Pressan - 12.03.1992, Síða 24
24
FIMMTUDAGUR PRESSAN 12. MARS 1992
„Með frelsisskrá í föðurhendi“
I'Í74bitýnd
Kristján konungur ní-
undi í útfærslu Einars
Jónssonar myndhöggv-
ara; meö frelsisskrá í
föðurhendi — stjórnar-
skrá íslands 1874. Kom
kóngur meö eitthvaö
eöa er „frelsisskráin"
bara bókun í Kaup-
mannahöfn, innan um
afgreiöslur
barns-
faöernis-
mála?
PRESSAN leitaði dyrum og dyngj-
um að stjórnarskrá íslands sem
Kristján konungur níundi færði
þjóðinni 1874. Við leituðum til
Þjóðskjalasafnsins, Alþingis, for-
sætisráðuneytisins, Þjóðminja-
safnsins, við spurðum sérfræð-
inga og höfðum samband við Rík-
isskjalasafnið í Kaupmannahöfn.
Ekkert plagg fannst hérlendis.
Ekki er einu sinni víst að stjórnar-
skráin frá 1944 liggi á vísum stað.
Frá þjóöskjalasafninu. Menn hafa leitaö dyrum og dyngjum
aö stjórnarskránni 1874 og leit er hafin aö stjórnarskránni
1944. Stjórnarskráin frá 1920 fannst (sjá innfellda mynd).
stjómarskrá megi hér verða landi
og lýð til lukku og blessunar,"
sagði konungur í Islandsheim-
sókn sinni. Hafi hann á annað
borð afhent eitthvert skjal, þá
finnst það ekki. Til að bæta gráu
ofan á svart er nú verið að kanna
hvort stjómarskráin 1944 liggur
ekki ömgglega á vísum stað, þ.e.
vélrituð eða handskrifuð örk,
undirrituð af þingforsetum. Ein
stjómarskrá hefur þó fundist, sú
frá 1920.
Stjómarskrár fælsisunnandi
þjóða em gjaman geymdar í
rammgerðum sýningarskápum
og yfir jreirn hvílir mikil helgi.
Stjómarskrá lýðveldisins Islands
frá 1874 olli straumhvörfum þótt
umdeild hafi verið í einstaka at-
riðum. En hún er ekki til sýnis.
PRESSAN ákvað að leita að
henni. Við hófum leit okkar að
stjómarskránni að sjálfsögðu í
Þjóðskjalasafhi Islands og þar
varð Björk Ingimundardóttir
skjalavörður fyrir svömm.
FRÁ ÞJÓÐSKJALASAFNI
TIL ALÞINGIS OG
STJÓRNARRÁÐS
„Við höfum ekki fundið
hana,“ sagði Björk. „Við höfum
verið að leita eftir henni, en hana
ráðuneytunum."
Björk vísaði okkur til Vigdísar
Jónsdóttur, skjalavarðar Alþing-
is. „Við emm ekki með hana og
ekkert í okkar skrám um að við
séum með hana,“ sagði Vigdís.
„Við emm með ákveðna mála-
flokka, fundargerðir nefnda, Al-
þingismál með handrituðum
dagskrám, gerðarbækur og
fleira, en ekki stjómarskrána."
Næst lá leið okkar til forsætis-
ráðuneytisins í stjómarráðinu,
þar sem Guðmundur Benedikts-
son, fráfarandi ráðuneytisstjóri,
var staddur. „Eg gæti trúað að
hún væri uppi á Þjóðskjala-
safni,“ sagði Guðmundur, en við
vissum betur. „Þá dettur mér
Þjóðminjasafnið í hug og Al-
þingi gæti komið inn í spilið.
Hún er alls ekki í forsætisráðu-
neytinu, það get ég fullyrt. En
forveri minn, Birgir Thorlacius,
kynni að vita þetta, hann er allra
núlifandi manna fróðastur um
þessi mál.“
VILLIR STYTTAN
KANNSKI UM FYRIR
MÖNNUM?
„Nei, enda ætti stjómarskráin
síst að lenda hér,“ var svar Þórs
Magnússonar þjóðminjavarðar.
„Eg veit bara að það hefur áður
einhvem íslendinginn vera að
ávarpa konung og Biynleifúr
segir ífá svömm konungs
með blíðum rómi. „Þjóðhá-
tíðin markaði tímamót í
sögu íslensku þjóðarinn-
ar. Sjálfsstjóm sú, sem
Stjómarskrá íslands frá þjóð-
hátíðarárinu 1874 er týnd.
„Frelsisskrá í föðurhendi“ var
plaggið fjálglega kallað sem
Kristján konungur níundi færði
þjóðinni. Einar Jónsson mynd-
höggvari gerði styttu af konungi
afhenda stjómarskrána, styttan
er fyrir utan sjálft Stjómarráðið.
„Eg óska og vona að in nýja
er ekki að finna í skjölum okkar.
Það kann að vera að hún sé í
skjalasafni Alþingis. Við höfum
reyndar fengið elsta hluta skjala-
safns Alþingis, en stjómarskráin
var þar ekki með. Eg get ekki
sagt með vissu að stjómarskráin
1874 sé týnd, frekar en stjómar-
skráin 1944.1 síðara tilfellinu er
ekki búið að fara yfir skjölin í
verið leitað að henni en árarig-
urslaust. Þetta er auðvitað sögu-
legur merkisgripur, sem ætti að
vera í Landshöfðingjasafni Þjóð-
skjalasafhsins."
Næst leituðum við ráða hjá
Sigurði Líndal prófessor. „Nei,
ég veit ekki hvar hún getur verið.
Einhvem tímann var verið að
leita, en ekki lá hún á lausu. Ef
hún finnst ekki hér á landi hlýtur
hún að vera í Kaupmannahöfn.
En svo er auðvitað hugsanlegt að
eingöngu hafi verið gefin út til-
kynning um hina nýju stjómar-
skrá.“
Birgir Thorlacius hafði heldur
enga lausn á málinu. „Það skyldi
þó ekki vera að konungur hafi
farið með hana aftur? Einhvers
staðar hlýtur hún að vera. Yfir-
leitt hefur verið vitnað í hinn
prentaða texta og þegar tilkynnt
var um gildistöku stjómarskrár-
innar var gefin út sérstök auglýs-
ing þar um. Það er spuming
hvort konungur hafi nokkuð
komið með skrána og það hafi
þá hreinlega villt um fyrir mönn-
RÍKISSKJALASAFN
DANMERKUR:
HLJÓTIÐ AÐ HAFA
FENGIÐ EITTHVAÐ!
En Gelting bætir við:
„Ætla má að frumútgáfa
(original udfærdigelse) stjóm-
skipunarlaganna hafi verið send
til Islands." Með öðmm orðum
er uppmnalega textann að finna í
bókum konungsins í Kaup-
mannahöfn, þar er stjómarskrá
Islands að finna innan um alls
konar önnur lög og gjörðir. Hins
vegar ætlar Ríkisskjalasafnið, en
fullyrðir þó ekki fyrir víst, að út-
gáfa af frumgerðinni hafi verið
send til íslands.
Brynleifur Tobíasson ritaði
bók um þjóðhátíðina 1874. Þar
er vitaskuld greint frá heimsókn
konungs og í löngu máli fjallað
um hin fjölmörgu ávörp til kon-
ungs og um ferðir hans. Önnur
hver teikning frá hátíðinni sýnir
stjórnarskráin
veitti henni... vakti vonir í
bijóstum. Þjóðin var í hátíðar-
skapi,“ segir Brynleifur. En
þótt bókin sé ítarleg og kon-
ungi fylgt náið eftir er hvergi
að finna frásögn af því að hann
hafi beinlínis afhent eitt né
neitt, þótt slíkur gjömingur hlyti
að teljast einhver allra hátíðleg:
asta stundin.
Niðurstaðan er óljós. Stjóm-
arskráin 1874 finnst ekki. Hafi
hún komið er hún týnd. Hafi hún
aldrei komið er hún ekki týnd.
Hugsanlega kom hún en var end-
ursend 1928. Sennilegast þykir
okkur að kaflinn sem Gelting
skýrir frá sé eina alvömplagg
málsins, annað hafi bara verið í
tilkynningarformi. Að styttan sé
bara plat og „írelsisskráin" eina
og sanna stödd í 250 síðna bók í
Kaupmannahöfh með úrskurð-
um í íjölda bamsfaðemismála og
öðm eftir því.
Friðrik Þór Guðmundsson
um að þessi stytta er á lóð stjóm-
arráðsins."
SEND ÚT FYRIR MIS-
SKILNING ÁRIÐ 1928?
Þá hafði Björk Ingimundar-
dóttir í Þjóðskjalasafninu
samband. Hún sagði frá
sérstökum samningi milli
Islands og Danmerkur
1928 um afhendingu
skjala, samning sem hér var kall-
aður „danska sendingin". „Við
fengum samkvæmt þessu ýmis
handrit, en þeir fengu á móti
bréfabækur, konungsúrskurði og
registur. Það er hugsanlegt að
einhver skýring sé fólgin í þessu.
Að öðm leyti reikna ég með að
sjálf stjómarskráin hafi aldrei
komið hingað nema sem prentað
plagg, enda enginn aðili innan-
lands til að taka við þessu, eins
og stjómskipaninni var háttað.“
Þetta er ákveðin tilgáta, sem
reyndar hvorki Sigurður Líndal
né Birgir vom trúaðir á. I leit
okkar höfðum við snemma sam-
band við Ríkisskjalasafh Dan-
merkur og báðum Michael H.
Gelting að fletta í gögnum safns-
ins. Þaðan barst síðan símbréf,
sem leysti að minnsta
kosti hálfa gátuna.
I lauslegri þýðingu
segir þar meðal annars,
að hin uppmnalegu
stjómskipunarlög frá 5.
janúar 1874 vegna ís-
lands með eiginhandar-
áritun Kristjáns konungs
og innsigli sé að finna í
Ríkisskjalasafninu, bæði
í danskri og íslenskri út-
gáfu. Hér er þó ekki um
eitt tiltekið skjal að ræða,
heldur 20 síður í alls 250
síðna gerðarbók.