Morgunblaðið - 02.05.2004, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 2. MAÍ 2004 33
umræður óhjákvæmilega um einstök fyrirtæki
eða persónur, sem hafa orðið fyrirferðarmikil á
fjölmiðlamarkaðnum. En fyrst og fremst snúast
þær um grundvallaratriðið; að engin ein sam-
steypa eigi að geta stýrt því hvað fólk les, horfir
eða hlustar á.
Morgunblaðið hefur löngum lýst þeirri skoðun
að ein eða fáar fyrirtækjasamsteypur eigi ekki að
verða allsráðandi í íslenzku viðskiptalífi. Það á enn
frekar við um fjölmiðlamarkaðinn en aðra markaði
vegna hins skoðanamyndandi hlutverks fjölmiðla
og mikilvægis þeirra fyrir lýðræðið. Það er auðvit-
að ástæðan fyrir því að í flestum vestrænum ríkj-
um gilda sérstakar reglur um eignarhald á fjöl-
miðlum, sem ekki gilda um önnur fyrirtæki. Í
vestrænum lýðræðisríkjum þykir eðlilegt að tak-
marka vald einstakra manna eða hópa manna. Í
stjórnmálum er það gert m.a. með því að hafa
kosningar á fjögurra ára fresti, þannig að almenn-
ingur geti losað sig við valdhafa sem hann fellir sig
ekki við. En það er þó auðvitað langt í frá eina tak-
mörkunin á valdi stjórnmálamanna. Því eru settar
margvíslegar skorður í lögum og stjórnarskrá.
Það er leitazt við að tryggja að þeir verði ekki of
valdamiklir; að þeir geti ekki misbeitt valdi sínu.
Er þó allajafna engin ástæða til annars en að ætla
að þeir séu hinir vænstu menn og hyggist ekki
vinna landi og þjóð neitt nema gott.
Á undanförnum árum hafa völd í verulegum
mæli færst frá stjórnmálamönnum til viðskipta-
lífsins. Það er ekki óeðlilegt að einnig þar séu því
settar hömlur hversu miklum völdum menn geti
safnað, alveg sérstaklega í fjölmiðlageiranum. Í
eignarhaldi á fjölmiðlum getur falizt mikið vald.
Það er að sjálfsögðu ekki þar með sagt að því sé
misbeitt – en möguleikinn er fyrir hendi. Og þótt
hörðustu talsmenn hins frjálsa markaðar haldi því
jafnan fram að markaðurinn sjái sjálfur um að
halda valdi fyrirtækjanna í skefjum – fólk geti
„kosið með fótunum“ og hætt viðskiptum við fyr-
irtæki ef því mislíkar við þau – er málið ekki svona
einfalt. Fyrirtæki geta komizt í þá stöðu að það sé
að lokum enginn annar eftir til að skipta við ef við-
skiptavininum mislíkar. Evrópuþingið bendir
þannig á að eftir því sem samþjöppunin í ljósvaka-
fjölmiðlum verði meiri hækki þröskuldur nýrra
fyrirtækja, sem vilja koma sér fyrir á ljósvaka-
markaðnum. Sagan er full af dæmum um stjórn-
málamenn, sem söfnuðu að sér miklum völdum án
þess að misbeita þeim – en svo breyttist það einn
daginn. Þess vegna leitast menn við að setja valdi
stjórnmálamanna skorður. Með sama hætti geta
menn í viðskiptalífinu auðvitað safnað gífurlegum
völdum án þess að misnota þau – en það ber að
hindra að nokkur komist í þá stöðu að geta mis-
beitt völdum sínum, alveg sérstaklega á fjölmiðla-
markaði.
Í þessu ljósi er það í raun aukaatriði, sem tals-
vert hefur verið til umræðu undanfarna daga,
hvort samþjöppunin á fjölmiðlamarkaði hafi dreg-
ið úr fjölbreytni efnis, hvort fjölmiðlar hafi dregið
taum eigenda sinna o.s.frv. – grundvallaratriðið er
að hindra möguleikann á að einn aðili, hver sem
hann er eða gæti orðið í framtíðinni, komist í ráð-
andi stöðu. Hér hefur verið rætt um takmörkun á
völdum eigenda fjölmiðla annars vegar og stjórn-
málamanna hins vegar – en hvað ef bæði hlut-
verkin eru saman komin í einum og sama mann-
inum? Evrópuþingið segir í skýrslu sinni:
„[Þingið] hefur áhyggjur af því að sams konar
ástand og á Ítalíu gæti komið upp í öðru aðildarríki
ef fjölmiðlakóngur, á borð við Rupert Murdoch,
kysi að hefja stjórnmálaþátttöku.“ Menn geta velt
því fyrir sér hver fyrir sig, hvernig Rupert
Murdoch myndi beita fjölmiðlaveldi sínu ef hann
gerðist stjórnmálamaður.
Af hverju
ekki lög?
Ýmsir hafa spurt á
undanförnum dögum
hvort það sé nokkur
ástæða til að setja lög
um eignarhald fjölmiðla. Í ljósi þess, sem hér hef-
ur verið rakið, er miklu frekar ástæða til að spyrja
af hverju ætti ekki að setja lög um eignarhald fjöl-
miðla. Af hverju ætti Ísland að skera sig úr meðal
vestrænna ríkja, einkum og sér í lagi þegar sam-
þjöppunin á fjölmiðlamarkaði er orðin jafnmikil og
raun ber vitni? Hafa ber í huga það sem segir í
skýrslu fjölmiðlanefndar menntamálaráðherra: „Í
löggjöf einstakra landa virðist sjaldgæft að beinar
takmarkanir séu á því að eignatengsl séu milli fjöl-
miðlafyrirtækja og fyrirtækja í öðrum rekstri. Á
hinn bóginn verður ekki ráðið af þeim gögnum
sem nefndin hefur aflað að það sé þekkt í öðrum
löndum að aðili sem hefur hliðstæð umsvif í við-
skiptalífi annarra landa og Baugur Group hf. hefur
á Íslandi, fari jafnframt með ráðandi hlut í jafn-
öflugu fjölmiðlafyrirtæki og Norðurljósum hf.“
Málsmeðferðin til undirbúnings lagasetningu
um eignarhald á fjölmiðlum hefur verið gagnrýnd.
Menn hafa spurt hvað liggi á. Það er hins vegar að
sjálfsögðu ekki óeðlilegt að stjórnvöld bregðist
hratt við þróun á borð við þá, sem átti sér stað á
aðeins fáeinum mánuðum í lok síðasta árs og byrj-
un þessa, þar sem samþjöppun á íslenzkum fjöl-
miðlamarkaði jókst skyndilega stórlega. Fjöl-
miðlanefndin vann hratt, en skýrsla hennar er
faglega og vel unnin. Eins og Morgunblaðið hefur
áður sagt, hefði farið vel á því að hún yrði birt
strax og hún lá fyrir. Nú hefur skýrslan hins vegar
verið opinber í tæpa viku og þeir hafa getað kynnt
sér hana sem vilja. Ófá mál hafa fengið jafnmikla
umræðu á skömmum tíma og þetta. Enn hefur
ekki verið mælt fyrir frumvarpi forsætisráðherra
á Alþingi; það verður að líkindum gert á mánudag.
Ekkert bendir til annars en að það fái ýtarlega
umfjöllun á þinginu; raunar er að því stefnt að
þingið sitji fram eftir mánuðinum til að ljúka um-
fjöllun um málið. Morgunblaðið hefur oft gagn-
rýnt að ríkisstjórnin komi of seint með mál inn í
þingið, sem síðan fá ekki nægilega vandaða um-
fjöllun. Oft eru mikilvæg lagafrumvörp, sem hafa
mikil áhrif á hagsmuni einstaklinga og fyrirtækja
og jafnvel þjóðlífið allt, afgreidd í flýti rétt fyrir
þinglok, við litla sem enga umræðu. Það eru því
hárrétt viðbrögð að stytta sumarfrí þingmanna í
þetta sinn til að ljúka vandlegri umfjöllun um
þetta mikilvæga mál og mætti raunar verða for-
dæmi að slíkum vinnubrögðum í framtíðinni.
Ein rökin fyrir því að ljúka málinu fyrir sumarið
eru hagsmunir þeirra fyrirtækja, sem það snertir.
Það hlýtur að vera þeirra hagur að óvissu um lög-
gjöf á þessu sviði sé eytt sem fyrst. Hitt er svo
annað mál að þeir, sem í hlut eiga, hlutu að sjá fyr-
ir að lagasetning væri nánast óhjákvæmileg vegna
þessarar miklu og skyndilegu samþjöppunar á
fjölmiðlamarkaðnum. Það, sem hér hefur verið
sagt um löggjöfina í öðrum ríkjum, sýnir að stjórn-
völd í nánast öllum nágrannaríkjum okkar hafa
brugðizt við sambærilegri þróun. Það er jafnframt
rétt, sem Björn Bjarnason menntamálaráðherra
benti á í umræðum á Alþingi um fjölmiðlaskýrsl-
una að Davíð Oddsson forsætisráðherra gaf mönn-
um tilefni til að búast við lagasetningu er hann
svaraði spurningu Álfheiðar Ingadóttur varaþing-
manns í þinginu 19. nóvember sl.: „Varðandi síðari
spurninguna, þ.e. hvort forsætisráðherra telji
koma til greina að sett verði lög til að hindra frek-
ari samþjöppun á fjölmiðlamarkaði og tryggja bet-
ur en nú er gert að fjölmiðlar séu sjálfstæðir og
óháðir, þá tel ég að það sé alls ekki hægt að útiloka
að til slíkrar lagasetningar komi. Það mætti jafn-
vel færa fyrir því rök að í því fælist tómlæti af
hálfu þingsins við núverandi aðstæður að láta ekki
koma til athugunar a.m.k. slíka lagasetningu.“
Þótt það hafi tekið stjórnarflokkana einhverja
daga að ná saman um frumvarp til laga um eign-
arhald á fjölmiðlum, fór ekki á milli mála í umræð-
unum á Alþingi á miðvikudag að góð samstaða rík-
ir á milli Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokks
um málið. Raunar virðist sem málið hafi styrkt
samstarf flokkanna. Það er hins vegar holur
hljómur í málflutningi þeirra þingmanna stjórn-
arandstöðunnar, sem leggjast gegn afgreiðslu
málsins, ekki sízt vegna þess að margir, bæði í
Samfylkingu og Vinstrihreyfingunni – grænu
framboði, hafa áður talað um nauðsyn löggjafar,
sem hefti samþjöppun á fjölmiðlamarkaði. Ósk-
andi væri að þingmenn, bæði úr stjórn og stjórn-
arandstöðu, sneru sér nú að því að nýta sem bezt
þann tíma sem þingið hyggst taka sér fram eftir
mánuðinum til að gera þessa mikilvægu löggjöf
sem bezt úr garði, þannig að hún geti þjónað hlut-
verki sínu til frambúðar.
Morgunblaðið/RAX
„Í þessu ljósi er það í
raun aukaatriði,
sem talsvert hefur
verið til umræðu
undanfarna daga,
hvort samþjöppunin
á fjölmiðlamarkaði
hafi dregið úr fjöl-
breytni efnis, hvort
fjölmiðlar hafi dreg-
ið taum eigenda
sinna o.s.frv. –
grundvallaratriðið
er að hindra mögu-
leikann á að einn að-
ili, hver sem hann er
eða gæti orðið í
framtíðinni, komist í
ráðandi stöðu.“
Laugardagur 1. maí
Fugl og skuggi.