Morgunblaðið - 17.10.2004, Page 45

MORGUNBLAÐIÐ SUNDAY 17. OCTOBER 2004 45
MENNING
Nýverið var tilkynnt hverjirmunu hljóta nóbels-verðlaunin í hinum ýmsu
fögum í ár. Verðlaunin, sem þykja
afar virt á öllum sviðum, eiga
rætur að rekja til erfðaskrár
sænska athafnamannsins Alfreds
Nobels, sem fann upp dínamít ár-
ið 1866 og varð milljónamæringur
fyrir vikið.
Nobel var fæddur árið 1833 og
lést 1896. Auður hans var tals-
verður við lát hans, um 300 millj-
ónir íslenskra
króna árið
1895, sem í
dag upp-
reiknast til
núvirðis sem
tæpir 15 milljarðar íslenskra
króna. Hann lét eftir sig stutta
erfðaskrá þar sem hann óskaði
eftir því að hluti auðæfa hans
rynni til nokkurra ættingja og
vina, og skipti hann mjög ná-
kvæmlega niður hversu mikið
hver og einn ætti að fá. Afgang-
urinn, langstærstur hluti fjárins,
átti síðan að renna til stofnunar
verðlauna á fimm sviðum: Í eðl-
isfræði, efnafræði, lífeðlis- eða
læknisfræði, bókmenntum og því
sem hann kallaði „einingu meðal
þjóða og útilokun eða minnkun
starfandi herja og eflingu og
aukningu í friðarstefnum“ – sem
síðar var einfaldlega kallað frið-
arverðlaunin. Nóbelsverðlaunum í
hagfræði var bætt við árið 1969
af Ríkisbanka Svíþjóðar í minn-
ingu Nobels. Fyrstu nóbelsverð-
launin voru veitt árið 1901.
Eins og fyrr segir var erfða-
skráin stutt, aðeins ein hand-
skrifuð síða, en Nobel náði að
fjalla þar stuttlega um hverja og
eina þá grein sem verðlaunin áttu
að skiptast í. Um bókmenntaverð-
launin sagði Nobel að þau skyldu
renna til „þess sem skal hafa unn-
ið í bókmenntum hið allra mesta
hugsjónaverk“. Við val á verð-
launahöfum í öllum greinum sagði
Nobel að ekki ætti að gefa því
neinn gaum frá hvaða landi við-
komandi væri, „sá sem er þeirra
mest verðugur skal fá verðlaunin,
hvort sem hann er skandinavískur
eða ekki“.
  
Þessi klausa segir sína sögu,því samkvæmt jafnaðar-
mannaeðli Svía hefur síðustu ára-
tugi einmitt verið tekið nokkurt
tillit til þess hvers lenskur við-
komandi er, ekki síst í bók-
menntageiranum, og reynt að
koma til móts við ólíkar þjóðir og
tungumál, ekki síður en strauma
og stefnur. Hversu vel sem það
hefur gengið. Ef til vill má
ímynda sér að Nobel hafi átt við
að ekki skyldi útiloka neinn til
verðlaunanna vegna þjóðernis
síns. Sitt sýnist hverjum um hvort
það hefur samt sem áður verið
gert, sérstaklega fyrr á árum. Í
það minnsta er ljóst, að svo víð-
tæk útskýring á hvernig að vali á
verðlaunahöfum skal staðið kallar
á ýmsar túlkanir.
  
Bókmenntaverðlaun Nóbels eruvalin samkvæmt tillögum val-
inna einstaklinga við virtar stofn-
anir. Sænska akademían velur
fimm einstaklinga innan sinna
raða í nefnd, sem sendir boðsbréf
til þeirra sem verðugir þykja að
koma með tillögur að verðlauna-
hafa. Engir aðrir en þeir sem fá
slíkt boðsbréf geta lagt til ein-
staklinga, og ekki má tilnefna
sjálfan sig. Útnefningunni geta
fylgt útskýringar, en það er ekki
nauðsynlegt. Þetta þarf að berast
fyrir 1. febrúar ár hvert.
Yfirleitt berast um hundrað til-
nefningar. Það er svo fimm
manna nefndarinnar að útbúa
lokalista, út frá margs konar
rannsóknum, sem inniheldur um
tuttugu nöfn. Listinn er síðar
smækkaður niður í fimm, og í
október ár hvert tekur nefndin
lokaákvörðun um verðlaunahaf-
ann, sem þarf að fá meirihluta
atkvæða nefndarinnar.
Stundum hafa nöfnin á lokalist-
anum lekið út til almennings, þó
að mikil leynd eigi að hvíla yfir
öllu starfi nefndarinnar. Þannig
hafði til dæmis verið vitað að
Halldór Kiljan Laxness hafði
„verið á listanum“ í þó nokkurn
tíma áður en hann hlaut loks
verðlaunin árið 1955. Að sama
skapi voru uppi sögusagnir nú í
ár um að Elfriede Jelinek, sem
tekur við bókmenntaverðlaunum
Nóbels í desember, hefði verið
eina konan á listanum. Sumir
héldu því fram, þar á meðal hún
sjálf, að hún hefði verið valin ein-
mitt vegna þess að hún væri kona,
hvort sem það er nú satt eða ekki.
  
Verðlaunin þykja virt, eins ogfyrr segir, en peningaupp-
hæðin sem kemur í hlut nób-
elsverðlaunahafa er líka mjög há.
Fyrstu verðlaunin, sem voru veitt
árið 1901, voru að upphæð
150.000 sænskar krónur, tæp ein
og hálf milljón íslenskra, á þá-
virði, sem hlýtur að hafa talist þó
nokkur upphæð á tímum mikillar
fátæktar almennings. Í dag er
verðlaunaféð 10 milljónir sænskra
króna, eða um 97 milljónir ís-
lenskra króna, sem vissulega þyk-
ir mikið fé.
Það er ekki síst í heimi bók-
menntanna, þar sem fáir komast í
álnir, sem peningaupphæðin
skiptir afar miklu máli. Það eru
ekki mörg verðlaun veitt í þeim
geira sem gera verðlaunahaf-
anum kleift að lifa áhyggjulausu
lífi fjárhagslega þaðan í frá. Því
er ábyrgðin mikil sem felst í því
að veita slík verðlaun.
Það felst líka ábyrgð í því að
taka við slíkum verðlaunum, og
margir telja reyndar að slík verð-
laun breyti einstaklingnum sem
þau hljóta. Þannig lýsti Elfriede
Jelinek miklum efasemdum um
verðlaunin og sagðist hafa óþægi-
lega á tilfinningunni að verðlaun-
in myndu verða sér til byrði. Til-
finningar hennar gagnvart
verðlaununum einkenndust frem-
ur af „örvæntingu en gleði“, og
sér þætti óþægilegt að vera otað
„sem persónu út á hið opinbera
svið“.
  
Jelinek hefur ennfremur til-kynnt að hún muni ekki veita
verðlaununum viðtöku í eigin per-
sónu, þar sem hún þjáist af fé-
lagsfælni og eigi þar af leiðandi
erfitt með að vera innan um fólk.
Það er líklega eins gott að hún
tók þá ákvörðun fyrst svo er,
vegna þess að til kvöldverðarins
sem fylgir í kjölfarið á verðlauna-
afhendingunni í Konserthöllinni í
Stokkhólmi er tæplega 1.500
manns boðið til sitjandi borðhalds
í Bláa salnum í Ráðhúsi Stokk-
hólms. Veislan er sögð vera
blanda af konunglegum hátíða-
höldum, fjölskylduboði og stúd-
entsveislu.
Dínamít verð-
ur að Nóbel
’„Sá sem er þeirra mestverðugur skal fá verð-
launin, hvort sem hann
er skandinavískur eða
ekki.“‘
AF LISTUM
Inga María
Leifsdóttir
ingamaria@mbl.is
Halldór Kiljan Laxness Elfriede Jelinek Alfred Nobel
FYRIR nokkrum dögum fréttist af
því að Landsbankinn hygðist
styrkja Sinfóníuhljómsveit Íslands
um rúmlega átta milljónir á ári „til
að efla tónleikaferðir hljomsveit-
arinnar á erlendri grund“. Mér
varð hugsað til þessa á tónleikum
hljómsveitarinnar í Háskólabíói á
fimmtudagskvöldið; einleikari var
ofurpíanistinn Freddy Kempf, sem
spilaði keisarakonsert Beethovens
eins og ekkert væri, en þrátt fyrir
það hljómaði verkið ekki vel. Flyg-
illinn sem Kempf spilaði á var
keyptur árið 1978 og má muna sinn
fífil fegurri, enda eðlilegur líftími
slíkra konserthljóðfæra ekki meiri
en fimmtán ár. Vissulega var hann
ýmsum kostum búinn þegar hann
var nýr, og má þar nefna helst hve
hljómsterkur hann var, sem er
nauðsynlegur eiginleiki í svo léleg-
um konsertsal sem Háskólabíó
óneitanlega er. Mikið var kvartað
yfir flyglinum sem var þar áður, en
hann var alltof daufur, og því tölu-
verður fengur að fá þetta nýja
hljóðfæri, sem sjálfur Ashkenazy
hafði valið fyrir hljómsveitina. Í
dag er þessi flygill hinsvegar búinn
að glata flestum af bestu eig-
inleikum sínum og menn þurfa að
berja hann sundur og saman til að
tónleikagestir heyri yfirleitt í hon-
um. Tónninn er andstyggilega
harður og kuldalegur, og jafnvel
færustu píanóleikarar ná ekki að
gæða leik sinn viðeigandi mýkt.
Þegar verst lætur er hljóðið úr
flyglinum eins og úr ofvöxnum
sembal og eins og gárungar hafa
bent á þá hljómar semball eins og
ástarleikur beinagrinda á blikk-
þaki. Eiga ekki gestir Sinfóníunnar
betra skilið? Ég er viss um að
hljómsveitin getur fengið einhvern
fjársterkan aðila eða fyrirtæki til
að styrka sig um tíu milljónir eða
svo til að kaupa nýtt hljóðfæri.
Sem fyrr sagði lék Kempf sér að
konsert Beethovens, tæknilega var
flutningurinn lýtalaus og er hið
sama að segja um spilamennsku
hljómsveitarinnar undir styrkri
stjórn Rumon Gamba. Ýmislegt í
túlkun píanistans orkaði þó tvímæl-
is; stíllinn var mjög rómantískur og
hægi kaflinn hefði allt eins getað
verið eftir Chopin. Megineinkenni
tónlistar Beethovens er gríðarleg
spenna sem skapast af togstreitu á
milli formfestu og hamslausra til-
finninga; hér hallaði dálítið á fyrr-
nefnda atriðið með þeim afleið-
ingum að tónlistin varð á köflum
væmin. Engu að síður var margt í
túlkuninni afar sannfærandi, síðasti
kaflinn var t.d. sérlega kraftmikill
og glæsilegur; það var helst annar
kaflinn og sumt í þeim fyrsta sem
hljómaði eins og eftir eitthvert
annað tónskáld en Beethoven.
Seinni tónsmíðin á efnisskránni
var Ein Heldenleben (Hetjulíf) op.
40 eftir Richard Strauss. Kaflar
verksins bera nöfn á borð við Hetj-
an, Andstæðingar hetjunnar, Frið-
arverk hetjunnar, Hetjan snýr baki
við heiminum og nær fullkomnun,
o.s.frv. Strauss var þar með sjálfan
sig í huga og þjáðist greinilega
ekki af vanmetakennd. Enda er
tónlistin yfirgengileg; tónmálið
öfgafullt og tilfinningarnar óheftar.
Leikur hljómsveitarinnar var yf-
irleitt vel heppnaður; málmblás-
ararnir áttu góða spretti, streng-
irnir voru með allt sitt á hreinu og
einleikshluti Sigrúnar Eðvalds-
dóttur konsertmeistara var í senn
vandaður og þróttmikill. Túlkun
hljómsveitarstjórans var fyllilega í
anda tónskáldsins; ástríðuþrungin
og dramatísk án þess að bendingar
og slög misstu marks. Útkoman
verulega skemmtileg og voru þetta
fínir tónleikar þrátt fyrir umdeild
atriði varðandi konsert Beet-
hovens.
Nýjan flygil, takk
TÓNLIST
Háskólabíó
Sinfóníuhljómsveit Íslands flutti verk eft-
ir Beethoven og Strauss. Einleikari;
Freddy Kempf; stjórnandi: Rumon
Gamba. Fimmtudagur 14. október.
SINFÓNÍUTÓNLEIKAR
Jónas Sen