Morgunblaðið - 07.11.2004, Blaðsíða 36

36 SUNNUDAGUR 7. NÓVEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Við eldgos undir jöklinumbráðnar mikill ís á skömm-um tíma og fylgja gosunumjökulhlaup sem sum hver
hafa verið gríðarmikil. Jökulhlaupin
ryðjast til sjávar með tilheyrandi
sand- og jakaburði. Í aldanna rás
hafa jökulhlaupin lagt byggðir í auðn,
auk þess að mynda mikil sandflæmi
umhverfis Kötlu og færa út strand-
lengju landsins. Gjóska úr Kötlu hef-
ur lagst yfir stóra hluta landsins og
jafnvel borist til annarra landa. Þá
hafa Kötlugosum fylgt mikill ljósa-
gangur og skruggur.
Eins og risastór skeið
Kötlugjá er gamalt skaftfellskt
heiti á eldstöðinni í Mýrdalsjökli og
Katla líklega stytting á því nafni.
Eldstöðvakerfið sem kennt er við
Kötlu er um 80–90 km langt og líkast
skeið í laginu. Megineldstöðin, eða
skeiðarblaðið, er syðst og vestast í
Mýrdalsjökli, um 30–35 km í þver-
mál, hálendissvæði að mestu hulið
þessum fjórða stærsta jökli landsins.
Sprungurein 5–10 km breið, eins
konar handfang á skeiðinni, teygir
sig norðaustur frá Mýrdalsjökli og
langleiðina að Vatnajökli.
Kötluaskjan er falin undir jöklin-
um og sést vel á fjarvíddarmyndum.
Þar sem jökullinn er þykkastur er
hann meira en 700 metra þykkur en
meðalþykkt hans er um 230 metrar.
Heildarrúmmál íssins er um 140 km3.
Sjálf askjan er um 14 km löng og allt
að 9 km breið, um 100 km2 að flat-
armáli eða tvöfalt stærri en þéttbýli
Reykjavíkur. Botn öskjunnar er í
650–1.000 metra hæð og er allt að
600–700 metrum lægri en rimarnir í
kring sem ná upp í 1.300–1.380 m
hæð.
Mælingar hafa leitt í ljós að grunnt
undir Kötluöskjunni er kvikuhólf.
Það er talið vera 4–5 km í þvermál,
um 1 km djúpt og á 2,5–3,5 km dýpi.
Kvikurúmmálið gæti verið 5–15 km3
eftir því hve mikið af efninu í hólfinu
er bráðið.
Fjöldi gosa frá landnámi
Katla er ein virkasta eldstöð lands-
ins og eru Kötlugos á sögulegum
tíma orðin um 20 talsins. Þar af hefur
gosið 18 sinnum á síðustu þúsund ár-
um. Þá er miðað við gos sem náðu
upp úr jöklinum og skildu eftir sig
gjóskulag í nágrenni Mýrdalsjökuls.
Eldstöðin hefur gosið á 40 til 80 ára
fresti á þessu tímabili og er stysta
hvíld milli gosa 13 ár en sú lengsta,
sem þekkt er með vissu, um 80 ár. Þó
kann að vera að allt að 95 ár hafi liðið
á milli gosa fyrr á öldum. Lengsta
goshlé Kötlukerfisins á sögulegum
tíma varð eftir gos á fyrrnefndri
sprungurein, Eldgjárgosið á 10. öld,
en ekki er vitað um neitt gjóskulag
frá Kötlu næstu 200 árin þar á eftir.
Kötlugos hafa staðið frá tveimur vik-
um upp í meira en fimm mánuði. Frá
því um árið 1500 hafa öll Kötlugos
hafist á tímabilinu frá í maí og fram í
nóvember.
Gríðarmikil jökulhlaup
Aðdragandi Kötlugosa hefur lýst
sér í allsnörpum jarðhræringum sem
fólk í Mýrdal hefur orðið vart. Oft
hefur það fylgst að að fólk hefur séð
gosmökkinn upp úr Kötlu og að
hlaup hefur brotist fram á Mýrdals-
sand undan Höfðabrekkujökli.
Kötlugos eru öflug þeytigos og hefur
gosmökkurinn náð meira en 14 km
hæð á fyrsta degi. Jökulhlaupin hafa
verið um klukkustund frá jaðri jök-
ulsins stystu leið til sjávar. Hlaupin
eru blanda af vatni, krapa, ísjökum
og gosefnum. Talið er að hámarks-
rennsli í jökulhlaupunum geti verið
100.000 m3/sek til 300.000 m3/sek.
Hlaupin hafa verið talin hættulegasti
fylgifiskur Kötlugosa.
Skörð eru í barma Kötluöskjunnar
og falla skriðjöklar um þau breiðustu
eins og Kötlujökull og Sólheimajök-
ull. Önnur skörð eru undir upptökum
Entujökuls og Sandfellsjökuls. Þrjár
helstu hlaupaleiðir jökulhlaupanna
liggja um aðalskörðin. Hvar kvikan
brýst upp ræður því hvert vatnið leit-
ar. Vatn af 310 km2 svæði, innan og
utan Kötluöskjunnar, fellur suðaust-
ur til Kötlujökuls og Mýrdalssands,
af 110 km2 svæði suður til Sólheima-
jökuls og Skóga- eða Sólheimasands
og af 170 km2 svæði fellur vatn norð-
vestur til Markarfljóts. Í 18 gosum af
20 frá landnámi hafa jökulhlaupin
farið niður Mýrdalssand en tvisvar
um Sólheimasand. Fundist hafa um-
merki um hlaup sem fór niður í
Markarfljót fyrir um 1600 árum.
Gjóska og eldglæringar
Gjóskufall er venjulega mikið
fyrsta sólarhring Kötlugosa og dreg-
ur hægar úr því en í Heklugosum.
Gjóskumagnið úr gosunum hefur
verið mjög breytilegt milli gosa.
Stærsta gjóskulag Kötlu frá söguleg-
um tíma myndaðist í gosinu 1755 og
er áætlað að þá hafi magn loftbor-
innar nýfallinnar gjósku verið um 1,5
km3. Gjóskufallinu og gosmekkinum
fylgja venjulega miklar skruggur og
eldingar. Eldingunum getur slegið
niður í að minnsta kosti 30 km fjar-
lægð frá Kötlu. Þær geta orðið bæði
fólki og fénaði að aldurtila. Fórust
tvær manneskjur af völdum eldinga í
gosinu 1755.
Þrenns konar gos
Niðurstöður rannsókna benda til
þess að gos í eldstöðvakerfinu hafi
verið þrenns konar.
Algengust hafa verið dæmigerð
Kötlugos þar sem basísk þeytigos
verða á gossprungum undir jökli, lík-
lega helst innan öskjunnar í Mýr-
dalsjökli. Hlé milli slíkra gosa mæl-
ast í áratugum.
Næstalgengust á forsögulegum
tíma eru súr þeytigos sem orðið hafa
á gosopum undir jökli. Örugg vitn-
eskja er um tólf slík gos, en þau gætu
verið fleiri. Liðið hafa aldir milli gosa
af þessu tagi.
Sjaldgæfust en jafnframt stærst
eru basísk flæðigos sem verða á gos-
sprungum innan megineldstöðvar-
innar og á sprungureininni. Árþús-
und hafa liðið á milli slíkra gosa.
Vitað er um tvö slík stórgos á
sprungunni norðaustan Mýrdalsjök-
uls á nútíma. Hólmsáreldar urðu
fyrir um 6.800 geislakolsárum og
Eldgjárgosið á 10. öld. Í Eldgjár-
gosinu gaus á sprungunni allt frá
Kötlu og norðaustur um Eldgjá að
Stakafelli. Þetta er um 75 km vega-
lengd. Í þessu gosi runnu hraun fram
í sjó í Álftaveri, niður í Landbrot og
Meðalland. Rúmmál hrauna úr þessu
gosi hefur verið metið allt frá 14 km3
og upp í 18 km3. Sömuleiðis er
stærsta gjóskulag, sem myndast
hefur í Kötlugosi á nútíma og varð-
veist hefur í jarðvegi, úr þessu gosi.
Þetta er líkast til fjórða stærsta
gjóskulag sem fallið hefur hér á landi
á sögulegum tíma.
Mikil áhrif á umhverfið
Gos í eldstöðvakerfi Kötlu hafa
valdið einhverjum mestu umhverfis-
breytingum sem orðið hafa á sögu-
legum tíma hér á landi. Þannig
breytti Eldgjárgosið landslagi,
vatnafari og möguleikum á landnýt-
ingu á stórum svæðum á Suðurlandi.
Gjóskan lagðist yfir gróðurlendi og
hraun fóru einnig yfir gróin lönd og
breyttu farvegum vatnsfalla. Eftir
Eldgjárgosið hafa öll helstu hlaup
Kötlu farið um skarð Kötlujökuls og
komið niður á Mýrdalssand. Áður
fóru hlaup einnig suður um skarð
Sólheimajökuls niður á Skóga- og
Sólheimasand. Einnig um skarð
Entujökuls niður í farveg Markar-
fljóts allt til sjávar. Sandflæmin um-
hverfis Mýrdalsjökul, t.d. Skóga-
sandur, Sólheimasandur og
Mýrdalssandur, bera afleiðingum
Kötlugosa glöggt vitni.
Heimildir
Ari Trausti Guðmundsson. Íslenskar eld-
stöðvar. Reykjavík 2001.
Guðrún Larsen. Holocene eruptions within
the Katla volcanic system, south Iceland:
Characteristics and environmental impact.
Jökull 49. ár. 2000.
Helgi Björnsson, Finnur Pálsson og Magn-
ús T. Guðmundsson. Surface and bedrock
topography of the Mýrdalsjökull ice cap, Ice-
land: The Katla caldera, eruption sites and
routes of jökulhlaups. Jökull 49. ár. 2000.
Sigurður Þórarinsson. Katla og annáll
Kötlugosa. Árbók Ferðafélags Íslands 1975.





 



 

)

   *
% 

  
+,--
  +.--
  +/01
  +,+/
2
 3 



   
  45 

( 

Eldstöðin Katla
Katla nýtur þess vafasama heiðurs að vera eitt hættulegasta eldfjall
landsins. Ástæður þess eru meðal annars jökulhlaupin sem gjarnan
fylgja Kötlugosum og nálægð hennar við byggð.



   
   
 6 
 +,+/

 

  6 
 )+,--
  
 
  '
6  


2 
 
 







     ! " #  
 
" 


$ %&



 


  ! "  #$$$

&'








'
gudni@mbl.is
’Eldingunum geturslegið niður í að minnsta
kosti 30 km fjarlægð frá
Kötlu. Þær geta orðið
bæði fólki og fénaði að
aldurtila.‘
’Gos í eldstöðvakerfiKötlu hafa valdið ein-
hverjum mestu um-
hverfisbreytingum sem
orðið hafa á sögulegum
tíma hér á landi.‘
Morgunblaðið/RAX