Morgunblaðið - 02.05.2004, Síða 26

26 SUNNUDAGUR 2. MAÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
egar nýr þjóðleikhússtjóri tekur við
leikhúsinu 1. janúar 2005 verða lið-
in tæp 55 ár frá opnun leikhússins.
Á þeim tíma hafa fjórir menn
(karlmenn) gegnt starfi þjóðleik-
hússtjóra: Guðlaugur Rósinkranz 1949–1972
(d. 1977), Sveinn Einarsson 1972–1983, Gísli
Alfreðsson 1983–1991 og Stefán Baldursson
frá 1991–2004. Mismunurinn á starfstíma
þeirra stafar af því að ráðningarkjörin hafa
ekki verið hin sömu, lögum um Þjóðleikhús
hefur verið breytt tvívegis frá því þau voru
upphaflega sett af Alþingi árið 1947.
Guðlaugur Rósinkranz var æviráðinn og
gegndi starfinu þar til hann lét af því fyrir ald-
urs sakir. Sveinn Einarsson var ráðinn upp á
sömu kjör en í leikhússtjóratíð hans var lögum
um Þjóðleikhúsið breytt (1978) og þar á meðal
ráðningartíma leikhússtjórans. Í stað ævi-
ráðningar skyldi hann ráðinn til fjögurra ára í
senn og mætti aðeins endurnýja einu sinni.
Með þessu var tryggt að sami einstaklingur
gæti ekki gegnt starfinu lengur en 8 ár hið
mesta. Sveinn Einarsson tók mið af þessu og
hætti þegar 4 ár voru liðin frá gildistöku lag-
anna, þó hann hefði verið í fullum rétti að fara
fram á endurráðningu og sitja önnur 4 ár til
viðbótar. Gísli Alfreðsson var ráðinn sam-
kvæmt lögunum frá 1978 og gegndi starfinu í
nákvæmlega 8 ár. Stefán Baldursson var einn-
ig ráðinn samkvæmt sömu lögum og hefði að
þeim óbreyttum látið af störfum árið 1999. En
ári áður en að því kom samþykkti Alþingi ný
lög um Þjóðleikhús og m.a. var skilmálum um
ráðningu þjóðleikhússtjóra breytt þannig að
ráðningartíminn var lengdur úr 4 í 5 ár og enn-
fremur var fellt niður ákvæðið um að sama ein-
stakling mætti aldrei endurráða nema einu
sinni. Stefán sótti um þegar starfið var auglýst
1999 og var þá endurráðinn til 5 ára. Hann hef-
ur lýst því yfir að hann muni ekki sækjast eftir
endurráðningu og því eru allar líkur á því að
annar einstaklingur verði ráðinn í hans stað.
Hversu lengi nýr þjóðleikhússtjóri mun gegna
starfinu er engin leið að spá um, en það geta
orðið 5, 10, 15 eða jafnvel 20 ár, að ekki sé sagt
enn lengur, þar sem ekkert kemur í veg fyrir
endurráðningu þjóðleikhússtjórans aftur og
aftur nema vilji hans sjálfs og sitjandi ráð-
herra.
Guðlaugur Rósinkranz 1949—1972
Ráðning Guðlaugs Rósinkranz þótti með
nokkrum eindæmum og kom flestum í opna
skjöldu. Ýmsir höfðu verið nefndir til sögunn-
ar og orðaðir við embættið en fáum, ef nokkr-
um, datt í hug að fyrsti þjóðleikhússtjórinn
yrði sóttur að Samvinnuskólanum í Bifröst,
þar sem Guðlaugur hafi um skeið gegnt skóla-
stjórastöðu eftir farsælan feril innan sam-
vinnuhreyfingarinnar í skjóli Framsóknar-
flokksins. Guðlaugur hafði setið í bygg-
ingarnefnd Þjóðleikhússins og þáverandi
menntamálaráðherra, Eysteinn Jónsson, snið-
gekk með öllu það leikhúsfólk sem hvað ötulast
hafði unnið Þjóðleikhúsinu brautargengi um
árabil. Brá ráðning Guðlaugs nokkrum skugga
yfir aðdragandann að opnun Þjóðleikhússins
þar sem fáir höfðu trú á því að hann risi undir
þessu verkefni. Þorsteinn Ö. Stephensen var
af mörgum talinn eiga mest erindi í embættið
og var hann meðal umsækjenda. Eftir að Guð-
laugur var ráðinn afþakkaði Þorsteinn fast-
ráðningu við Þjóðleikhúsið sem leikari og sneri
sér þess í stað tvíefldur að því verkefni að reisa
Leikfélag Reykjavíkur á fætur eftir þá blóð-
töku sem opnun Þjóðleihússins hafði í för með
sér fyrir félagið en margir af bestu kröftum
þess úr hópi leikara og leikstjóra réðust til
Þjóðleikhússins. Annar umsækjandi um þjóð-
leikhússtjórastöðuna, Lárus H. Sigurbjörns-
son, var ráðinn sem bókmenntaráðunautur
leikhússins en hvarf úr þeirri stöðu eftir til-
tölulega stuttan tíma vegna ósættis við Guð-
laug Rósinkranz um ýmsa hluti.
Guðlaugur reyndist í mörgum skilningi bet-
ur sem þjóðleikhússtjóri en margur hafði gert
ráð fyrir. Hann vildi leikhúsinu vel og bar hag
þess fyrir brjósti og var farsæll embættismað-
ur. Hann fór hefðbundnar leiðir í verkefnavali
og tók mið af leikhúsum í nágrannalöndunum
og fylgdist náið með verkefnaskrá þeirra.
Hermistefnu mætti kalla þetta þar sem honum
var greinilega í mun að gera Þjóðleikhúsið sem
líkast Konunglegu leikhúsunum í höfuðborg-
um Norðurlandanna og sjálfstæð listræn
stefnumörkun var óljós. Stefna hans og við-
horf lagði grunninn að hátíðleikanum og á
stundum þeim smáborgaralega blæ sem leik-
húsið hefur haft yfir sér allar götur síðan, þó
vissulega hafi eftirmenn Guðlaugs sett mark
sitt á listrænt yfirbragð leikhússins í starfstíð
sinni.
Helsti veikleiki Guðlaugs sem þjóðleikhús-
stjóra var að hann var ekki leikhúsmaður.
Hann virðist hafa haft mjög almennar og hefð-
bundnar hugmyndir um leikhús og ekki borið
þá hugsjón í brjósti að mikilvægasta skylda
hins nýja Þjóðleikhúss Íslendinga væri að hafa
forystu um mótun íslenskrar leiklistar. Hafi
hann alið með sér slíka hugsjón skorti hann
þekkingu á listgreininni til að fylgja henni
eftir. Skipan hans í leikhússtjórastarfið var í
rauninni líkust því að valinn væri prúður
einstaklingur úr hópi áhorfenda sem hefði í
farteskinu almenna reynslu af mannahaldi og
umsýslu auk yfirlýsts áhuga á leiklist.
Helsta vörn Guðlaugs – og reyndar á stund-
um eftirmanna hans líka – fyrir stefnuleysi í
listrænni stjórnun leikhússins var að vísa til
Þjóðleikhúslaganna sem kváðu á um að þar
skyldi sýna sem fjölbreyttasta leiklist, inn-
lenda sem erlenda, sígild verk og samtíma-
verk, óperur, söngleiki og dansverk. Þessu var
fylgt eftir undir merkjum „fjölbreytni“ sem þó
fólst eingöngu í verkefnavali en einsleitni í úr-
vinnslu og framsetningu einkenndi allar sýn-
ingar. Yfirbragð hins nýja leikhúss varð strax
hefðbundið, að ekki sé sagt gamaldags, og
Þjóðleikhúsið reyndist ekki sú uppspretta ný-
sköpunar í íslenskri leiklist sem binda hefði
mátt vonir við. Þar mótaðist hvorki íslenskur
stíll né listrænt svipmót sem nýta mátti sem
hugmyndagrunn að íslenskri atvinnuleiklist.
Þarna mótaðist öllu heldur á fyrstu tveimur
áratugum leikhússins hefðbundið leikhús betri
borgara þar sem tungumálið var helsta tilkall
leikhússins til einhvers konar sérstöðu. „Must-
eri íslenskrar tungu“ hefur það heitið í hátíð-
arræðum og er gott svo langt sem það nær en
ætti að ná lengra og rista mun dýpra.
Sveinn Einarsson 1972—1983
Sveinn Einarsson tók við Þjóðleikhúsinu
síðsumars 1972. Hann var þá 37 ára gamall og
hafði verið leikhússtjóri Leikfélags Reykja-
víkur í Iðnó næstu 9 árin þar á undan. Sveinn
var menntaður leikhúsfræðingur og hafði á
árunum hjá LR öðlast dýrmæta og marg-
Óskabarn síns tíma
Umræða um væntanleg þjóðleik-
hússtjóraskipti er farin að heyrast
manna á meðal og ýmsir verið
nefndir til sögunnar. Aðeins fjórir
menn hafa gegnt stöðunni til þessa
þó ríflega hálf öld sé liðin frá opnun
hússins. Hávar Sigurjónsson rennir
hér augum yfir söguna og skoðar
hvernig í pottinn var búið í upphafi.
Morgunblaðið/Jim Smart
Þjóðleikhússtjórarnir Gísli Alfreðsson, Stefán Baldursson og Sveinn Einarsson við brjóstmynd af fyrirrennara sínum, Guðlaugi Rósinkranz.
Íslenskur
veruleiki
Í haust verður ráðinn nýr þjóðleikhússtjóri í stað Stefáns
Baldurssonar sem gegnt hefur starfinu frá ársbyrjun
1991. Inga María Leifsdóttir og Silja Björk Huldudóttir
leituðu álits nokkurra einstaklinga úr ýmsum greinum
hins íslenska leikhúsheims á því hvað þeir vildu sjá ger-
ast í tíð næsta þjóðleikhússtjóra og hvað sá sem tæki við
þyrfti að hafa til brunns að bera. Grunnstefið í sýn fólks-
ins á framtíð leikhússins var mikilvægi sterkra tengsla
þess við samfélagið og að íslenskum leikverkum væri
gert hærra undir höfði. Auk þess voru margir viðmæl-
endanna sammála um að viðkomandi einstaklingur yrði
að hafa listrænan umfram markaðslegan metnað.
„ÉG SÉ fyrir mér að Þjóðleikhúsið
verði iðandi samkomustaður í hjarta
höfuðborgarinnar,“ segir Hafliði
Arngrímsson leik-
húsfræðingur.
„Starfsemin
víkki og leikhúsið
tengist samfélag-
inu betur þar sem
ekki aðeins verði í
boði leiksýningar,
sem ávallt verður
samt kjarni starf-
seminnar, heldur haldi leikhúsið á
lofti gagnlegri og vitsmunalegri um-
ræðu, varpi nýrri sýn á samfélagið og
hvetji til breytinga í átt til betra lífs
með fjölbreyttum atburðum af ýmsu
tagi og þróist þannig með sí-
breytilegu umhverfi. Öllum verði ljós
stefnumið þess og menningarleg
markmið, sem birtist ljóslifandi í
verkefnum og framsetningu þeirra,
um leið og það verði mátulega sveigj-
anlegt, létt og leikandi og stefni að
þátttöku í lífinu af snerpu og skýrri
hugsun. Verði bæði heitt og kalt en
ekki svæfandi í hálfvolgri framsetn-
ingu, verði fjörugt í listrænni sam-
keppni jafnt sem samvinnu. Leik-
húsið stuðli með afgerandi hætti að
frjórri leikritun og standi raunveru-
lega fremst í flokki í frumsköpun með
stóreflingu leikritunar, ekki síst með
því að virkja dýrmæta tjáningarþörf
ungs hugsjónafólks og endurlífgi
þannig innlenda leikritun. Leik-
hússtjóri er listrænn stjórnandi og
því er nauðsynlegt skilyrði að sá sem
gegnir stöðu þjóðleikhússtjóra hafi
víðtæka leiklistarlega menntun og
reynslu, þekki leikritun heimsins og
leiklistarlegar kenningar út í ystu
æsar og hafi yfirgripsmikla þekkingu
á stefnum og straumum í innlendri
sem erlendri leiklist. Sé heilsteyptur,
ábyrgur, hugsandi maður, víðsýnn og
opinn sem forðast margtuggnar klisj-
ur og ofnotaðar nýjungar – húmanisti
fram í fingurgóma enda verkefnið að
stýra einu mikilvægasta menningar-
fyrirtæki þjóðarinnar, – musteri
mannúðar og mannskilnings. Hafi
kjark, þor og gjafmildi til að fá til
starfa einnig ungt vel menntað leik-
húsfólk til listrænnar stjórnunar og
skáldskapar, styðji það, hvetji og
verndi af þolinmæði og jákvæðri
þrjósku alla leið. Hafi dómgreind til
að greina áreynslulaust á milli fúsks
og fagmennsku, sé skipulagður gagn-
rýnandi sem kann að virða og meta
rétt sköpunarmátt leikara, leikstjóra
og leikskálda, og kunna að leiða þetta
fólk saman. Líti ekki á sig sem emb-
ættislegan yfirmann heldur sam-
starfsmann allra þeirra er starfa að
leiklist innan Þjóðleikhússins sem ut-
an. Líti heldur ekki á sig sem hjartað
í leikhúsinu heldur geymi leikhúsið
lifandi í hjarta sér og gleymi því aldr-
ei og viðhaldi því linnulaust að leik-
hús er skemmtilegasta og um leið ein
virðulegasta, kröfuharðasta og eftir-
sóknarverðasta menningarstofnun
jarðkringlunnar.“
Hafliði Arngrímsson
Húmanisti fram
í fingurgóma
„ÞJÓÐLEIKHÚSIÐ á að vera suðu-
pottur hugmynda, sköpunar og gleði
sem virkjar hæfileikafólk til dáða í
þágu samfélags-
ins,“ segir María
Reyndal leikstjóri.
„Þjóðleikhússtjóri
þarf að hafa hug-
rekki og auðmýkt
til að breyta og
bæta og gagnrýna
leikhúsið og sam-
félagið.“

María Reyndal
Hugrekki og
auðmýkt