Morgunblaðið - 02.04.2005, Blaðsíða 38

38 LAUGARDAGUR 2. APRÍL 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Ííslensku gegna hugtökin‘hreyfing’ og ‘dvöl’ mikil-vægu hlutverki. Þau komat.d. fram með kerfis-
bundnum hætti í notkun og mynd
ýmissa staðaratviksorða. Þannig
er mikill munur á atviksorðunum
upp, uppi og ofan og fram, frammi
og framan. Framangreind atviks-
orð og ýmis önnur mynda nokkurs
konar samstæður sem gegna m.a.
því hlutverki að staðsetja hlutina í
tíma eða rúmi (hvar) eða þau vísa
til hreyfingar, hvert og hvaðan.
Svipuð kerfi má greina í ýmsum
öðrum tungumálim (d. på < upp á;
e. upon, into; þ. hinauf, hinein) en
umsjónarmaður þekkir ekkert mál
sem notar staðaratviksorð í jafn
ríkum mæli og íslenska. Gera má
ráð fyrir að staðsetning hluta og
afstaða þeirra hafi skipt meira máli
á öldum áður en nú á dögum, á
þeim tíma er menn voru í nánu
sambýli við landið og náttúruna.
Málbeiting er orðin sérhæfðari en
áður var. Enda er það svo að í ýms-
um grannmála okkar virðist rétt-
mætt að tala um leifar slíks kerfis.
En í íslensku er kerfið afar virkt og
lifandi og í flestum tilvikum eru Ís-
lendingar sammála um merkingu
og notkun orðasambanda sem vísa
til þess.
Nú er það auðvitað svo að ís-
lenska er ekki kyrrstæð, skiln-
ingur manna á orðasamböndum
getur breyst — og hefur vissulega
breyst í mörgum tilvikum. Fram til
þessa hafa málnotendur verið sam-
mála um notkun orðasambandsins
ná sér niðri á e-m í merkingunni
‘ná fram hefndum, hefna sín á e-m,
t.d.’: ná sér niðri á andstæðingum
sínum í stjórnmálum eða ná sér
niðri á manni. Í nútímamáli hefur
umsjónarmaður oft rekist á mynd-
ina ná sér niður á e-m, t.d.: Hins
vegar dylst engum að valdastéttin í
Úkraínu vill gjarnan ná sér niður á
Júlíu Tímósjenko (Mbl. 7.12.04).
Þetta er nýmæli sem á sér enga
stoð í uppruna né traustum heim-
ildum. Það er auðvitað mikill mun-
ur á því að ná sér/e-u niður og ná
sér niðri á e-m. Bein merking orða-
sambandsins ná sér niðri er trú-
lega ‘kenna botns’ og merking-
arþróunina má hugsa sér svo: ‘ná
til botns’ > ‘ná til fulls’ > ‘hefna sín
(til fulls)’.
Af sama meiði eru ýmis önnur
nýmæli í nútímamáli, t.d. hafa upp
á e-m (verður hafa uppi á e-m) og
þefa/snuðra e-ð (frétt) upp (verður
þefa/snuðra e-ð uppi). Í tilvikum
sem þessum þykir umsjónarmanni
rétt að fara eftir málvenju.
Í síðasta þætti var vikið að því
sem kallað var leynd áhrif ensku á
íslensku. Með því var átt við að
notuð væru íslensk orð og orða-
sambönd en setningaskipan væri
ensk. Nú skal vikið að öðru dæmi
af þessum toga. Í ensku og ýmsum
öðrum málum er algengt að nafn-
háttur eða fallsetning (að-setning
eða spurn-
arsetning)
standi fremst í
málsgrein og
umsagnarliður
komi síðan á
eftir, t.d.: Að
svona lítið sé
gert úr fólki ...
er með ein-
dæmum (Mbl.
10.2.05.); Að
þjóð sem er
svona háð sjáv-
arútvegi skuli
ekki við-
urkenna það ... er illskiljanlegt
(Mbl. 10.2.05.); Hvar upptökin eru
er ómögulegt að segja til um (Útv.
13.2.05.); Að lögsækja menn er
ekki skynsamlegt og Að lesa leik-
inn vel er mikilvægast. Málnotkun
sem þessi er að vísu ekki ný af nál-
inni en umsjónarmanni virðist hún
hafa aukist í nútímamáli, ef til vill
af þeirri ástæðu að mikið efni er
þýtt beint af ensku á íslensku. Um-
sjónarmanni þykir ekki mikil reisn
yfir slíkum stílbrögðum. Þau eru
framandleg og virðast í flestum til-
vikum óþörf en um það er best að
hver dæmi fyrir sig.
Venjulega eru sagnirnar opna
og loka áhrifssagnir og er andlag
þeirra það sem opnað er eða lokað,
t.d.: Hún opnaði pakkann og hún
lokaði dyrunum. Í nútímamáli er
alloft brugðið út af þessari reglu
þannig að þær eru notaðar sem
áhrifslausar sagnir og verður þá
það sem opnað er eða lokað að
frumlagi þeirra, t.d.: Kjörstaðir
opnuðu í Írak kl. fjögur í nótt
(Fréttabl. 30.1.05.) og búðin lokar
kl. sex, sbr. enn fremur: Verslunin
flytur (‘verður flutt’). Flestir ættu
að geta verið sammála um að ‘kjör-
staður opnar hvorki eitt né neitt’
og ‘búð/verslun lokar engu’. Hér
væri eðlilegt að segja Kjörstaðir
voru opnaðir ... og búðinni verður
lokað ...
Eiður Guðnason minnir á að
hlutabréf geta ekki skipt um hend-
ur, enda handalaus. Hér er um að
ræða nýmæli, fengið úr ensku
(change hands). Þótt hvert orð sé
hér íslenskt getur slík málbeiting
ekki talist til fyrirmyndar. Þýð-
ingin er ekki rökrétt, nánast kjána-
leg, og orðasambandið er ekki að
finna í rituðum heimildum; hefur
ekki öðlast þegnrétt í vönduðu
máli.
Úr handraðanum
Hér að framan var vikið að því
að hugtökin ‘hreyfing’ og ‘kyrr-
staða’ væru mikilvæg í íslensku.
Jafnframt var minnst á að í ýmsum
tilvikum gæti skilningur manna á
ýmsum orðasamböndum breyst.
Sem dæmi um þetta má nefna
orðatiltækið halda e-u á loft/(lofti),
t.d.: Sumum finnst þingmaðurinn
leitast um of við að halda eigin
ágæti á loft og því skal eigi á loft
halda sem leynt á að fara. – Svipað
orðafar er algengt í fornu máli,
t.d.: Konungur gaf Gesti kerti og
sagði sjálft kveikjast mundu, ef því
væri á loft haldið; kom það ekki
mjög á loft fyrir alþýðu manna og
Finnboga var vel til hans og hélt
honum mjög á loft fyrir sakir konu
sinnar. Dæmin sýna að upp-
runalega vísar líkingin til hreyf-
ingar (ekki dvalar). Það sést ann-
ars vegar á því að í eldra máli er
ávallt notuð þolfallsmyndin loft
(halda e-u á loft) og hins vegar á
því að sé atviksorð notað í stað for-
setningarliðarins kemur ávallt
fram styttri myndin (vísar til
hreyfingar), t.d. halda e-u fram
(< halda fram máli). Í síðari alda
máli hefur skilningur manna
breyst þannig að sumum finns
orðatiltækið vísa til dvalar: halda
e-u á lofti. Elsta dæmi um þá
breytingu er frá fyrri hluta 19. ald-
ar. Ýmsar hliðstæðar breytingar
eru kunnar, t.d. halda e-u upp >
halda e-u uppi.
Gera má ráð fyr-
ir að staðsetn-
ing hluta og af-
staða þeirra hafi
skipt meira máli
á öldum áður en
nú á dögum, á
þeim tíma er
menn voru í
nánu sambýli
við landið og
náttúruna.
jonf@hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson 48. þáttur.
ÞEGAR Ingibjörg Sólrún Gísladóttir
lét af störfum borgarstjóra og tók
fimmta sæti á lista Samfylking-
arinnar í Reykjavík norður var Sam-
fylkingin sammála um að hún leiddi
flokkinn á landsvísu sem forsætisráð-
herraefni flokksins. Allir virtust þá á
einu máli um að hún tæki við for-
mannsstöðu í flokknum enda föst
hefð fyrir því að aðeins formenn
stjórmálaflokka hafa orðið forsætis-
ráðherrar. Ég man ekki betur en
Össur Skarphéðinsson hafi ítrekað í
kosningabaráttunni fyrir alþing-
iskosningarnar sagt að hann myndi
standa upp úr stól formanns Sam-
fylkingarinnar á næsta flokksþingi ef
Ingibjörg Sólrún gæfi kost á sér til
formanns, enda í fullu samræmi við
vilja þingflokks og fulltrúaráðs að
hún yrði forsætisráðherraefni flokks-
ins. Ég tel fullvíst að kjósendur Sam-
fylkingarinnar vilji að við þau fyr-
irheit verði staðið, enda vitað að
þúsundir kjósenda komu til liðs við
flokkinn hennar vegna. Ingibjörg hef-
ur eins og kunnugt er gefið kost á sér
sem formannsefni á komandi lands-
fundi. Nú er því rétti tíminn fyrir
Össur, þingflokkinn og fulltrúaráð
flokksins að lýsa yfir fullum stuðningi
við formannskjör Ingibjargar áður en
til landsfundar kemur.
Öflugan jafnaðarmannaflokk
Þá loks að tekist hefur að mynda öfl-
ugan jafnarmannaflokk á Íslandi
megum við ekki undir neinum kring-
umstæðum taka áhættu á að kljúfa
eða sundra flokknum. Samfylkingin
er ennþá í mótun, þó hún að nafninu
til sé einn stjórnmálaflokkur.
Sá sem þetta ritar hefur á langri
ævi upplifað pólitíska sundrungu
vinstri manna í meira en hálfa öld.
Draumurinn um sterkan jafn-
aðarmannaflokk hefur ræst og við
getum aðeins eflt hann og stækkað
með samstilltu átaki sem grundvall-
ast á málefnalegum og heiðarlegum
vinnubrögðum. Gefum ekki andstæð-
ingum okkar tækifæri að hafa áhrif á
kosningu formanns Samfylking-
arinnar, við vitum að forustumenn
annara stjórnmálaflokka eru vel með-
vitaðir um styrkleika Ingibjargar og
vilja koma í veg fyrir að hún hljóti
kosningu. Það er dapurlegt að þurfa
að vera vitni að því, að ákveðnir þing-
menn og ráðamenn Samfylking-
arinnar skuli lýsa yfir stuðningi við
Össur til formannskjörs á þessum
tíma og þannig stuðla að sundrungu í
flokknum. Þessir sömu þingmenn
kepptust við að lýsa yfir stuðningi við
Ingibjörgu fyrir síðustu alþingiskosn-
ingar enda öllum ljóst að liðsstyrkur
hennar og vinsældir náðu langt út
fyrir raðir Samfylkingarinnar. Ingi-
björg hefur ávallt komið skoðunum
sínum á framfæri á rökvísan og skil-
virkan hátt og sýnt samborgurum
sínum virðingu og heilindi. Hún er
óumdeilanlega okkar langsterkasta
foringjaefni og varla hefur það farið
framhjá neinum sem unnu við und-
irbúning alþingiskosninganna eða að
kosningu R-listans hversu vel kjós-
endur tóku hennar framboði og voru
boðnir og búnir að leggja henni lið.
Skipta um formann
Kæri Össur, við viljum njóta þinna
starfskrafta áfram, bestu þakkir fyrir
framlag þitt til flokksins bæði sem
formaður og þingmaður, en í hrein-
skilni sagt nú er tímabært að skipta
um formann og standa við fyrri loforð
um að forsætisráðherraefni flokksins
Ingibjörg Sólrún skuli vera formaður
Samfylkingarinnar. Sú umræða sem
fram hefur farið um væntanlegan
kosningaslag Össurar og Ingibjargar
er flokknum til vansæmdar, látum
ekki pólitíska andstæðinga okkar
hagnast á slíkri fiflhyggju. Það er
alltaf einhver innbyggð meinsemd í
okkur öllum, en heilbrygð skynsemi,
skýr og rökrétt pólitísk hugsun er
það sem til þarf til að ná farsælli lend-
ingu í þessum formannsslag.
Mér þykir afar vænt um flokkinn
okkar, stöndum vörð um að mál-
efnaleg umræða fari fram á flokks-
legum forsendum.
Ég sé Ingibjörgu fyrir mér sem
stjórnmálaforingja sem mun sam-
ræma og skipuleggja betur stefnu-
mörkun flokksins og blása mönnum í
brjóst von og dug til góðra sameig-
inlegra verkefna. Foringjahæfileikar
hennar komu vel fram í þrennum
borgarstjórnarkosningum þar sem
hún stýrði R-listanum til sigurs og
sem borgarstjóri í hartnær 10 ár
sýndi hún vel hvaða hæfileika hún
hefur til að bera.
KRISTJÁN PÉTURSSON,
fv. deildarstjóri.
Áskorun til formanns
Samfylkingarinnar
Frá Kristjáni Péturssyni
ÞEGAR olíukóngarnir urðu uppvísir
að ólöglegu samráði á síðasta ári var
málinu vísað til stofnunar sem ber
nafnið Samkeppnisstofnun. Orðið
hefur forskeyti og er samsett úr
tveimur orðstofnum. Um samsett
orð gilda reglurnar að fyrri hlutinn
skal vera stofn orðsins, eignarfall
eintölu eða eignarfall fleirtölu. Orðið
keppni er óbeygjanlegt kvenkynsorð
sem endar á i og er ekki til í fleirtölu
nema hjá þeim allra hörðustu. Við
höfum fullt af svona kvenkynsorðum
sem enda á i og eru óbeygjanleg.
Dæmi: gleði, heppni, samheldni,
bjartsýni, leikfimi, elli, hlýðni,
hnýsni, fyndni, reiði. Þegar þessi orð
koma sem fyrri hluti samsetts orðs,
verður sá hluti óbreyttur. Dæmi:
gleðisöngur, heppnisigur, bjart-
sýnikast, leikfimihús, elliglöp, reiði-
kast.
Samkeppnisstofnun á því að heita
Samkeppnistofnun. Þér finnst orðin
í upptalningunni hér á undan líklega
mismunandi kunnugleg. Það stafar
af því að þetta auka s hefur ekki enn
náð að troða sér inn í samskeytin í
öllum orðunum. Við erum vön essinu
í sumum orðum en ekki í öðrum sem
betur fer. Hendum essinu út þar
sem það á ekki heima. Hvernig
stendur á því að við höfum troðið
essinu inn í samskeytin á nokkrum
samsettum orðum þar sem það á
ekki að vera?
Ástæðan er vafalítið að við eigum
allmörg hvorugkynsorð sem bæta
við sig s í eignarfalli eintölu og þar
sem slíkt orð er fyrri hluti í samsettu
orði og eignarfall orðsins notað kem-
ur essið sjálfkrafa og á þarna heima
með réttu. Við höfum gleymt að taka
mið af þessum mun. Pössum okkur á
óbeygjanlegu kvenkynsorðunum í
fyrri hluta samsetts orðs. Ekki setja
s þar inn.
Í dag höfum við í málinu orðin
ráðunautur og ráðuneyti. Ef við
skoðum aftur reglurnar um samsett
orð, kemur í ljós að ráðu á ekki rétt á
sér. Stofninn er ráð, eignarfall ein-
tölu ráðs og eignarfall fleirtölu ráða.
Í ritverki frá næstsíðustu aldamót-
um er talað um ráðanauta. Ráða-
neyti hef ég ekki fundið en eins og
allir geta séð passar ráðu ekki eftir
reglunum.
Hreinsum frekar en sóða út.
ÞORSTEINN PÉTURSSON,
Árbergi 3, 320 Reykholti.
Ambögumálfar
Frá Þorsteini Péturssyni
ÞAÐ ER vægast sagt sárgrætilegt
að eldri borgarar skuli þurfa að heyja
harða kjarabaráttu fyrir hönd þeirra
sem hafa annað tveggja, trygg-
ingabætur einar að lifibrauði eða þá
einhverja hungurlús úr
lífeyrissjóði og þá
skertar trygg-
ingabætur á móti. Það
skal hins vegar vonað
og engu öðru í raun
trúað en að nú í kjölfar
nýgjörðra samninga
ríkisvalds við starfs-
stéttir sínar, þar sem
um verulega kaup-
hækkun var samið og
einkanlega mætt þeim
sem lægst höfðu laun-
in, þá taki ríkisvaldið á
sig rögg og komi veru-
lega til móts við sanngjarnar kröfur
eldri borgara um bætt kjör. Ekki sízt
ætti það að vera ljúf skylda nú í öllu
góðærinu að brúa það launabil sem
myndast hefur á liðnum árum varð-
andi þá staðreynd að laun eldri borg-
ara hafa ekki fylgt neinni eðlilegri
viðmiðun annarri í þjóðfélaginu.
En eldri borgarar kunna líka vel
að meta ýmsar réttarbætur sem
koma þeim á ýmsan veg til góða. Við
höfum t.d. reifað við ráðherra og
hans fólk þá eindregnu ósk okkar að
ráðstöfunarfé (vasapeningar) fólks á
dvalarheimilum verði hækkað veru-
lega og sannast sagna svo vel í það
tekið þar á bæ, að við gjörum okkur
von um að þar verði fljótlega ráðin á
bragarbót, enda kostnaður ekki svo
ýkja mikill fyrir ríkið, þó miklu skipti
fyrir þá sem njóta munu. Þetta kom
mætavel í ljós, þegar við hjá Ör-
yrkjabandalaginu höfð-
um alllengi farið fram á
hækkun þessa bóta-
flokks, að þáverandi
tryggingaráðherra,
Ingibjörg Pálmadóttir,
tók á sig rögg og hækk-
aði ráðstöfunarféð
(vasapeningana) um
50% og kostaði ekki
marga milljónatugi, en
var sannarlega mjög vel
metið af njótendum.
Og ekki skal gleymt
síðustu aðgjörð trygg-
ingaráðherra Jóns
Kristjánssonar varðandi endur-
greiðslu tannviðgerða eldra fólks
sem virkilega ber að fagna og þakka.
Ráðherra hefur lengi stefnt að þess-
ari réttarbót og forganga hans þarna
hin bezta. Þetta varðar tannheilsu
miklu og það að fólk haldi sínum
tönnum svo lengi sem unnt er.
Greiðsluþátttaka hvað varðar krónur
og brýr, þessar rándýru aðgerðir, er
vissulega mjög til bóta og gjörir von-
andi mörgum kleift að ráðast í slíkar
aðgjörðir í stað þess að fá sér gervi-
tennur.
Undirritaður veit vel að ráðherra
tryggingamála hefur barist fyrir því
að ákveðin endurgreiðsla vegna gler-
augna megi koma til og vonum við
sannarlega að fram gangi sem fyrst.
Að lokum þetta: Eldri borgarar
setja eingöngu fram sanngjarnar
óskir um sjálfsagðar leiðréttingar
kjara þeirra sem minnst hafa og
treysta einmitt í ljósi þessarar sann-
girni á skilning stjórnvalda að koma
þar myndarlega til móts.
Eldri borgarar kunna líka vel að
meta hin smærri skrefin í réttinda-
málum og því er hvort tveggja árétt-
að: óskir um bætt kjör þeim til handa
sem lifa í dag við fátæktarmörk og
jafnvel undir þeim og þakkir fyrir þá
áfanga sem að er unnið af einlægni
og góðum vilja svo sem fram-
angreind dæmi sanna.
Hvert skref skiptir máli
Helgi Seljan fjallar um
málefni eldri borgara
Helgi Seljan
’Ingibjörg Pálmadóttirtók á sig rögg og
hækkaði ráðstöfunarféð
(vasapeningana) um
50% og kostaði ekki
marga milljónatugi, en
var sannarlega mjög vel
metið af njótendum.‘
Höfundur er varaformaður
FEB í Reykjavík.
BRÉF TIL BLAÐSINS
Morgunblaðið, Kringlunni 1, 103 Reykjavík  Bréf til blaðsins | mbl.is