Morgunblaðið - 20.01.2004, Blaðsíða 27

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 20. JANÚAR 2004 27
NOKKRU áður en skrif Guðjóns
Friðrikssonar um Einar Benedikts-
son tóku að birtast, kom út Banda-
ríkjunum hið mjög umdeilda rit
Dutch: A Memoir of Ronald Reagan
eftir Edmund Morris.
Þar grípur höfund-
urinn til þess merki-
lega ráðs, að gera
sjálfan sig að upp-
dikterðum lífsförunaut
Reagans og skáldar
svo óspart í frásögn-
ina, að hún er sitt á
hvað raunveruleiki eða
hreinn tilbúningur um
samskipti eða viðbrögð
fólks, samfélagsins eða
erlendra þjóða og um-
hverfislýsingar, sem
Morris finnst smella
sniðuglega að. Þar má nefna frá-
sögnina um fundinn í Höfða, sem
sláandi dæmi. Í skrifum um verk
Guðjóns skildist mér, að bók-
menntafræðingar skilgreini þessa
vinnuaðferð sem góða og gilda, sk.
„sögulegt innsæi“. Þessi ritmáti
getur skoðast sem skemmtilegur
þótt um sé í raun að ræða hið ótta-
legasta bull. Einn gagnrýnandinn
gaf Morris „A“ sem skáldsöguritara
en „F“ sem sagnfræðing.
Grein, sem birtist í Morg-
unblaðinu hinn 18. janúar eftir
Snorra G. Bergsson, sagnfræðing,
um nýleg söguskrif hér tel ég vera
orð í tíma töluð. Er þar fjallað um
skyldleika bókarinnar „Halldór“
eftir Hannes Hólmstein Giss-
urarson við verðlaunuð ritverk Guð-
jóns Friðrikssonar hvað meðferð
heimilda snertir. Hannes Hólm-
steinn telur sína heimildameðferð
sambærilega við Guðjóns. Þessu
hefur Guðjón mótmælt og segir að
alls staðar sé vísað í heimildir hjá
sér en það er einmitt þetta sem
Snorri tekur fyrir. Hann vísar í frá-
sögn af för langafa míns, Benedikts
Sveinssonar, um Skagafjörð sem
honum virðist hreinn spuni. Engar
heimildir séu fyrir lýsingum Guð-
jóns á sálarlífi Benedikts, sem
þarna eru. Annars var það hin yf-
irleitt ótrúlega óverðuga lýsing á
Benedikt Sveinssyni, sem hefði
mátt liggja í friði í sinni gröf fyrir
Guðjóni, sem varð til þess að ég
lagði þessa bók frá mér. Þá er ég
Snorra þakklátur fyrir það, sem
hann segir um ósmekkleg til-
gátuskrif Guðjóns um Einar Bene-
diktsson og Ólafíu Jóhannsdóttur,
en þar, eins og Bjarni Benedikts-
son, forsætisráðherra, segir var
ekki um neinar samtímaheimildir að
ræða og bollaleggingar því haldlitl-
ar. Eins og Snorri
bendir á, hefur Guðjón
Bjarna engu að síður
sem heimild fyrir fjálg-
legum lýsingum á sam-
bandi Einars og Ólaf-
íu! Snorri segir að við
lesturinn hafi hann
fundið „að léttur roði
færist í mínar eigin
kinnar“. Það er gott til
þess að vita að Guðjón
Friðriksson særir vel-
sæmistilfinningar fleiri
en afkomenda Einars
Benediktssonar.
Meðal jólabóka árið 1976 var
„Úngur ég var“ eftir Halldór Lax-
ness. Þessar æskuminningar fjalla
meðal annars um samskipti hans
við Einar og heimili hans í Kaup-
mannahöfn og Reykjavík. Í þeim
lýsingum verður að segjast að Nób-
elskáldið hafi slegið fast í skáldfák-
inn því lýsingin á kynnum hans af
þessu fólki, sérstaklega börnum
Einars, er mest einhver tilbúningur
og hefur víst átt að vera fyndinn,
vonar maður. Halldór gerir í spu-
nafrásögn sjálfan sig t.d. að vini
Svölu föðursystur minnar, líkt og
var um tilbúinn vin Ronalds Reagan
í Dutch hjá spunaföðurnum Morris.
Svölu, þokkadísinni, sem var einn
vetur í Háskóla Íslands, var fylgt til
skips og kvödd á hafnarbakkanum
af fjölda vina. Halldór Laxness læt-
ur það hinsvegar heita svo, að hún
hafi verið svo ein og yfirgefin, að
hann var sá eini sem var til taks að
bera töskuna um borð. En Halldór
þekkti víst ekki Svölu, sem var
manneskja afar vel fötuð og ferðað-
ist með fjölda af töskum, en þær
voru sendar um borð á undan far-
þeganum. Ég er því þakklátur
Hannesi Hólmsteini fyrir að taka
fram í skýringarnótu á bls. 583 að
frásögn Halldórs af kynnum hans af
Svölu virðist ekki sannleikanum
samkvæm.
Hins vegar vill Hannes Hólm-
steinn ekki fallast á, að frásögn
Laxness af samskiptum við föður
minn Má löngu eftir að hann lést, sé
ótrúverðug. Þar ber þess fyrst að
geta, að það sem segir á bls. 469 um
að Halldór hafi hitt Má, gamlan
kunningja frá Kaupmannahöfn, í
Vancouver árið 1929, er ekki rétt.
Már Benediktsson kom nefnilega
aldrei til Vancouver eða yfirleitt
vestur um haf og var hér á Íslandi
1929. Í „Úngur ég var“ lætur Hall-
dór það heita svo að hann hafi gert
það fyrir Má, þá 12 eða 13 ára, í
Kaupmannahöfn að koma fötum af
Einari Benedikssyni í verð til að
þeir félagar gætu fengið sér bjór.
Föðursystkini mín, sem þá voru í
Kaupmannahöfn, mótmæltu þessu
sem algjörum uppspuna. Sjálfur
skrifaði ég Halldóri all hvasst bréf í
mars 1977, sem hann svaraði. Þar
kemur fram, sýnist mér, að hann
ruglar greinilega saman fólki og
æskuheimili mínu við heimili Ólafs
Hauks frænda míns, hálfbróður
Ingu Laxness. Eftir þessi bréfa-
skipti hef ég satt að segja ekki verið
að ergja mig út af þessari gömlu
leiðindasögu. Ef Nóbelskáldið taldi
það saklaust í svona endurminningu
að spretta svo úr spori að sannleik-
urinn yrði eftir, þá hann um það. Í
bók sinni „Dúfa töframannsins“
gerði Hrefna föðursystir mín þess-
um málum full og nákvæm skil árið
1989.
En það er nú þetta með liðna tíð
og frásagnir af því, sem mikið er
fallið í gleymsku. Ég ætti kannske
sjálfur að taka til að semja eitthvað
um fortíðarmál og dettur helst í hug
saga fjarskyldra ættingja á Nýja
Sjálandi, afkomenda lang-
ömmusystur minnar sem þangað
fór árið 1872. Þessi frændgarður í
báðum löndunum er væntanlega
fjölmennur og vonandi verður með
tímanum hægt að koma einhverju
saman um þetta. Það ætti að vera
áhugamál fyrir all marga lesendur
Morgunblaðsins. Það væri þá
kannske kominn tími og tækifæri að
einnig ég spinni saman sögukorn ef
fylla þarf í eyður. Hver veit.
Orð í tíma töluð
Einar Benediktsson skrifar
um ævisagnaritun ’Þessi ritmáti geturskoðast sem skemmti-
legur þótt um sé í raun
að ræða hið óttalegasta
bull.‘
Einar Benediktsson
Höfundur er fv. sendiherra.
EFTITEKTARVERÐRI grein
Davíðs Þórs Björgvinssonar,
lagaprófessors, er slegið upp í mið-
opnu Morgunblaðsins
13. janúar, enda um-
fjöllunarefnið mik-
ilvægt: Hæstiréttur og
stjórnarskráin. Dómar
Hæstaréttar verða höf-
undi tilefni til að lýsa
afdráttarlausum póli-
tískum skoðunum sín-
um, en þær býr hann
búningi faglegrar um-
fjöllunar.
Óvarfærinn
Hæstiréttur
Öll vitum við að
óheppilegt er að lög Al-
þingis hafi ítrekað ver-
ið úrskurðuð andstæð
stjórnarskrá eftir að
mannréttindakafli
hennar var endurskoð-
aður árið 1995. Á það
einkum við um tvö
stórmál sem Davíð
nefnir fyrra öryrkja-
málið og fyrra kvóta-
málið. Leiðir hann af
því að fræðimenn séu á einu máli um
að Hæstiréttur skuli í slíkum málum
gæta varfærni gagnvart löggjaf-
anum. Engin fræðileg rök eru þó
færð fyrir því að Hæstarétt hafi
fremur skort varfærni en Alþingi og
ekki svo mikið sem orðað að í báðum
málunum var löggjafinn ítrekað var-
aður við, áður en til lagasetningar
kom, að þar væri varfærnissjón-
armiða ekki gætt gagnvart stjórn-
arskrá.
Einangraður Hæstiréttur
Þá er tekið til við að sýna fram á að
Hæstiréttur sé einn um slíka óvar-
færni því slíka dóma sé miklu færri
að finna í Noregi, Danmörku og Sví-
þjóð. Er það enn fordómur höfundar
að það segi sögu um dóma, en ekki
starfsaðferðir löggjafarþinga. Sér-
staða Hæstaréttar er það kallað í fyr-
irsögn, en ræðst auðvitað af því við
hvað er miðað. Evrópudómstóllinn,
Mannréttindadómstóll Evrópu og
Hæstiréttur Bandaríkjanna eru
nefndir í framhjáhlaupi, en eru þó
augljós dæmi um að æðstu dómstólar
austan hafs og vestan hafa ítrekað
vegna mannréttindasjónarmiða ógilt
lög. Við sem störfum að mannrétt-
indabaráttu fatlaðra þekkjum þar um
ýmis dæmi, s.s. þegar Hæstiréttur
Bandaríkjanna úrskurðaði aftökur
þroskaheftra andstæðar stjórn-
arskrá, þó eflaust megi halda því
fram að bandarískir stjórnmálamenn
hafi ítrekað fengið lýðræðislegt um-
boð kjósenda sinna endurnýjað til að
myrða þroskahefta.
Umboðslaus Hæstiréttur
„Er þetta ekki hið besta mál?“ spyr
prófessorinn loks og hafnar því svo.
Löggjafinn hafi víðtækt umboð,
Hæstiréttur glati stöðu sinni og trú-
verðugleika með deilum við hann og
svo segir hann: „Mikilvægt er að
benda á í þessu sambandi að í kosn-
ingum í maí 2003 endurnýjuðu ís-
lenskir kjósendur umboð þeirra
tveggja stjórnmálaflokka, Sjálfstæð-
isflokks og Framsóknarflokks, sem
átt hafa einna stærstan þátt í að setja
og viðhalda þeirri löggjöf sem mestur
stjórnskipulegur
ágreiningur hefur orðið
um hin síðustu misseri.“
Þessi dæmalausa yf-
irlýsing afhjúpar pró-
fessorinn. Í fyrsta lagi
felur stuðningur við
stjórnmálaflokk í kosn-
ingum ekki jafnframt í
sér viðurkenningu allra
stjórnarathafna liðins
tímabils. Í öðru lagi
kváðust stjórnarflokk-
arnir hafa farið að dóm-
um Hæstaréttar og
stjórnarskrá og voru
kosnir í því ljósi, en ekki
á forsendum þeirra laga
sem Hæstiréttur dæmdi
öndverð stjórnarskrá og
ómerk. Í þriðja lagi boð-
uðu flokkarnir ekki
breytingar á stjórn-
arskrá fyrir kosningar
sem liðka ættu fyrir
endursetningu ómerkra
laga og því útilokað að
halda því fram að kosið
hafi verið um mál þessi í maí 2003. Í
fjórða lagi sýndu skoðanakannanir
yfirgnæfandi andstöðu við stjórn
fiskveiða og þá skipan að tilteknum
öryrkjum væri ætlað að lifa af 20 þús-
und krónum á mánuði, ævina út.
Þannig má t.d. benda á að lýðræð-
islegt umboð stjórnarflokkanna í maí
2003 var ekki aðeins reist á dóm-
þvinguðum úrbótum Hæstaréttar,
heldur líka á sérstökum samningum
um að gera ætti rúmum milljarði bet-
ur en það árlega.
Meirihlutaræði
Sannfæring prófessorsins um nær
takmarkalaust umboð naums meiri-
hluta fulltrúasamkomu til skerðingar
á grundvallarréttindum fólks er ekki
fræðileg. Það er pólitísk afstaða um
að lýðræði eigi að skilja þröngum
skilningi og túlka lög í þágu ríkjandi
valds fremur en réttinda ein-
staklinga. Að mannréttindabaráttu
okkar sé mætt með formalisma og
fræðilegu yfirklóri er ekkert nýtt.
Það eru aðeins rúm 60 ár síðan við ör-
yrkjar fengum kosningarétt, en fram
að því var okkur sagt að þar sem við
borguðum ekki skatta heldur værum
ómagar ættum við ekki formlega að-
ild að þeim ákvörðunum sem teknar
væru í kosningum. Og þar til fyrir
þremur árum var okkur sagt að
formlega væri framfærsluskylda fatl-
aðra á ábyrgð maka okkar. Davíð Þór
er ekki einn um að reyna að skýra
burt þá niðurstöðu Hæstaréttar, það
gera líka kollegar hans Jón Steinar,
Eiríkur, Skúli, o.fl. En hvernig sem
þeir vitna hver í annan breyta þeir
aldrei því að það var einfaldlega
rangt að ætla hópi fólks í þessu sam-
félagi að framfleyta sér í ár og ára-
tugi á 20 þúsund krónum á mánuði.
Og það sér hver maður ef hann hugs-
ar það bara um stund.
Verra er þeirra
réttlæti
Helgi Hjörvar svarar
Davíð Þór Björgvinssyni
Helgi Hjörvar
’Að mannrétt-indabaráttu
okkar sé mætt
með formalisma
og fræðilegu
yfirklóri er
ekkert nýtt.‘
Höfundur er öryrki og alþingismaður.
ÞAÐ er rangminni eða mis-
skilningur hjá Jakobi Ásgeirs-
syni í grein hans í Mbl. í dag
(19. jan.) að ég hafi kallað Guðna
Elísson „Samfylkingarkrata“ í
grein minni í Lesbók Mbl. 25.
okt. sl. Orð þetta kemur vissu-
lega fyrir í greininni en er ekki
notað um Guðna Elísson eða
neins staðar í námunda við nafn
hans. Rétt er enn fremur að
taka fram að þó að ég hafi deilt
á skrif Guðna Elíssonar í téðri
grein er ekki þar með sagt að ég
telji skrif Jakobs Ásgeirssonar
um Guðna, Pál Björnsson og
Svanhildi Hólm Valsdóttur eft-
irbreytniverð.
Með vinsemd og virðingu.
Ármann Jakobsson
Athugasemd
Höfundur er dr. phil. í
íslenskum bókmenntum.
FERÐAÞJÓNUSTA hefur verið
í mikilli sókn hér á landi á und-
anförnum árum. Árið 2003 komu
hingað til lands rúmlega 320 þús-
und erlendir ferðamenn og voru
gjaldeyristekjur þjóðarinnar þeirra
vegna u.þ.b. 38 milljarðar króna.
Segja má að Ísland sé þar með
komið á beinu brautina aftur hvað
varðar fjölda ferða-
manna og tekjur eftir
nokkurn samdrátt
vegna hryðjuverkanna
í Bandaríkjunum 11.
september 2001. Sá
samdráttur varð hér á
landi miklum mun
minni en nágranna-
þjóðir okkar máttu
þola hvað þá þjóðir
sem lengra eru í
burtu. Sú fjölgun er-
lendra ferðamanna
sem varð á Íslandi á
síðasta ári, 15%, er sú
mesta sem við þekkjum hjá ná-
grannaþjóðum og má geta þess að
t.d. Norðmenn eru enn að horfa á
samdrátt hjá sér. Ýmislegt hefur
orðið þess valdandi að erlendum
ferðamönnum hefur fjölgað svo
mikið sem raun ber vitni, en flestir
eru sammála um að þar skipti höf-
uðmáli að ráðist var í öfluga mark-
aðssetningu strax eftir hryðjuverk-
in 2001 á meðan aðrar þjóðir héldu
að sér höndum. Þar með urðu ís-
lenskir markaðspeningar áhrifa-
ríkari en ella. Allt frá þeim tíma
hafa íslensk stjórnvöld lagt stór-
aukið fé til samstarfsverkefna með
ferðaþjónustufyrirtækjum með
þeim árangri sem við erum nú að
sjá og upplifa. Það var mikil víðsýni
hjá íslenskum stjórnvöldum að taka
þessa stefnu, sérstaklega í ljósi þess
að margar aðrar þjóðir drógu frek-
ar úr markaðssetningu
vegna óvissu sem
vissulega ríkti í ferða-
þjónustu.
Margir kunna að
segja að höfðatala
ferðamanna skipti ekki
öllu og er tekið undir
það. Svo virðist þó sem
afkoma flestra ferða-
þjónustufyrirtækja
hafi batnað á síðasta
ári, sérstaklega seinni
hluta ársins, þótt
dæmi séu um annað
enda margvíslegar
skýringar á sveiflukenndri afkomu
s.s. meiri samkeppni vegna aukins
framboðs. Meginviðfangsefni í
ferðaþjónustu er að bæta starfsum-
hverfi og arðsemi fyrirtækjanna,
efla lágönnina, fjölga afþreying-
armöguleikum um land allt og auka
fagmennsku í greininni. Allt þetta
verður þó til lítils ef markaðs-
setningin er ekki öflug og þar er
ljóst að allir hagsmunaaðilar þurfa
að leggjast á árar. Ríkið er óneit-
anlega stærsti hagsmunaaðilinn í ís-
lenskri ferðaþjónustu og því nauð-
synlegt að það komi myndarlega að
markaðssetningu. Það er þó deg-
inum ljósara að þar sem peningar
eru, þar eru deilur um ráðstöfun
þeirra. Það verða þó allir að átta sig
á þeirri staðreynd að öll markaðs-
setning stækkar kökuna – og ef
kakan stækkar þá eiga allir mögu-
leika á viðskiptum. Almennar aug-
lýsingar um Ísland, og kosti þess
sem ferðamannalands, koma öllum
til góða og mörg dæmi um að aug-
lýsendur njóti ekki endilega sjálfir
þeirra auglýsinga sem þeir hafa
fjármagnað. Það er lífsnauðsynlegt
að reglur séu skýrar og vinnubrögð
fagleg þegar opinberu fé er ráð-
stafað og er málefnaleg gagnrýni þá
mikilvægur þáttur til þess að svo
megi verða, en víðsýni allra sem að
koma hefur jafnan gagnast best þá
deilt er.
Markaðssókn í ferðaþjónustu
Erna Hauksdóttir skrifar
um ferðaþjónustu ’Það er lífsnauðsynlegtað reglur séu skýrar og
vinnubrögð fagleg þeg-
ar opinberu fé er ráð-
stafað.‘
Erna Hauksdóttir
Höfundur er framkvæmdastjóri
Samtaka ferðaþjónustunnar.