Morgunblaðið - 23.07.2003, Blaðsíða 22

LISTIR
22 MIÐVIKUDAGUR 23. JÚLÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Hverafold 1-3 • Torgið • Grafarvogi
Sími: 577 4949
Sumarútsalan
í fullum gangi
Dragtir frá kr. 10.800
Opnunartími: 11-18 mánudag-föstudag
12-16 laugardag
ÞESSI bók Jónínu Hallgrímsdótt-
ur er efnismikil bæði að umtaki og
inntaki. Hún er ennfremur dágott
sýnishorn alþýðukveðskapar eins og
hann gekk og gerðist á öldinni sem
leið. Skáldkonan yrkir um vonir og
þrár æskuáranna, landið og náttúr-
una, dagleg störf í sveitinni, árstíð-
irnar, eilífðarmálin; svo og hitt og
annað sem á hugann leitar í önn dags-
ins. Sautján ára heitir eitt kvæðið og
hefst svo: »Það var sumarið þrjátíu og
níu.« Hvergi ófyrirsynu að skáldkon-
an byrjar á æskuárunum og tengir
aldurinn jafnframt við ártalið! Við
sautján ára aldur er bernskan að
baki. Fullorðinsárin blasa við. Þetta
er aldur eftirvæntingarinnar. En
framtíðin er enn óráðin. Hvað mundi
hún bera í skauti sér? Allir eiga sér
óskir. Sumar rætast, aðrar ekki eins
og gengur. En árið þrjátíu og níu – og
það er ekki lítið atriði í málinu – var
fleira að baki en bernska skáldkon-
unnar. Kapítula í þjóðarsögunni var
að ljúka. Kreppan var á enda. Við tók
stríð og hernám sem öllu breytti.
Gamla Ísland sökk í hafdjúp endur-
minningarinnar. Sá sem taldist vera
fullmótaður fyrir það syndafall hlaut
síðar að spyrja sjálfan sig: Hvað
vannst og hvað glataðist. Jónína svar-
ar því fyrir sitt leyti í löngu kvæði sem
hún nefnir einfaldlega Hernámið. Það
endar hún svo:
Ólíkt er yfir að líta
það Ísland sem við blasir nú.
Til heilla og hamingju allt gengur
þeim sem hafa á landinu trú.
En tíðum að okkur læðist
sem allt þetta munum svo vel
eftirsjá eftir þeim tímum
sem ofgnóttir færðu í hel.
Sumir líta svo til að Ísland hafi
þarna glatað sakleysi sínu. Hvað sem
því líður er svo mikið víst að kynslóð
Jónínu ólst ekki upp á neinu kyrr-
stöðutímabili, síður en svo. Á kreppu-
árunum – svo ömurleg sem þau voru –
varpaði unga kynslóðin af sér oki fyrri
alda átthagafjötra, kvaddi heimahag-
ana, lagði land undir fót og freistaði
gæfunnar fjarri heimahögum. Milli-
stríðsárin komu ekki aðeins með
traktorinn og bílinn. Þau fluttu líka
með sér stór fyrirheit. Þar að auki var
þetta tími afreka og mikilmenna.
Varla tilviljun að þá komu fram lang-
mestu skáldverk aldarinnar. Tæki-
færi buðust sem aldrei fyrr. Allt um
það bar margur fortíðina á herðum
sér, lét baslið smækka sig og byrgði
með sér þrána til athafnar og auðugra
lífs. Því lýsir Jónína einkar vel í kvæði
sem hún nefnir Bældar þrár. Loka-
erindið hljóðar svo:
Er ég nú loksins á ævinnar kvöldi
um þessi ljóðbrot mín sinni
læðist um huga minn ljúfsár tregi.
Ég lokaði þrár mínar inni.
Þessi orð varpa skýru ljósi á ævi og
kveðskap Jónínu, allt eins og reyndar
jafnaldra hennar, þeirra sem stóðu í
svipuðum sporum. Henni liggur
margt og mikið á hjarta, svo mikið að
hún víkur stundum frá ströngustu
kröfum bragreglnanna fremur en að
slaka á því sem hún vildi sagt hafa.
Þess háttar frávik eru fremur fyrir-
gefin nú en forðum daga þegar ljóð-
stafir, endarím og hrynjandi jafngilti
landslögum. Ljóst er að Jónína hefur
búið yfir góðum hæfileikum sem þó
hafa hvergi nýst henni til fulls. Kvæði
hennar lýsa mörg hver djúpri tilfinn-
ingu, björtum vonum en jafnframt
trega og vonbrigðum, samanber
kvæðin Tíminn, Í Fljótum, Þyngjast
mín spor og Dáin blóm. Aftanskugg-
anum kalda, sem blasir við hverjum
og einum á ævikvöldi, lýsir Jónína í
stuttu erindi sem ber yfirskriftina
Feigðin:
Feigðin kallar
kallar alla,
köldum rómi.
Liðnar stundir
liðnir draumar,
lifa holum hljómi.
Hjarir ennþá
ennþá hjarir,
önd í veiku brjósti.
Vonir deyja
vinir flýja,
í veraldargjósti.
Þær stundir koma á æviskeiði sér-
hvers manns að honum þyki til lítils
lifað, dagarnir hafi ekki fært með sér
annað en angur og armæðu. Því lýsir
Jónína mætavel í ljóðinu Gömul sár.
Annars staðar, til dæmis í kvæðunum
Kertalog, Daginn lengir, Haustkvöld
og Jólakvöld, svo aðeins fá séu nefnd,
leitar skáldkonan trausts í trúnni sem
veitir henni ekki aðeins skjól heldur
einnig styrk til að takast á við lífið.
Þannig má segja að stemmningin í
kveðskap hennar hvarfli milli ljóss og
skugga – eins og raunar í lífinu sjálfu!
BÆKUR
Kvæði
eftir Jónínu Hallgrímsdóttur. 152 bls.
Bókaútgáfan Hrafnabjörg. Prentun:
Prentverk Akraness hf. 2002.
MEÐ LUKTUM AUGUM
Hvarflað milli ljóss og skugga
Erlendur Jónsson
LEIÐSÖGN Jóns R. Hjálmars-
sonar er jafnan ljós og klár. Að þessu
sinni er haldið hringinn um landið og
horft til staða þar
sem þjóðkunn
skáld voru í heim-
inn borin eða
höfðu búsetu.
Bent er á fæðing-
arstað, sagt frá
uppvexti, æviat-
riði rakin. Að lok-
um er svo farið of-
an í verk við-
komandi skálds,
meðal annars
tengsl þess við átthagana, auk þess
sem tekin eru upp sýnishorn af ljóð-
um skáldanna. Bókin skiptist í fjöru-
tíu og tvo kafla um jafnmörg skáld.
Ljóst er að skáldin hafa að jafnaði
haldið tryggð við æskustöðvarnar þó
svo að þau hafi mörg hver gert við-
reist um land sitt og veröldina og
langflest borið beinin fjarri ættar-
slóð. Fjögur fluttust á unga aldri til
annarra landa þar sem þau síðan
lifðu og störfuðu, Jónas Hallgríms-
son, Jóhann Sigurjónsson og Jón
Helgason til Kaupmannahafnar,
Stephan G. Stephansson til Banda-
ríkjanna og síðar til Kanada. Á 19.
öld og fram eftir þeirri 20. þótti vel
við hæfi að skeyta staðarnafni við
heiti sitt. Aðeins eitt skáldanna
kenndi sig þó við fæðingarstaðinn,
Davíð Stefánsson frá Fagraskógi.
Átta kenndu sig eða voru kennd við
aðra staði. Halldór Kiljan Laxness
fæddist í Reykjavík en kenndi sig
fyrst við Laxnes þar sem hann ólst
upp – Halldór Guðjónsson frá Lax-
nesi, eða einungis Halldór frá Lax-
nesi eins og stendur á fyrstu bók
hans – breytti því síðar í ættarnafnið
Laxness. Katlar heita sérkennilegir
bollar á bernskuslóðum Jóhannesar
úr Kötlum sem hann síðan tengdi við
nafn sitt. Stefán frá Hvítadal var
Strandamaður en kaus að kenna sig
við samnefndan bæ í Dölum þar sem
hann átti síðar heima; hefur senni-
lega þótt það fara vel við skálds heiti.
Ólöf frá Hlöðum var í heiminn borin
á Sauðadalsá á Vatnsnesi en kenndi
sig við Hlaðir í Hörgárdal og endaði
ævi sína í Reykjavík. Vatnsenda-
Rósa var þar á móti fædd Hörgdæl-
ingur en kennd við Vatnsenda í Vest-
urhópi, ekki fjarri fæðingarstað
Ólafar, barst eftir það víða um land
en endaði loks ævi sína á Efranúpi í
Núpsdal þar sem legsteinn stendur á
gröf hennar. Bólu-Hjálmar var bor-
inn og barnfæddur við Eyjafjörð en
kenndur við Bólstaðargerði í
Blönduhlíð þar sem hann bjó lengi,
þó ekki lengst. Sigurður Jónsson
kenndi sig við Arnarvatn í Mývatns-
sveit þar sem hann bjó búi sínu þótt
hann væri fæddur á öðrum bæ þar í
sveit. Og Kristján Jónsson Fjalla-
skáld var nefndur svo af sýslungum
og skólapiltum vegna þess að hann
kom norðan af Hólsfjöllum þegar
hann settist í Reykjavíkur lærða
skóla; var annars fæddur í Krossdal í
Kelduhverfi. Einungis tvö skáldanna
gerðust bændur á fæðingarstað,
Guðmundur Böðvarsson á Kirkjubóli
í Hvítársíðu og Grímur Thomsen á
Bessastöðum. »Grímur bóndi á
Bessastöðum,« sagði maður nokkur í
háðungarskyni; hugðist með því gera
lítið úr skáldinu. Nordal taldi hann
hafa skotið framhjá markinu, og það
heldur betur, því sú þjóðlega nafnbót
hefði sem best hæft stórbrotinni per-
sónu Gríms. Þorsteinn Erlingsson
var í heiminn borinn á Stórumörk
undir Eyjafjöllum en ólst upp á Hlíð-
arendakoti í Fljótshlíð. Eyfellingar
hafa síðan sleppt til hans öllu tilkalli
að heita má en Fljótshlíðingar eignað
sér skáldið, líkast til með réttu.
Liggi það í listamannseðlinu að
taka tilbreyting og frjálslegan lífs-
máta fram yfir þægindi og öryggi
skýrist betur hversu mörg skáldin
létu undan fjöllyndi sínu, varð því
fátt við hendur fast og hrepptu að
lokum basl og fátækt. Varla er svo
farið með vísur Vatnsenda-Rósu, að
dæmi sé tekið, svo ekki sé um leið
minnt á ástamál hennar. Hvað þá um
Sigurð Breiðfjörð? Ekki lét hann síð-
ur reka á reiðanum í lífsins ólgusjó.
Hann lést í Reykjavík 48 ára að aldri,
þrotinn að kröftum og heilsu, öreigi
sem mest mátti verða, hafði þá verið
dæmdur til hýðingar fyrir tvíkvæni.
Smávægilegar eigur þeirra hjóna
höfðu þá reyst af þeim upp í kostnað
vegna þess máls. Jón R. Hjálmars-
son minnir á að hann hafi verið »jarð-
settur í Kirkjugarðinum við Suður-
götu, án líksöngs eða útfararræðu í
sparnaðarskyni, en fyrir öðrum út-
fararkostnaði veðsetti Kristín gift-
ingarhring sinn.« En Kristín var sem
sé síðari kona hans. Kristján Fjalla-
skáld lifði líka stutt og hratt en ávann
sér eigi að síður þjóðskálds nafnbót.
Stefán frá Hvítadal, sá ástríðufulli
líflystarmaður, varð einnig að þola
bæði súrt og sætt áður en yfir lauk.
Páll Ólafsson var bóhem í eðli sínu.
En hann var svo heppinn að eiga bú-
konu sem sá svo um að skáldinu varð
ekki vant matar – né drykkjar! Þess
vegna var Páll allt í senn, samkvæm-
ismaður, skáld og bústólpi; fyrirmað-
ur í héraði sem mark var tekið á, sat
um skeið á Alþingi svo dæmi sé tekið.
Enda þótt þessi fróðlega og
áhugaverða bók Jóns R. Hjálmars-
sonar megi vel nýtast hverjum þeim
sem situr kyrr á sama stað skírskot-
ar hún fyrst og fremst til vegfarand-
ans á ferð um þjóðveginn. Sérhver
þáttur hefst á leiðarlýsingu eða inn-
gangi. Að því búnu er bent á fæðing-
arstað viðkomandi skálds, nokkur
orð um fjölskylduhagi þegar barnið
var í heiminn borið; síðan saga
skáldsins, lífshlaupið á enda. Sem
sagnfræðingur veit höfundur manna
best að lítil frásögn af léttvægu smá-
atriði getur allt eins varpað skýru
ljósi á gervalla ævi einstaklings eins
og frásögnin af útför Sigurðar Breið-
fjörð vitnar gerst um. Og meir en svo
því skáldin deildu kjörum með al-
þýðu manna, skemmtu henni, orðuðu
fyrir hana það sem hún hugsaði,
fundu sér stað í dagdraumum henn-
ar.
Lesandanum skal eftir látið að
gefa bók þessari stjörnur. Augljóst
er að höfundurinn kann sín fræði og
vandar sitt verk. Þarf þá ekki að fjöl-
yrða um það meir því bókin mælir
með sér sjálf.
BÆKUR
Íslensk fræði
eftir Jón R. Hjálmarsson. 229 bls. Al-
menna bókafélagið. Prentun: Oddi hf.
Reykjavík, 2003.
MEÐ ÞJÓÐSKÁLDUM VIÐ ÞJÓÐVEGINN
Í fylgd með skáldum
Erlendur Jónsson
Jón R.
Hjálmarsson
Fjallaþyrnar og
fjörusprek hefur
að geyma ljóð
Jóns Árnasonar
frá Syðri-Á. Inn-
gangsorð ritar
Halldór Blöndal.
Hann segir m.a.:
„Bókin svíkur eng-
an, af því að hún
er eins og höfundurinn, einlæg og
hlý og gerir að gamni sínu. Fyrsti
kafli bókarinnar ber yfirskriftina Átt-
hagaljóð og náttúrustemningar. Jón
yrkir um dýrin og snjótittlingarnir eru
vinir hans. Jón hefur gott vald á
bragarháttum og skeikar hvergi eins
og vænta má um svo lagvissan
mann. Hann leitar víða fanga. Stund-
um yrkir hann fyrir sjálfan sig af innri
þörf. Stundum um menn og málefni.
Oft til að skemmta öðrum og við lög,
sem sækja á hann.“
Kaflarnir í bókinni nefnast m.a.
Tækifærisvísur og ljóð, Söngva-
textar, Úr ýmsum áttum, Dýravísur,
Ferðavísur, Veðravísur og Ástarljóð.
Jón er fæddur árið 1928. Hann fór
ungur að fást við skáldskap. Báðir
foreldar hans, auk tveggja afa og
einnar ömmu, voru hagmælt og not-
uðu þetta tjáningarform í hinu dag-
lega lífi.
Útgefandi er höfundur. Ólafsfjarð-
arkaupstaður, Sparisjóður Ólafs-
fjarðar og Þormóður rammi-Sæberg
styrktu útgáfuna. Bókin er 86 bls.,
prentuð í Svansprent.
Ljóð