Morgunblaðið - 13.07.2003, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 13. JÚLÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
11. júlí 1993: „Þjóðminjasafn
Íslands varð 130 ára fyrr á
þessu ári. Það telst stofnað
með bréfi stiftsyfirvalda 24.
febrúar árið 1863, þar sem
þau veita formlega móttöku
forngripagjöf frá Helga Sig-
urðssyni, síðar presti að Mel-
um. Stiftsyfirvöld fólu Jóni
Árnasyni bókaverði umsjón
með safninu, sem framan af
hét Forngripasafn Íslands.
Hann réð síðan Sigurð Guð-
mundsson málara að safninu,
en grein Sigurðar í Þjóðólfi
24. apríl 1862 um varðveizlu
íslenzkra fornminja er talin
kveikjan að tilurð safnsins.“
. . . . . . . . . .
3. júlí 1983: „Yfirmaður varn-
arliðsins á Íslandi, Ronald
Marryott, aðmíráll, sagði í
ræðu á fundi Samtaka um
vestræna samvinnu og Varð-
bergs 21. júní síðastliðinn
(ræðan birtist í Morgun-
blaðinu 29. júní), að nauðsyn-
legt væri að auka eldsneyt-
isbirgðir varnarliðsins, bæta
ratsjáreftirlitið umhverfis Ís-
land og endurnýja orr-
ustuþoturnar sem sendar eru
í veg fyrir sovéskar flugvélar
sem nálgast Ísland. Aðmíráll-
inn gerði grein fyrir vaxandi
hernaðarumsvifum Sov-
étmanna í lofti, ofansjávar og
neðansjávar í nágrenni Ís-
lands. Sovétmenn fljúga
meira umhverfis Ísland en
nokkru sinni fyrr á fullkomn-
ari og hraðfleygari vélum en
áður. Herskip þeirra eru bú-
in stýriflaugum sem skjóta
má jafnt á skotmörk á landi
sem sjó. Ferðir sovéskra kaf-
báta í hafdjúpinu milli Græn-
lands, Íslands og Noregs eru
fleiri en nokkru sinni fyrr. “
. . . . . . . . . .
15. júlí 1973. „Það er hörmu-
legt, að um fjöregg þjóð-
arinnar – öryggi hennar,
frelsi og sjálfstæði – skuli
fjallað á jafn ábyrgðarlausan
hátt og af slíku sinnuleysi,
sem núverandi ríkisstjórn
hefur gert og mikið má vera,
ef þjóðin á ekki síðar eftir að
súpa seyðið af því. Þetta er
enn ömurlegra í ljósi þess, að
vissulega er tilefni til að taka
til umræðu stöðu Íslands í
hinum vestræna heimi miðað
við þær breytingar, sem í að-
sigi virðast vera í sam-
skiptum austurs og vesturs.
Og sjálfsagt er að kanna,
hvort tækifæri er til að gera
einhverjar breytingar á
fyrirkomulagi varna Íslands
og því eftirlitsstarfi, sem hér
er unnið að. En þau vinnu-
brögð, sem beitt hefur verið,
valda því, að menn treysta
ekki, að af heilindum sé
starfað, heldur ráði annarleg
og austræn sjónarmið ferð-
inni.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
S
AMKEPPNI og valfrelsi hefur
farið hraðvaxandi í menntakerf-
inu hér á landi undanfarin ár.
Þetta á við bæði um háskóla-
stigið og framhaldsskólastigið.
Í landinu eru nú reknir níu
háskólar, sumir á vegum ríkis-
ins, aðrir á vegum einkaaðila. Á
milli nokkurra þessara skóla er hörð samkeppni,
ekki sízt í viðskipta- og rekstrargreinum, tölvu-
fræðum og lögfræði. Enginn, sem fylgzt hefur
með þróuninni undanfarin ár, fer í grafgötur um
að samkeppnin hefur verið nemendum, skólunum
sjálfum og þjóðfélaginu í heild til góðs. Fjöl-
breytni í námsframboði hefur aukizt og eldri há-
skólarnir hafa orðið að laga sig að breytingunum
og mæta samkeppninni. Enginn vafi leikur t.d. á
því að samkeppnin hefur haft afar jákvæð áhrif á
bæði viðskipta- og hagfræðideild og lagadeild Há-
skóla Íslands. Háskólarnir hafa mikinn hvata til
að leggja sig fram og bjóða nemendum upp á sem
bezt nám, því að þeim er úthlutað fé úr ríkissjóði
samkvæmt reiknilíkani, þar sem fjöldi nemenda
og árangur þeirra í námi vegur þungt.
Svipuð þróun hefur átt sér stað á framhalds-
skólastiginu. Skipting landsins í skólahverfi var
afnumin árið 2001 og gátu nemendur þá sótt um
skólavist í hvaða framhaldsskóla sem er. Aukin-
heldur eru skólarnir fjármagnaðir af almannafé
samkvæmt svipuðu reiknilíkani og gildir á há-
skólastiginu; ef skólar missa nemendur tapa þeir
peningum, ef nemendum fjölgar hagnast skólarn-
ir á því.
Ekki fer á milli mála að þessi breyting hefur
orðið til þess að hvetja skólana til að bæta námið
og aðstöðu nemendanna og þeir keppa nú sín á
milli um nemendur, sem áður var nánast óþekkt.
Skólarnir reyna að draga fram sérkenni sín og
sérhæfingu, sem stuðlar tvímælalaust að því að
allir nemendur finni nám við sitt hæfi.
Hvað með
grunnskólann?
Morgunblaðið hefur
verið þeirrar skoðunar
að nýta ætti jákvæða
reynslu af efri skóla-
stigunum hér á landi og reynslu af góðum árangri
samkeppni og valfrelsis á grunnskólastiginu í
ýmsum nágrannalöndum okkar, t.d. Hollandi,
Danmörku og Svíþjóð, til að breyta íslenzka
grunnskólakerfinu. Í Reykjavíkurbréfi 20. júlí í
fyrra benti blaðið á að núverandi kerfi, þar sem
foreldrar eiga lítið sem ekkert val um skóla fyrir
börn sín og sveitarfélögin eru nánast einráð í
rekstri grunnskóla, hefði tvenns konar afleiðing-
ar. „Annars vegar verður það til þess að sú fjöl-
breytni, sem þó er til staðar í rekstri grunnskóla
sveitarfélaganna, nýtist foreldrum ekki sem
skyldi vegna þess að þeir geta ekki valið þann
skóla, sem mætir bezt óskum þeirra og þörfum
barna þeirra. Hins vegar kemur það í veg fyrir
meiri fjölbreytni með því að t.d. félagasamtök, for-
eldrahópar eða aðrir einkaaðilar setji á stofn skóla
til að þjóna tilteknum óskum og þörfum, sem op-
inberir skólar sinna lítt eða ekki. Foreldrar hljóta
að spyrja hvort útsvarinu þeirra, sem ráðstafað er
til rekstrar grunnskólans, sé nægilega vel varið
við núverandi aðstæður og hvort börn þeirra gætu
með öðru fyrirkomulagi fengið menntun, sem
væri betur sniðin að þörfum þeirra,“ sagði þar.
Í sama Reykjavíkurbréfi var lagt til að valfrelsi
foreldra yrði aukið með því að afnema skóla-
hverfaskiptinguna, greiðslur fylgdu nemendum
og sveitarfélögin greiddu sömu upphæð með
börnum sem gengju í einkaskóla og skóla á vegum
sveitarfélagsins. Þannig væri bæði tryggð sam-
keppni skóla sveitarfélaganna innbyrðis og sam-
keppni opinberra skóla og einkaskóla.
Hugmyndir um breytingar í þessa veru hafa
ekki hlotið brautargengi. Þar spilar vafalaust inn í
að ábyrgð á veitingu grunnskólamenntunar flutt-
ist frá ríkinu til sveitarfélaganna og þau hafa
mörg verið upptekin af öðrum verkefnum á
grunnskólastiginu, s.s. einsetningu grunnskólans.
Menntamálaráðuneytið hefur líklega ekki litið á
það sem hlutverk sitt að gerast boðberi nýrra
hugmynda á grunnskólastiginu, svo stuttu eftir að
ábyrgð á veitingu þjónustunnar fluttist yfir til
sveitarfélaganna. Ráðuneytið fer þó áfram með
veigamikið stefnumótunarhlutverk gagnvart
grunnskólastiginu. Sú spurning gerist áleitin
hvort lagasetningu þurfi ekki til að stuðla að
breytingum á grunnskólastiginu eins og efri
skólastigunum.
Atvinnulífið
vill breytingar
Hugmyndir um breyt-
ingar hafa til þessa að-
allega komið annars
staðar að, nú síðast frá
fulltrúum atvinnulífsins, sem leggja æ meira upp
úr menntun sem lykilþætti í að tryggja sam-
keppnisstöðu íslenzks atvinnulífs. Samtök at-
vinnulífsins kynntu þannig á aðalfundi sínum í lok
apríl sl. skýrsluna Bætum lífskjörin. Þar segir
m.a.: „Sjálfstæði skóla og réttur einkaaðila til að
stofna grunnskóla til að mæta tiltekinni eftirspurn
eða bjóða upp á aukna og/eða aðra þjónustu eru
lykilatriði. Sjálfstæðir skólar eiga að fá sömu fjár-
framlög á hvern nemanda og skólar í opinberum
rekstri. Það er svo foreldra og nemenda að velja
hvert féð rennur en hagsmunir allra skólanna að
laða til sín nemendurna. Skipting í skólasvæði á að
heyra sögunni til, á öllum skólastigum.“
Verzlunarráð Íslands gaf í síðasta mánuði út
skýrslu um valfrelsi í grunnskólum, þar sem ráðið
leggur m.a. til að lögum um grunnskóla verði
breytt, þannig að 2. mgr. 56. gr. laganna hljóði
svo: „Sveitarfélag greiði til einkaskóla með hverju
barni sem skólann sækir, fjárhæð sem nemur
meðaltali af kostnaði sveitarfélagsins vegna hvers
barns í grunnskóla, skv. 1. gr.“ Í núverandi mynd
segir greinin hins vegar að einkaskólar eigi ekki
kröfu til styrks af almannafé. Verzlunarráð leggur
jafnframt til að hverfaskipting grunnskóla sveit-
arfélaganna verði afnumin og landið gert að einu
skólaumdæmi, jafnframt að stóru sveitarfélögin
beiti sér fyrir tilraunaverkefnum á sviði einka-
reksturs grunnskóla.
Því hefur til þessa farið fjarri að stærstu sveit-
arfélögin, sem hafa eðli málsins samkvæmt mest
bolmagn til þróunar og nýsköpunar innan grunn-
skólans, hafi leitazt við að læra af reynslu annarra
landa af því að koma á samkeppni skóla og auka
frelsi foreldra og nemenda til að velja á milli
þeirra. Í Hafnarfirði var í tíð fyrrverandi
bæjarstjórnarmeirihluta gerð tilraun með að fela
einkaaðila rekstur nýs grunnskóla. Það var hins
vegar hverfisskóli með hefðbundnu sniði og þar
reyndi því hvorki á kosti né galla valfrelsis og
samkeppni.
Afstaða
Reykjavík-
urborgar
Síðastliðinn vetur
beindist athygli
manna að afstöðu
stærsta sveitarfé-
lagsins, Reykjavíkur,
til einkarekinna
grunnskóla eftir að í ljós kom að tregða borg-
arinnar til að greiða sömu upphæð með börnum í
einkaskólum og í sínum eigin skólum var á góðri
leið með að setja einkaskólana í þrot. Reykjavík-
urlistinn, sem farið hefur með völd í borginni frá
því ábyrgð á rekstri grunnskólans færðist til
sveitarfélaganna, hefur frá upphafi haft neikvæða
afstöðu til einkaskólanna að þessu leyti og ekki
talið koma til greina að foreldrar, sem kysu að
senda börn sín í þá, sætu við sama borð og aðrir.
Eftir talsvert þóf náðist samkomulag um að
borgin hækkaði framlag sitt með hverju barni í
einkaskólunum úr 228 þúsund krónum á ári í 303
þúsund, sem samt er talsvert lægra en upphæðin
sem hún greiðir með hverjum nemanda í eigin
skólum, sem er að meðaltali 427 þúsund krónur,
en kostnaður á nemanda í hagkvæmasta skóla
borgarinnar er 367 þúsund krónur á ári. Bilið
verða einkaskólarnir að brúa með því að inn-
heimta skólagjöld. Til þessa hafa samanlögð fram-
lög borgarinnar og skólagjöld í einkaskólum alla
jafna ekki náð upp í meðalkostnaðinn við nem-
anda í skólum borgarinnar. Í tillögum borgarinn-
ar að lausn á vanda einkaskólanna er gert ráð fyr-
ir þaki á skólagjöldin, þannig að tekjumöguleikar
þeirra á hvern nemanda verði ekki meiri en
498.000 krónur á ári, en í sumum skólum borg-
arinnar er kostnaður á nemanda allt að 530 þús-
und krónur.
Upp á síðkastið hafa talsmenn borgarstjórnar-
meirihlutans skyndilega haldið því fram að þeir
séu hlynntir einkaskólum – þ.e. þeim, sem þegar
eru fyrir hendi, en þeir vilja hins vegar alls ekki
fjölga þeim. Jafnframt halda þeir því nú fram að
núverandi kerfi í Reykjavík rúmi talsverða fjöl-
breytni og valfrelsi og því sé breytinga ekki þörf.
Þessi sjónarmið komu t.d. fram í ræðu Þórólfs
Árnasonar borgarstjóra á morgunverðarfundi
Verzlunarráðs 12. júní sl.
Í ræðu sinni benti Þórólfur Árnason réttilega á
að löggjafinn virtist ekki hafa neina sérstaka
stefnu um starfsemi einkaskóla, aðra en þá að
menntamálaráðherra væri heimilt að löggilda þá,
en þeir ættu ekki kröfu til styrks af almannafé.
„Reykjavíkurborg er því rúmt sniðinn stakkur til
að efna til samstarfs við þá sem hún kýs um
fræðslumál, eða hafna, eftir atvikum, á málefna-
legum forsendum fræðslustefnunnar,“ sagði Þór-
ólfur í ræðu sinni.
„Aftur á móti er lagaleg skylda borgarinnar
gagnvart almennu grunnskólakerfi mjög skýr:
Reykjavíkurborg ber að bjóða öllum börnum á
aldrinum 6–16 ára skólavist án endurgjalds. Þetta
er frumskylda borgarinnar sem verður að upp-
fylla áður en aðrar þarfir koma til álita … Mér
finnst mikilvægt að það komi fram að nemandi í
SÝNING TILEINKUÐ
DIETER ROTH
Nýverið opnaði í Basel í Svissyfirlitssýning á verkumheimsþekkts listamanns,
Dieters Roths. Sýningin var jafn-
framt opnunarsýning nýs listvett-
vangs, „Schaulager“, þar sem ætlun-
in er halda úti margháttaðri
starfsemi þar sem mörk hefðbundins
starfsviðs listasafna, geymslustaða
fyrir listaverk og fræðaseturs skar-
ast.
Eins og fram kemur í umfjöllun um
þennan viðburð í Lesbók Morgun-
blaðsins í gær hefur opnun
„Schaulager“ vakið töluverða athygli
meðal sýningar- og safnstjóra í heim-
inum sem margir notuðu tækifærið til
að skoða starfsemina og húsakynnin
á meðan á listkaupstefnunni í Basel
stóð. Óhætt er að fullyrða að umrædd
sýning var þó ekki síður það aðdrátt-
arafl er laðaði gestina að, því frægð-
arsól Dieters Roths hefur farið vax-
andi á síðustu árum, samhliða því að
vægi hans fyrir hugmyndafræðilega
þróun síðustu 50 ára á myndlistar-
sviðinu hefur orðið ljósara. Til marks
um þá staðreynd nægir að nefna að
eftir að sýningunni í „Schaulager“
lýkur verður hún sett upp í „Museum
Ludwig“ í Köln og síðan í einu fræg-
asta nútímalistasafni heims „Mus-
eum of Modern Art“, eða MOMA, í
New York.
Svo vill til að Roth var um margt
bundinn Íslandi sterkum böndum.
Hann er að sjálfsögðu öllum list-
elskum Íslendingum að góðu kunnur,
enda hafði hann mikil áhrif á þær
kynslóðir listamanna sem hér uxu úr
grasi á því 40 ára tímabili, frá 1957–
1998, sem Ísland var fastur punktur í
lífi hans. Mörg fræg verka hans
tengjast landinu með beinum hætti;
nefna má rannsókn hans á íslenskri
byggingarlist sem dæmi, en ekki má
heldur gleyma að hann starfaði um
árabil með fólki hér á landi að verk-
efnum á ýmsum sviðum, svo sem
hönnun, auk listrænnar sköpunar.
Það er því óhætt að fullyrða að ef
hlutverk Roths í hinum alþjóðlega
myndlistarheimi er stórt, þá er þátt-
ur hans í íslensku menningarlífi síst
minni, þó hingað til hafi ekki verið
gert mikið úr honum nema meðal ein-
stakra manna er höfðu af honum per-
sónuleg kynni.
Eins og sjá má í bók þeirri sem gef-
in var út í tilefni af sýningunni í
„Schaulager“, er eitthvað til af verk-
um eftir Roth í einkaeigu á Íslandi,
auk þess sem Nýlistasafnið á mörg
verk eftir hann sem því hafa áskotn-
ast í gegnum tíðina. Þrátt fyrir það er
ljóst að hér á landi hefur ekki verið
lögð mikil rækt við að rannsaka áhrif
hans eða tengsl við íslenska myndlist
og menningu fram að þessu. Aldrei
hefur verið haldin yfirlitssýning á
verkum hans hér, né heldur gerð til-
raun til að safna þeim saman með
þeim hætti að það gæfi heildstæða
mynd af manninum, list hans og hlut-
verki í samtímalistum.
Nú, þegar ómældum tíma og fjár-
magni hefur þegar verið varið til að
setja saman jafn fagmannlega unna
sýningu og þá sem stendur yfir í
„Schaulager“, gefst ómetanlegt tæki-
færi til að bæta úr þessu sinnuleysi
Íslendinga gagnvart Dieter Roth.
Vart er hægt að sjá fyrir sér að í ná-
inni framtíð bjóðist áþekkur mögu-
leiki á að fá fullunna sýningu verka
hans til landsins, sýningu sem hvort
eð er verður á ferðalagi heimshorna á
milli. Þó það hljóti óhjákvæmilega að
verða nokkuð kostnaðarsamt þar sem
trygginga- og flutningskostnaður
vegna svo frægra verka er alltaf um-
talsverður, er samt sem áður víst að
slík sýning mun tæpast fást hingað til
lands með minni tilkostnaði. Vegna
þess hve sýningin í „Schaulager“ er
umfangsmikil er vel hugsanlegt að
hægt sé að fá smækkaða útgáfu af
henni til að sýna hér og væri það svo
sannarlega verðugt samstarfsverk-
efni fyrir öflugustu söfn landsins,
Listasafn Íslands og Listasafn
Reykjavíkur, ef hvorugt þeirra telur
sig hafa bolmagn til slíkrar fram-
kvæmdar upp á eigin spýtur.