótt; þau
slá ekki um sig með táknum og stór-
merkjum, og láta vel að merkja
heldur ekki sem eitthvað dulið og
margrætt lúri undir niðri.
Í nýjustu ljóðabók sinni, Tví-
fundnalandi, nær Gyrðir traustum
tökum á þessari aðferð sem sumir
myndu kenna við naumhyggju. Sem
dæmi má nefna fyrsta ljóðið í bók-
inni er heitir „Akureyri síðsumars
1984“ og hefur undirtitilinn „Rúss-
arnir koma“:
Það er farið að skyggja
þegar ég kem út af hótelinu
í brekkunni. Og þarna kemur
skemmtiferðaskipið Maxím Gorkí
allt í einu siglandi inn fjörðinn
fyrir fullum ljósum. „Ég hélt að
þetta skip væri sokkið,“ hugsa ég
og hneppi að mér frakkanum.
Uppi á herberginu mínu er
Anna Karenina. Aðrar konur
hef ég ekki með mér. Áðan
reyndi ég að lesa, en orðin
runnu öll saman. „Gorkí var
alltaf tortrygginn á Tolstoj,“
tauta ég. „Eða var það
á hinn veginn?“
Þegar skipið kemur nær
uppgötva ég að ég gat alls
ekki lesið nafn þess
meðan það var utar, því
það er of skuggsýnt.
Samt vissi ég það.
Þessi einfalda og skýra mynd er
nokkurs konar inngangur að bók-
inni sem vekur sterka tilfinningu
fyrir því að allt sé þegar vitað, þegar
fundið, að allt hafi jafnvel þegar ver-
ið orðað; „hér þarf engin orð/leng-
ur“, segir í ljóðinu „Rithöfundur
deyr“ og mætti skilja í víðu sam-
hengi. En við leitum þrátt fyrir að
hafa fundið, sem er í senn megin-
kostur og -þversögn vísindanna og
eilífra framfaranna því að allar rétt-
ar niðurstöður verða að endingu
rangar – þrátt fyrir rafmagnsljósin
fálmum við okkur áfram sem í
myrkri, segir í ljóðinu „Ljósgjafar“
(50). Þessi stanslausa en fremur
vonlausa leit er meginviðfangsefni
Gyrðis því að þótt við vitum stund-
um það sem við ættum ekki að geta
vitað, eins og lýst er í upphafsljóð-
inu, þá leynist ýmislegt innra með
okkur, meira að segja heilu löndin
sem við höfum týnt, eins og segir frá
í titilljóði bókarinnar: „Þetta er
landið sem/börnin finna/og týnist
þegar/lífið verður steintré“ (63).
Þegar upp er staðið tjáir bókin
því ekki aðeins vilja til að láta allt
uppi heldur ekki síður tregðu til að
viðurkenna að allt sé komið upp á
yfirborðið, að við sjáum allt sem sé
að sjá, vitum allt sem sé að vita, og
séum því örugglega á réttri leið –
vegferð okkar í samtímanum sé ef
til vill frekar eitthvað í ætt við næt-
urflugið sem lýst er í frábæru, sam-
nefndu ljóði:
Utan úr myrkrinu
heyrast drunur í
flugvél. Hún þýtur
rauðeygð áfram
og ber svo
við tunglið
Áþekk mölflugu
sem sveimar inn í
loga gaslampa
á verönd í Suðurhöfum
og brennur upp
með háu snarki
Þetta blindflug samtímans inn í
nóttina á ekki síst við um umgengni
hans við náttúruna sem er eitt af
meginþemum bókarinnar. Eins og í
fyrri bókum Gyrðis eru uppdrættir
af landslagi í mörgum ljóða Tví-
fundnalands en maðurinn er und-
antekningarlítið hluti af landslaginu
eða þátttakandi í mótun þess, og þá
stundum – og kannski oftar en ekki
– á neikvæðan hátt. Í ljóðinu „Á
næstu grösum“ sem hefur hinn írón-
íska undirtitil, „Úr sálmabók Ný-
álssinna“, segir:
Húsið með hlöðunni
og súrheysturninum,
grænt grasið allt í
kring, endalaus
blár himinn yfir
Og svo verksmiðjan
verksmiðjan
verksmiðjan
Gyrðir lýsir einnig yfirgefnu landi
sem er sömuleiðis kunnuglegt þema
úr fyrri bókum hans: „Hérna er
gamli bærinn/við hliðina á þeim
nýrri/sem líka er auður núna,“ segir
í ljóðinu „Eyðilandið“. En boðskap-
ur Tvífundnalands er, eins og nafnið
gefur til kynna, að það sé kominn
tími til að fara til fundar við landið á
ný, að finna landið aftur. Í lokaljóði
bókarinnar, „Hinsta kveðja“, hverf-
ur ljóðmælandinn í þokuna á fjalla-
tindunum og biður þá sem sakna sín
að láta Veðurstofuna njóta þess,
enda augljós tengsl hennar við þetta
nýfundnaland.
Tvífundnaland er tólfta ljóðabók
Gyrðis. Þrátt fyrir að í síðustu bók-
um hafi orðið greinileg þróun í átt
að knappara formi þá er sterkur
svipur með nýrri ljóðum Gyrðis og
þeim eldri, jafnvel þeim fyrstu sem
komu út á bók fyrir réttum tuttugu
árum (Svarthvít axlabönd, 1983).
Ekki síst eru ýmis umföllunarefni
kunnugleg úr fyrri bókum, en auk
þeirra sem þegar hefur verið drepið
á mætti nefna glímuna við myrkrið,
einveruna, furður ýmiss konar og
framandi veruleika, eilífðina og
sambúðina við skáldskapinn.
Hið síðastnefnda er kveikjan að
nokkrum bestu og skemmtilegustu
ljóðum bókarinnar. Enn er mann-
fæð í ljóðum Gyrðis en í Tvífundna-
landi er leitast við að koma á sam-
bandi við skáld með ýmsum
brögðum. Sum ganga aftur eins og
Þórbergur sem sést koma út úr húsi
við Stýrimannastíg í astrallíkaman-
um, klæddur kínverskum alþýðu-
náttfötum (Með eigin augum, 38).
Einar Benediktsson skilur eftir
skilaboð á útihurðinni í Herdísarvík:
„Fór í göngu/kem í kvöld“ („Herdís-
arvík II“, 59) – og við hljótum að
bíða. Bréf er sent yfir móðuna til
Stevensons og farið er í spennu-
þrungna heimsókn til Tsjekhovs
með Ivan Bunin, svo dæmi séu
nefnd.
Sem fyrr fjallar Gyrðir um vanda
þess að yrkja, hann yrkir til skálda í
kreppu, hann yrkir um fingur sem
renna leitandi yfir lyklaborð, auð
blöð, vænglaus orð og orð sem fara
forgörðum. Í Tvífundnalandi er
engra orða að sakna, en eins og ljóð-
mælandinn vill túlkandinn hverfa
inn í þokuna og týna sér.
Týndir í
Tvífundnalandi
BÆKUR
Ljóð
eftir Gyrði Elíasson. Mál og menning.
Reykjavík. 2003. 68 bls.
TVÍFUNDNALAND
Gyrðir Elíasson
Þröstur Helgason
ÍSLENSKI safnadagurinn er í dag,
sunnudag, en söfn á Íslandi hafa
sameinast um að halda hátíð annan
sunnudag í júlí ár hvert, en frum-
kvæðið að þessum safnadegi hafa
Félag íslenskra safna og safna-
manna og Íslandsdeild ICOM, sem
er alþjóðleg samtök safna.
Þjóðminjasafn Íslands
Þrjár sýningar verða opnar á veg-
um Þjóðminjasafns Íslands. Söfnin
verða opin kl. 13–17. Á Skriðu-
klaustri í Fljótsdal er sýningin, Í
skuggsjá fortíðar, og eru þar til sýnis
valdir gripir frá Þjóðminjasafninu.
Hæst ber altarisklæði frá Hofi í
Vopnafirði, betur þekkt sem álf-
konudúkurinn frá Bustarfelli. Sýn-
ingin er samstarfsverkefni Þjóð-
minjasafns Íslands, Landsvirkjunar
og Gunnarsstofnunar. Leiðsögn er
um húsið. Söfnin á Seltjarnarnesi,
Nesstofusafn, sem er hluti af Þjóð-
minjasafni Íslands, og Lyfjafræði-
safnið bjóða upp á leiðsögn um sýn-
ingar safnanna. Í Sjóminjasafninu í
Hafnarfirði, sem er hluti af Þjóð-
minjasafni, er nú auk sjóminjasýn-
ingarinnar sýning á völdum munum
úr Þjóðfræðasafni Þjóðminjasafns.
Húsasafn
Þjóðminjasafns Íslands
Á fimmta tug húsa víðs vegar um
land; torfhús, timburhús og steinhús,
eru í Húsasafninu. Þjóðminjasafnið
vinnur í samvinnu við Landsvirkjun
að merkingu þeirra. Í ár hafa tvö hús
verið merkt sögulegum upplýsingum
og verða þau hús sérstaklega kynnt
á safnadaginn.
Hólar Hjaltadal kl. 14–16
Þór Hjaltalín minjavörður flytur
erindi um Nýjabæ á Hólum og veitir
leiðsögn um bæjarhúsin. Fornleifa-
uppgröftur stendur yfir á Hólastað.
Fornleifafræðingur veitir gestum
leiðsögn um rannsóknasvæðið.
Hraunskirkja í Keldudal kl. 20
Þórir Örn Guðmundsson og sr. Guð-
rún Edda Gunnarsdóttir kynna
kirkjuna, sögu hennar og gripi og kl.
21 verður kvöldmessa sem sóknar-
prestur annast.
Geir Waage sóknarprestur verður
með leiðsögn um gömlu kirkjuna í
Reykholti.
Litlibær í Skötufirði Hjónin á
Hvítanesi, Kristján Kristjánsson og
Sigríður Hafliðadóttir, taka á móti
gestum í Litlabæ kl. 13–16.
Selið í Skaftafelli
Ragnar F. Kristjánsson þjóð-
garðsvörður verður með leiðsögn um
bæinn í Selinu. Farið verður frá
Skaftafellsstofu kl. 10 og kl. 15.
Árbæjarsafn
Leiðsögn um sýninguna „Saga
Reykjavíkur – frá býli til borgar“
undir handleiðslu Guðjóns Friðriks-
sonar sagnfræðings klukkan 13 og
15. Í Árbæ býður húsfreyjan gestum
upp á nýbakaðar lummur en á bað-
stofuloftinu verður spunnið og saum-
aðir roðskór. Klukkan tvö verður
messað í safnkirkjunni. Í Listmuna-
horni safnsins kynnir Þórhildur Þor-
geirsdóttir verk sín, áhöld úr silfri og
rekaviði. Einnig verður söguganga
um gömlu Reykjavík undir leiðsögn
Páls V. Bjarnasonar, arkitekts Ár-
bæjarsafns. Farið verður um neðri
hluta Þingholta og er mæting á gras-
fletinum fyrir framan Menntaskól-
ann í Reykjavík kl. 14.
Þátttaka er ókeypis.
Íslenski safnadagurinn haldinn
Leiðsögn og
safnaskoðun
Stríðsaxir frá steinöld eru meðal gripa sem sýndir eru í Sjóminjasafni Ís-
lands í Hafnarfirði á Íslenska safnadeginum sem haldinn er í dag.
BÓKAKYNNING verður á
Árbæjarsafni kl. 14 í dag,
sunnudag. Kynnt verða ís-
lensk sagnfræðirit sem gefin
hafa verið út á undanförnum
árum. Það er Hið íslenska
bókmenntafélag, JPV útgáfa,
Edda og Sögufélagið sem
taka þátt í kynningunni og
kynna verk sín á lofti Korn-
hússins, einu safnhúsanna.
Höfundar lesa úr
verkum sínum
Illugi Jökulsson les úr
verki sínu Ísland í aldanna
rás, Guðjón Friðriksson les
kafla úr verki sínu Sögu
Reykjavíkur – Bærinn vaknar
og Eggert Þór Bernharðsson
les úr verki sínu Sögu
Reykjavíkur – Borgin.
Sagn-
fræðirit í
Árbæjar-
safni
Aðalheiður S. Eysteinsdóttir opn-
ar sýningu í Norræna safninu í
Seattle í Bandaríkjunum. Opnun
sýningarinnar er liður í verkinu „40
sýningar á 40 dögum“.
Í DAG
 Sjá einnig Staður og stund á mbl.is