Morgunblaðið - 04.02.2005, Blaðsíða 36

36 FÖSTUDAGUR 4. FEBRÚAR 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
SIGURÐUR Nordal sagði eitt sinn,
að slettur og tökuorð yrðu íslenskri
tungu ekki að aldurtila, heldur meg-
urð málsins, og átti hann þar við orð-
fæð manna. Lengi hef ég undrast
orðfæð þeirra sem sýknt og heilagt
staglast á því að „leggja eitthvað af“.
Orðasambandið kemur að vísu
snemma fyrir í þýðingum og er senni-
lega tekið að láni. Má því segja, að
orðasambandið hafi unnið sér þegn-
rétt í málinu. Hins vegar er það of
mikið notað og iðulega að ástæðu-
lausu eða jafnvel í rangri merkingu.
Mýmörg orðasambönd eru til í mál-
inu svipaðrar merkingar, sem nota
mætti til hátíðarbrigða, s.s. leggja
niður, hætta við, afnema, fella niður,
fella úr gildi, nema úr gildi, hverfa
frá, ógilda, uppræta, varpa frá sér,
stöðva, afstýra, uppræta, eyða, afmá,
afnema og jafnvel tortíma og ef menn
vilja vera hátíðlegir: leggja niður
laupana, leggja fyrir róða, leggja fyr-
ir óðal eða kasta á glæ.
Í dag las ég þarflega grein í Morg-
unblaðinu eftir prófessor við Háskóla
Íslands sem segir : „Vitað er, að í ráð-
um er nú m.a. að leggja af tímaritið
Ritmennt [...]“. Hér er enn notað
orðasambandið að „leggja af“ þegar
eðlilegra, betra og réttara hefði verið
að tala um að hætta útgáfu ritsins og
segja: „Vitað er að í ráði er, að hætta
útgáfu tímaritsins Ritmenntar“.
Þetta er dæmi um megurð málsins
þegar sífellt er klifað á sama orða-
sambandinu og önnur, sem eiga betur
við, sniðgengin.
Annað orðasamband, sem mjög er
ofnotað, er orðasambandið „taka yf-
ir“, sem mjög nýlega er tekið að láni
úr ensku take-over. Orðasambandið
er notað í tíma og ótíma og virðist
vera að útrýma mörgum gömlum og
góðum orðasamböndum, sem hafa
svipaða merkingu og eiga betur við,
s.s. taka í sínar hendur, koma í stað-
inn fyrir, taka við eða taka við af,
leysa af hólmi, eignast, ná tökum á,
ná undirtökum eða sölsa undir sig,
leggja undir sig, sölsa til sín eða slá
eign sinni á, svo nokkur orðasambönd
svipaðrar merkingar séu nefnd.
Sagt var á dögunum að „ný stjórn
hefði tekið yfir í félaginu“ en þar
hefði mátt segja að „ný stjórn hefði
tekið við í félaginu“ eða einungis „að
ný stjórn hefði verið kosin í félaginu“.
Mikið var rætt um að nýtt eignar-
haldsfélag hefði „tekið yfir Magasin
du Nord“ í stað þess að segja að nýtt
félag hefði eignast meirihluta í
Magasin du Nord ellegar sölsað und-
ir sig Magasin du Nord, ef menn
hefðu viljað taka afstöðu í málinu eða
lita frásögn sína.
Með þessu bréfi til blaðsins vil ég
biðja fréttamenn og blaðamenn og
aðra, sem nota málið opinberlega, að
hugleiða meiri fjölbreytni í orðalagi og
koma í veg fyrir megurð málsins
koma í veg fyrir að málið falli ekki úr
hor.
TRYGGVI GÍSLASON,
Blásölum 22 í Kópavogi.
„Leggja af“
og „taka yfir“
Frá Tryggva Gíslasyni
magister í íslensku
KRISTJÁN E. Guðmundsson kenn-
ari skrifar með eindæmum ómál-
efnalega grein í Mbl. 30. jan. sl.
Kristján er greinilega mikill ákafa-
maður um „nauðsyn“ þess að Íslend-
ingar gerist aðiljar að Evrópusam-
bandinu. Í ákafa sínum sést hann
ekki fyrir. Hann hikar ekki við að
bera okkur andstæðingum aðildar
það á brýn, að við séum fasistar og
bókabrennumenn í eðli okkar.
Ástæða þess að hann dregur mig í
þann dilk mun vera sú að ég leyfði
mér í blaðagrein fyrir nokkru að
benda á það, sem ég hef reyndar
hamrað á árum saman, að hér á landi
viðgengst eins konar „kerfisáróður“
fyrir aðild Íslendinga að Evrópu-
sambandinu. Má heita að íslenskt
valdakerfi og áhrifaöfl sameinist um
að sannfæra þjóðina um „nauðsyn“
þess háttar aðildar. Í þeirri grein
minni um þetta efni, sem Kristján
rekur hornin í, benti ég á, að ágang-
ur og ósvífni kerfisáróðursmanna
hefði náð nýjum hæðum með tilraun
þeirra til þess að gera áróðursrit
fastanefndar framkvæmdastjórnar
Evrópusambandsins gagnvart Ís-
landi og Noregi („Upplifðu Evrópu“)
að námsefni handa ungmennum í ís-
lenskum skólum. Úr því að Kristján
E. Guðmundsson gefur mér tilefni
til, svara ég ónefnum hans um póli-
tíska mannsparta mína með því einu
að ítreka varnaðarorð mín um kerf-
isáróðurinn fyrir aðild Íslands að
Evrópubandalaginu og læt enn í ljós
andstöðu mína við þá hugmynd að
troða þessum áróðri inn í námsskrá
íslenskra skóla. Það er sú ógeðfelld-
asta áróðursleið í pólitísku stórmáli
sem frekast er hægt að hugsa sér.
INGVAR GÍSLASON,
fv. alþingismaður og ráðherra.
Athugasemd við grein
Frá Ingvari Gíslasyni
MÖRGUM sóknarbörnum í Garða-
sókn í Garðbæ varð bilt við að heyra
að verið væri að reyna að bola sókn-
arprestinum, sr. Hans Markúsi Haf-
steinssyni, úr starfi. Sr. Hans var
kosinn prestur sóknarinnar í sögu-
legum prestskosningum fyrir nokkr-
um árum og allt frá því hann kom til
starfa hefur hann reynst Garðbæing-
um einkar vel sem prestur. Starfið í
sókninni hefur verið blómlegt og
kærleiksríkt undir stjórn sr. Hans.
Það kom því mjög við mig og marga
aðra að formaður og varaformaður
sóknarnefndar, þeir Matthías G. Pét-
ursson og Arthur Farestveit, væru
með klækjum og bolabrögðum að
koma sr. Hans Markúsi Hafsteins-
syni frá embætti. Ástæðurnar sem
nefndar eru þykja mér heldur lít-
ilfjörlegar. Það að upp hafi komið
ágreiningur um áherslur á milli sókn-
arprestsins og djákna sóknarinnar,
Nönnu Guðrúnar Zoëga, getur engan
veginn talist saknæmt og í raun ekki
alvarlegra en ágreiningur sem kemur
upp á milli einstaklinga á öðrum
hverjum vinnustað.
Ég hvet Garðbæinga til að standa
vörð um sóknarprestinn sr. Hans
Markús Hafsteinsson og láta í sér
heyra. Örfáir einstaklingar í sókn-
arnefnd Garðasóknar geta ekki kom-
ist upp með það að níða skóinn af rétt
kjörnum sóknarpresti með söguburði
og klögum á biskupsstofu. Hans
Markús Hafsteinsson nýtur trausts
Garðbæinga og það er von mín að
góður friður náist aftur innan kirkju-
starfsins sem fyrst.
VILBORG ÁSGEIRSDÓTTIR,
sóknarbarn í Garðabæ,
Markarflöt 39, 210 Garðabæ.
Aðförin að sr. Hans
Markúsi Hafsteinssyni
Frá Vilborgu Ásgeirsdóttur
BRÉF TIL BLAÐSINS
Morgunblaðið, Kringlunni 1, 103 Reykjavík  Bréf til blaðsins | mbl.is
NÝLEGA bárust bíleigendum
greiðsluseðlar fyrir bifreiðagjöld
2005. Með fylgdi tilkynning frá
Ríkisskattstjóra um að þunga-
skattur félli niður af fólksbílum
með dísilvél frá og með 1. júlí nk.
Þess í stað yrði innheimt olíugjald,
45 kr. af hverjum lítra dísilolíu. Í
tilkynningunni er vísað á upplýs-
ingavef Alþingis. Í lögum um olíu-
gjald er þess hvergi
getið að virðis-
aukaskattur bætist
ofan á olíugjaldið
(virðisaukaskattur
var hvorki innheimtur
af þungaskatti dís-
ilbíla né af kílómetra-
gjaldi). Þar sem eng-
ar sérstakar
skýringar eru gefnar
má ganga út frá því
sem gefnu að ætlun
stjórnvalda sé að
bæta virðisaukaskatti
ofan á olíugjaldið.
Það þýddi að eftir 1. júlí nk. yrði
dísilolía dýrari en bensín hér-
lendis, öfugt við það sem gerist
hjá flestum þjóðum í V-Evrópu.
Verði sú raunin mun Ísland skera
sig úr gagnvart
frændþjóðum í Skand-
inavíu en hjá þeim er
lægra verð á dísilolíu
en bensíni ákveðinn
þáttur í umhverf-
isvernd. Meðfylgjandi
tafla sýnir verð elds-
neytis í nágranna-
löndum 28/1/2005 og
samanburð.
Olíugjald, 45 kr./
lítra að viðbættum
virðisaukaskatti, sem
gerir dísilolíu dýrari
en bensín, samrýmist illa yfirlýstri
áætlun ríkisstjórnarinnar um að
draga úr losun gróðurhúsaloftteg-
unda, m.a. með því að stuðla að
hlutfallslegri fjölgun dísilbíla.
Hyggst fjármálaráðherra endur-
skoða upphæð olíugjaldsins eða er
þetta stefna ríkisstjórnarinnar í
umhverfismálum?
Stefna í umhverfismálum?
Leó M. Jónsson fjallar
um olíugjald
’Þar sem engar sér-stakar skýringar eru
gefnar má ganga út frá
því sem gefnu að ætlun
stjórnvalda sé að bæta
virðisaukaskatti ofan á
olíugjaldið.‘
Leó M. Jónsson
Höfundur starfar sem iðnaðar-
og véltæknifræðingur.













  

 !"
# "
$%&"
$''(')"
* 

$'+(#!"
,+--"
$'+.'&"
#+$')"
!
/0%&&&'' (
 %&&&'' & 1%&&&'$ '
(

 !!"#$%&'!!()!*


   
 !"
# $     %

&' 
 

'$  (()*+,--.

*!+ !,'-($ !
!' SÍÐASTLIÐINN sunnudag átti
sér stað umræða um loftslags-
breytingar og afleiðingar þeirra í
Sunnudagsþætti Skjás eins. Þátta-
stjórnandi Illugi Gunnarsson beitti
einhverri aumlegustu röksemda-
færslu máli sínu til stuðnings sem
undirritaður hefur heyrt í langan
tíma. Yfirmaður Ill-
uga, hæstvirtur utan-
ríkisráðherra, hefur
margoft bent á að það
er þreytandi að hlusta
á endalausar heims-
endaspár en það er þó
vissulega mun alvar-
legra og hættulegra
að hætta að hlusta á
rödd skynseminnar.
Nýlega kom aðvör-
un frá vísindamönnum
Veðurstofunnar að
rétt væri að rýma hús
í litlum bæ vestur á
fjörðum vegna snjó-
flóðahættu. Þetta var væntanlega
byggt á bestu fáanlegum vísinda-
legum gögnum. Einn af íbúum
bæjarins neitaði í fyrstu að rýma
hús sitt. Mér varð hugsað að þetta
væri nú heimskulegt af manninum.
En hvað ef hann hefði sagt: ja, ég
hef nú búið hér í yfir 50 ár, ég
þekki staðhætti og þar að auki bý
ég einn í húsinu og skaðinn er ein-
göngu minn ef ég hef rangt fyrir
mér. Ég myndi vissulega hlusta á
slík rök enda ber að taka mark á
brjóstviti þeirra sem staðhætti
þekkja. En hvað myndum við segja
ef rökin fyrir því að hann tryði
ekki spá vísindamannanna væru
þau að hagfræðingar Seðlabankans
hefðu spáð 3% hagvexti og að
raunhagvöxtur hefði þvert á móti
verið neikvæður. Ég er ekki í vafa
um að ef maðurinn hefði notað slík
rök hefði hann ekki verið talinn
með öllum mjalla. Eitthvað í þess-
um dúr var röksemdafærsla Illuga
í þættinum. Stundum hafa hag-
fræðingar, kollegar Illuga, rangt
fyrir sér þegar þeir nota módel sín
til að spá fyrir framtíð hagkerf-
isins. Þar sem eins virt fræðigrein
og Illugi hefur lagt stund á getur
brugðist þá er hann ekki í vafa um
að okkur beri vart að hlusta á sér-
fræðinga í loftslagsmálum þegar
þeir spá um áhrif
gróðurhúsaloftteg-
unda. Samkvæmt
þessu eigum við vænt-
anlega ekki heldur að
hlusta á hagfræðinga,
fiskifræðinga eða aðra
þá sérfræðinga sem
við reiðum okkur á.
Ég spyr „Illugi, ertu
ekki með öllu mjalla?“
Mér fannst eins og
undirtónninn væri
þessi hjá Illuga; ég
trúi ekki heimsenda-
spám af því að ég vil
ekki trúa heimsend-
aspám, og því ber okkur ekki að
hlusta á þá fræðimenn sem vara
við hugsanlegum hættum. Við
hlustum eingöngu á einn fræði-
mann við Massachusetts Institute
of Technology sem Illugi vitnar í
(þið takið eftir að nú skiptir af-
skaplega miklu máli að vís-
indamaðurinn er frá virtri stofn-
un). Þessi fræðimaður segir að rök
allra hinna vísindamannanna (frá
fjölmörgum öðrum virtum vís-
indastofnunum) séu móðgun við
vísindi! Er ég sá eini sem finnst
harla einkennilegt að enginn hinna
sjái slíka móðgun. Og af hverju
trúum við fræðimanninum frá
Massachusetts Institute of Techno-
logy? Jú, það er sennilega af því
að hann segir eitthvað sem fellur
að lífsmottóinu ég trúi ekki heims-
endaspám. Fjölmargar aðrar rök-
villur var að finna hjá Illuga í
þættinum sem ekki gefst rúm til
að tíunda hér.
Ég spjallaði einu sinni við af-
skaplega skynsaman kollega Illuga
sem hafði lært sína hagfræði og
bókfærslu í Prag á tímum komm-
únismans. Hann hafði að námi
loknu haldið utan um ýmsar hag-
tölur í áætlanarekstri opinberra
fyrirtækja þar í borg. Hann kunni
sitt debet og kredit og færði allt
samviskusamlega til bókar. Í lok
ársins komu pótintátar flokksins
og litu yfir tölurnar. Það fór ekk-
ert á milli mála, allt var rétt fært
til bókar en útkoman samrýmdist
þó ekki spá flokksins í áætl-
unarbúskapnum. Hvað var til ráða,
jú, þeir breyttu bara lokatölunni –
í trássi við einfalda samlagningu
og frádrátt – þannig að allt pass-
aði. Spádómarnir um afköst höfðu
nú ræst, hagkerfið skánaði að vísu
ekkert fyrir bragðið og við vitum
hvernig þetta samfélag endaði sem
ekki hlustaði á viturra manna ráð.
Hagfræðingurinn, sem var skyn-
samur, strauk í skjóli nætur til
samfélags sem hlustaði á rödd
skynseminnar.
Í nútímanum höfum við náð
ótrúlegum árangri á mörgum svið-
um. Mikill meirihluti fræðimanna
hefur þó verulegar áhyggjur af
loftslagsbreytingum, það kann
jafnvel að vera mjög alvarlegt
ástand framundan. Okkur ber rík
skylda til að hlusta gaumgæfilega
á þá sem best þekkja til á sínu
fræðasviði. Það getur ekki verið
annað en í besta falli óskynsemi og
versta falli mannvonska að skella
við skollaeyrum og snúa út úr með
þeim hætti sem Illugi gerði í þætt-
inum. Illugi hefur þó vonandi rétt
fyrir sér þegar hann ýjaði að því
lausnin á hugsanlegri hættu, sem
kann að skapast samfara loftlags-
breytingum, liggi í útsjónarsemi
okkar sem hugsandi vera, fram-
förum í vísindum, tækni og öðrum
þeim fræðigreinum sem nota þarf
til lausnar flókinna vísindalegra og
samfélagslegra vandamála. Ef við
á sama tíma hættum að hlusta á
þá sem best þekkja af því að sann-
leikurinn er óþægilegur þó svo að
staðreyndirnar hlaðist upp þá
munum við aldrei finna slíkar
lausnir. Ég geri þá kröfu til þeirra
sem leggja pólitískar línur og vilja
vera teknir alvarlega, að framtíð-
arsýn þeirra byggist á þeim gögn-
um sem best eru hverju sinni.
Hlustið á og berið virðingu fyrir
skoðunum fræðimanna, veljið ekki
eingöngu þær skoðanir sem best
að falla að áætlanabúskap ykkar
eigin kredduhugmynda.
Höfði stungið í sandinn
Magnús K. Magnússon
fjallar um mat á
skoðunum fræðimanna
Magnús Karl
Magnússon
Höfundur er læknir og vísindamaður
við Landspítala – Háskólasjúkrahús.
’Okkur ber rík skyldatil að hlusta gaumgæfi-
lega á þá sem best
þekkja til á sínu fræða-
sviði.‘
❖ Opið virka daga 10-18
❖ Laugardaga 10-16
Nýbýlavegi 12
Kópavogi
s. 554 4433
Útsala
aukaafsláttur