Morgunblaðið - 20.01.2004, Blaðsíða 32

UMRÆÐAN
32 ÞRIÐJUDAGUR 20. JANÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Á
sýningu Ólafs Elías-
sonar í Hafnarhús-
inu, sem opnuð var
um síðustu helgi, er
nýtt verk sem hann
nefnir Your Activity Horizon.
Verkið fyllir einn sal safnsins en
þunn ljóslína sker vegg hans allan
hringinn og „myndar eins konar
sjóndeildarhring sem lýsir upp
það sem við sjáum; salinn og súl-
urnar“, eins og Ólafur segir í við-
tali við Tímarit Morgunblaðsins á
sunnudaginn. Og hann heldur
áfram: „Um leið vísar hann [sjón-
deildarhring-
urinn] út fyrir
sig, til þess
sem er handan
við hann, utan
veggja safns-
ins. Það sem
vakti áhuga minn var hversu sjón-
deildarhringurinn er í raun af-
stæður, því um leið og við förum að
hugsa um hann fer hann á hreyf-
ingu. Þessi hverfulleiki vekur til-
finningar sem líkja má við efa-
semdir, og þær kveikja með manni
hugsanaferli er vonandi leiðir til
nýs skilnings. Sá skilningur vinnur
síðan gegn efasemdunum og þá er-
um við eiginlega komin í heilan
hring,“ segir hann og hlær, „allt
fyrir tilstilli þessarar innbyggðu
þversagnar í hugtakinu.“
Sjóndeildarhringurinn, sem
ljósræman myndar eða táknar í
sýningarsal Hafnarhússins, vísar
bæði til þess hversu takmarkaður
hann er, ekki aðeins þarna innan
veggja safnsins heldur og utan
þess, innan „borgarveggjanna“.
Og í senn er hún eins konar sjón-
hverfing; standi maður inni í
miðjum salnum gæti þessi lína (við
sjónbaug) verið í órafjarlægð (sem
er þó ekki nema 42 kílómetrar úti
á rúmsjó, ef marka má Ólaf). Og
þannig sker hún sig í gegnum
veggi safnsins og í gegnum um-
hverfi þess og endar einhvers
staðar þar sem hugurinn leiðir
mann.
Það er óneitanlega einhver dul-
arfull fegurð á bak við þetta.
Og líkt og í sumum öðrum verk-
um Ólafs er hér leikið á mörk-
unum, það er leikið á mörkum
ólíkra krafta eða hugmynda og
þessi mæraleikur virðist losa um
hugsanir og jafnvel höft í skynjun
og skilningi manns á umhverfinu.
Þetta hefur auðvitað hvergi
birst með jafn sterkum hætti og í
Túrbínusal Tate Modern-safnsins
í London þar sem Ólafi hefur tek-
ist að losa um höft safngesta með
mjög afgerandi hætti. Þar hefur
Ólafur einnig sett upp verk sem
býr yfir einhverri dularfullri feg-
urð í einfaldleika sínum; speglar
þekja loft salarins, í öðrum enda
hans blasir við stór sól sem er
mynduð af upplýstum hálfhring og
speglun hans í loftinu og um allan
salin læðist þoka eða mistur sem
reykvélar mynda. Fljótlega eftir
opnun sýningarinnar tóku gestir
safnsins að leggjast á gólf þess og
horfa á sjálfa sig baða út öngum
langt uppi í speglaloftinu. Gestir
urðu með öðrum orðum þátttak-
endur í verkinu, eins og Ólafur
orðar það í áðurnefndu viðtali,
„venjulegt fólk sér sig sem hluta af
verkinu og uppgötvar um leið
hvaða möguleika verkið býður upp
á sem verkfæri til að gagnrýna og
greina umhverfið“. (Þess má geta
að verk sem Ólafur sýnir nú í
Hafnarhúsinu, Frost Activity, hef-
ur vakið sömu viðbrögð íslenskra
safngesta sem leggjast í gólfið og
horfa á sjálfa sig í spegilloftinu, í
verkinu.)
Ólafur hefur áður unnið á þess-
um mörkum höfundar og viðtak-
anda en það sem er merkilegt við
sýningu hans í Tate Modern eru
viðbrögð áhorfendanna. Þau hafa
hleypt óvæntri virkni í hugmynd-
ina um skapandi viðtöku eða þátt-
töku áhorfandans í merkingu lista-
verksins. Hinn almenni safngestur
sem áður hafði oftast klórað sér í
höfðinu frammi fyrir hálistinni og
sagt: Ég skil þetta ekki, eða: Þetta
kemur mér ekki við, eða: Ég á ekki
heima hérna – þessi sami gestur
gerir sig nú svo heimakominn í ný-
listasafninu að sjaldan ef nokkru
sinni hefur annað eins sést. Og
spurningin hlýtur að vera sú hvaða
áhrif þetta hefur á listina eða að
minnsta kosti umrætt listaverk.
Sjálfur átti ég leið um London
fyrir rúmum mánuði og hlakkaði
mikið til að koma í Tate Modern að
skoða sýningu Ólafs. Ég hafði lesið
alla þá umfjöllun um verkið sem ég
komst yfir áður en ég fór á sýn-
inguna. Ég kom í safnið um hálfell-
efuleytið á sunnudagsmorgni. Í
Túrbínusalnum var þegar fjöldi
fólks, að stórum hluta fjöl-
skyldufólk að því er virtist, og um
það bil helmingur þess lá í gólfinu
og horfði upp í speglaloftið bað-
andi út öllum öngum, sumir jafn-
vel ullandi eða grettandi sig (sem
hefur nú sennilega lítið upp á sig
þar sem lofthæðin er mikil).
Verkið sjálft og hegðun gest-
anna kom mér ekki á óvart en
staðfesti allt sem ég hafði lesið í
blöðunum. Ég lagðist auðvitað
sjálfur í gólfið og horfði á mig eins
og lítinn maur í þessu mikla gang-
verki Ólafs. Og meðan ég lá þarna
í gólfinu með öllu þessu fólki fór ég
að hugsa að kannski væri þessi
sýning raunverulegur list-
viðburður, loksins raunverulegur
viðburður í listasögunni. Kannski
hafði Ólafi tekist að rjúfa einhver
mörk. Kannski hafði honum tekist
að víkka sjóndeildarhringinn. En
ég var ekki viss um það hvernig
niðurstaðan orkaði á mig. Öðrum
þræði leið mér eins og gesti í
skemmtigarði. Fólk hafði safnast
saman í speglasalnum, sem nýtur
ávallt vinsælda, og skemmti sér
við að gretta sig, beygja og bretta.
Það var augljóslega að upplifa
listasafn með nýjum hætti. Og það
var í raun hin eiginlega niðurstaða
verksins. En um leið og listaverkið
(og ef til vill listasafnið) varð þann-
ig eins og eilítið nánari eða meiri
hluti af samfélaginu þá missti það
einhverja vídd, hugsanlega fjar-
lægðarvíddina, hugsanlega höf-
undarvíddina, hugsanlega vídd
hins dularfulla, óvænta, óræða.
Utan
hringsins
En um leið og listaverkið (og ef til vill
listasafnið) varð þannig eins og eilítið
nánari eða meiri hluti af samfélaginu
þá missti það einhverja vídd, hugs-
anlega fjarlægðarvíddina, hugsanlega
höfundarvíddina, hugsanlega vídd hins
dularfulla, óvænta, óræða.
VIÐHORF
Eftir Þröst
Helgason
throstur@mbl.is
ÞAÐ þyrmdi yfir marga þegar
fréttist af uppsögn yfirlæknis
Neyðarmóttöku vegna nauðgunar
og áformum um
breytt skipulag og
flutning þeirrar þjón-
ustu sem þar hefur
verið veitt í rúman
áratug. Vinnubrögðin
vekja furðu þar sem
ekkert samráð er haft
við starfsfólk Neyð-
armóttökunnar og
engin rök færð fyrir
þeirri fullyrðingu að
þjónustan verði í engu
skert. Áformaður
flutningur Neyð-
armóttökunnar af
slysa- og bráðasviði í
Fossvogi á kvenna-
deildina við Hring-
braut virðist al-
gjörlega vanhugsuð
aðgerð og augljóslega
skref aftur á bak í
þessum ofurviðkvæma
málaflokki sem hefur
algjöra sérstöðu innan
heilbrigðisþjónust-
unnar.
Stærsta framfarasporið
Er fólk búið að gleyma hvernig bú-
ið var að fórnarlömbum kynferð-
islegs ofbeldis fyrir aðeins 20 ár-
um? Vita menn ekki að fagleg
aðhlynning fórnarlamba var nánast
engin og þekking lögreglumanna og
dómara var slík að fórnarlömbunum
fannst þau upplifa nauðgunina aftur
og aftur ef þau á annað borð lögðu í
að kæra verknaðinn? Finnst stjórn-
endum Landspítala –
háskólasjúkrahúss
virkilega ómaksins vert
að rífa niður það starf
sem unnið hefur verið
af stakri alúð svo að
hægt sé að taka fag-
lega á málum og draga
úr þeim skaða sem
nauðgun veldur á lík-
ama og sál og lagt er
til jafnaðar við manns-
morð?
Fyrsta þingmálið
sem samþykkt var að
frumkvæði Kvennalist-
ans var einmitt um
könnun á meðferð
nauðgunarmála og úr-
bætur í þeim efnum.
Tillagan var samþykkt
vorið 1984 og leiddi til
þess að nefnd fagaðila
vann mikið og gott
starf og lagði fram
margar tillögur um
lagabreytingar og úr-
bætur á meðhöndlun þessara mála.
Síðan þá hefur jafnt og þétt verið
unnið að bættri meðferð nauðg-
unarmála. Eitt stærsta framfara-
spor í þeim efnum var stigið þegar
Neyðarmóttöku vegna nauðgunar
var komið á laggirnar árið 1993.
Stærstan þátt í undirbúningi þess
átti Guðrún Agnarsdóttir sem æ
síðan hefur haft yfirumsjón með
þessu starfi. Henni er nú þakkað
með því að segja henni upp 20%
starfi yfirlæknis Neyðarmóttök-
unnar sem stjórnendur LSH telja
að geti bara verið deild innan
kvennadeildar LSH.
Afsprengi kvennabaráttu
Þessi áform lýsa ótrúlegu skilnings-
leysi á eðli máls og starfsemi Neyð-
armóttökunnar.
Þangað hafa fórnarlömb nauðg-
unar getað snúið sér beint á öllum
tímum sólarhrings og fengið fyrstu
líkamlegu og tilfinningalegu bráða-
hlynningu. Þar er gert að áverkum
og hægt að fá bæði kvenskoðun og
réttarfarslega læknisskoðun sem
skiptir miklu ef verknaðurinn er
kærður. Þessi þjónusta hefur skipt
sköpum um meðferð og velferð
þeirra sem orðið hafa fyrir því
skelfilega ofbeldi sem felst í nauðg-
un og er ekki síður árás á sál en á
líkama þess sem fyrir verður.
Neyðarmóttökunni var valinn
staður og umgjörð að vandlega at-
huguðu máli og lýtur allt öðrum
þörfum og lögmálum en sú þjónusta
sem veitt er á kvennadeild.
Starfsemi Neyðarmóttökunnar
hefur vakið alþjóðlega athygli og
verið skilgreind sem fyrirmynd á
alþjóðamælikvarða. Það væri stór-
slys ef starfsemi Neyðarmóttök-
unnar yrði liðuð í sundur og dýr-
mætri reynslu og fagþekkingu
kastað á glæ.
Neyðarmóttakan er afsprengi
kvennabaráttu. Það stendur konum
næst að standa um hana vörð.
Stöndum vörð um
Neyðarmóttökuna
Kristín Halldórsdóttir
skrifar um Neyðarmóttöku
vegna nauðgunar
’Það væri stór-slys ef starf-
semi Neyð-
armóttökunnar
yrði liðuð í
sundur…‘
Kristín
Halldórsdóttir
Höfundur er fyrrverandi
alþingiskona.
OFT er sem fólki vaxi í augum
smæðin og fámennið utan Reykja-
víkur. Það gleymist oft að það getur
falið í sér ýmsa kosti
að vera smár og knár,
auk þess sem orðin
smæð og fámenni eiga
við um Ísland allt. Það
sem landsbyggðin þarf
mest á að halda er
frumkvæði og bjart-
sýni, sem hvort
tveggja fæst með
sjálfstæði og ábyrgð
heimamanna, þar sem
byggt er á grunni
mannauðs, tækniþekk-
ingar, menningararfs
og náttúruauðlinda
hvers héraðs til lands og sjávar.
Þessar forsendur ber að hafa í
huga, þegar stofnun háskóla á Ísa-
firði er rædd.
Hvanneyri – Bifröst –
Hólar – Akureyri
Staðreyndin er sú að smæðin getur
verið kostur, ef rétt er staðið að
málum. Sjálfstæði, frumkvæði og
sveigjanleiki er alger forsenda þess
að litlar menntastofnanir – á hvaða
sviði sem er – geti staðist stærri og
þungskreiðari stofnunum snúning.
Þetta hefur verið sýnt fram á hjá
nokkrum litlum en sjálfstæðum
menntastofnunum, t.d. á Hvann-
eyri, Bifröst og Hólum. Það er
mjög mikilvægt að hafa í huga
þennan styrk sem sjálfstæðið gefur
þegar framkvæmdar eru góðar
hugmyndir um háskólastofnanir í
sem flestum landshlutum. Starf-
semi þessara stofnana skiptir gríð-
arlegu máli fyrir alla þróun at-
vinnu- og menningarlífs í
nærumhverfi þeirra og þá jafn-
framt fyrir landið í heild.
Sjálfstæði – frumkvæði
– sveigjanleiki
Hægt er að taka dæmi af Hólaskóla
sem hefur vaxið úr nánast engu á
síðustu 20 árum og öðlaðist nýverið
rétt til að brautskrá nemendur með
háskólagráðu. Af vexti og þroska
Hólaskóla má draga nokkurn lær-
dóm fyrir framtíðaruppbyggingu í
menntamálum á landsbyggðinni. Í
krafti sjálfstæðis síns hefur hann
styrkt stöðu sína og breikkað verk-
efnasviðið með samningum við fyr-
irtæki, bændur, ein-
staka háskóla og
rannsóknastofnanir
hérlendis og erlendis.
Oft og tíðum hefur það
komið til tals á síðari
árum að fella skólann
undir einhverja aðra
stofnun, fyrir sunnan
eða norðan, og gera
hann þannig að útibúi
sem yrði stjórnað úr
fjarlægð. Þessum hug-
myndum var sem bet-
ur fer alltaf úthýst,
þótt stundum væri
knúið fast dyra. Þeim sem fyrir eru
á vettvangi eiga oft erfitt með að
líta á málin frá annarri hlið en sinni
eigin, ekki síst þegar þeim finnst að
sér þrengt. Stofnun sjálfstæðs há-
skóla á Akureyri var gerð í and-
stöðu við háskólana í Reykjavík, en
fáir efast nú um að sjálfstæði hans
var forsenda frá byrjun.
Útibúin verða hornrekur
Sannleikurinn er sá að útibúa-
hugmyndin í uppbyggingu mennta-
og rannsóknastofnana út um hinar
dreifðu byggðir er mjög brothætt.
Sú hætta getur fylgt uppbyggingu
ósjálfstæðra útibúa, að þau verði
olnbogabörn í fjölskyldu annarra og
stærri menntastofnana sem allar
hafa fastar hugmyndir um eigin
vöxt og viðgang. Þetta þýðir vita-
skuld ekki að menntastofnanir eigi
að halda sig sér og sneiða hjá sam-
vinnu við aðrar menntastofnanir. Á
síðari árum hafa mörg atvinnufyr-
irtæki úti á landi – einkum í sjávar-
útvegi – farið úr eigu heimamanna
og lent í höndum fjarlægra stórfyr-
irtækja. Atvinnulífinu er þannig
stjórnað af fólki sem er ókunnugt
aðstæðum og hefur ekki taugar til
staðarins. Undir þessum kring-
umstæðum er erfitt að búast við
nýsköpun í tengslum við helstu fyr-
irtæki staðarins. Af þessum sökum
er einnig mikilvægt að þær stofn-
anir sem byggðar eru upp úti á
landi til þess að efla menntun og
fjölbreytni lúti ekki sömu lög-
málum, heldur séu sjálfstæðar.
Sóknarfæri landsbyggðarinnar
Hver landshluti, hvert byggðarlag
verður stöðugt að sækja fram í
menntunarmálum, annars er hætta
á stöðnun. Öll störf og verkefni á
háskólastigi eru nú almenningseign
og óaðskiljanlegur hluti þróaðs
samfélags. Aukin menntun, fjöl-
breytt atvinna, blómlegt mannlíf og
hagvöxtur fer saman. Þar liggja
sóknarfæri landsbyggðarinnar.
Stofnun símenntunar- og há-
skólaseturs á Ísafirði hefur verið í
undirbúningi og vinnur Fræðslu-
miðstöð Vestfjarða þar gott braut-
ryðjendastarf. Á Ísafirði eru miklir
möguleikar í að mynda sterka
stofnun sem tekur að sér og stýrir
rannsóknum og vöktun á fjöl-
breyttum auðlindum svæðisins og
nýtingu þeirra. Rannsóknastöð
veiðarfæra væri t.d. hvergi betur
komin en þar. Verkefni Hafrann-
sóknastofnunar á Vestfjörðum ættu
að færast undir Háskóla Vestfjarða.
Háskóli Vestfjarða
á fjárlög 2005
Við afgreiðslu fjárlaga fyrir árið
2004 lögðum við Guðjón A. Krist-
jánsson til að veitt yrði fé þegar á
þessu ári til að vinna að stofnun
Háskóla Vestfjarða á Ísafirði. Sú
tillaga okkar náði ekki fram að
ganga að þessu sinni, en stjórn-
arþingmenn kjördæmisins hafa lagt
fram þingsályktunartillögu um
stofnun Háskóla á Ísafirði. Vonandi
verður ekki látið sitja við orðin tóm
og Háskóli Vestfjarða á Ísafirði
komist á fjárlög árið 2005.
Háskóli Vestfjarða á Ísafirði
Jón Bjarnason skrifar
um skólamál ’Hver landshluti, hvertbyggðarlag verður stöð-
ugt að sækja fram í
menntunarmálum, ann-
ars er hætta á stöðnun.‘
Jón Bjarnason
Höfundur er alþingismaður
Vinstri – grænna.