Morgunblaðið - 12.06.2005, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 12. JÚNÍ 2005 27
Belgískar vöf
Nýlega bættist við enn einn ljúffengur réttur í kaffiteríu Perlunnar.
Bragðið á gómsætum nýbökuðum belgískum vöff lum í kaffiteríunni
á 4. hæð. Næg ókeypis bílastæði!
BELGÍSKAR VÖFFLUR
Veitingahúsið Perlan - S: 562 0200 - perlan@perlan.is - www.perlan.is
Hr
in
gb
ro
t
S
taddur í New York á
sunnudegi fyrir ári, gerði
ég mér fljótlega ferð út á
Queens, hvar MoMA hafði
hreiðrað um sig til bráða-
birgða. Erindið að bera
augum aðalsýningu safns-
ins þá stundina; Roth Time, A Dieter
Roth Retrospective. Útleggst; yfir-
litssýning á verkum Dieter Roth,
mikilsháttar framkvæmd sem kom að
sjálfsögðu mér og íslenzkum sam-
tíðarmönnun listamannsins við, hafði
þá staðið yfir frá 12. mars og vika til
loka 7. júní. Gekk engan veginn
þrautalaust fyrir leigubílstjórann að
finna staðinn og ei heldur fyrir mig
síðdegis að komast þaðan, hvort-
tveggja flókið mál fyrir ókunnuga,
bílstjórinn hafði komið af fjöllum þeg-
ar hann vissi áfangastaðinn og leigu-
bíla sem vildu aka yfir til Manhattan
var illkleift að hafa upp á síðdegis.
Þegar að lokum tókst var stefnan tek-
in á sýningu á verkum Errós í há-
skólahverfinu neðst á Manhattan en
komið að luktum dyrum sem vont var
að sætta sig við, þótt trúlega hafi ég
séð flest innandyra áður. Skemmtileg
en um leið óræð tilviljun, að samtímis
var verið að heiðra þessa tvo menn
með sýningum á úrvali verka þeirra í
heimsborginni, brölluðu nefnilega
sitthvað saman í upphafi ferils síns þá
báðir þóttust sjá hilla fyrir frægð og
frama í útlandinu.
Framkvæmdin á MoMA reyndist
frábær í fjölþættri uppsetningu, auk
annars sem á döfinni var á staðnum,
fagmennskan ekki að þeim skafin
vestra, öllu frekar að hún drjúpi af
þeim. Safnið komið sér snilldarlega
vel fyrir í húsinu, aðkoman notaleg og
allan tíman leið mér einkar vel þarna
inni. Sýningin kom frá Schaulager/
Basel, um að ræða samvinnuverkefni
MoMA og Ludwigs safnsins í Köln.
Vísast eitthvað minni útgáfa, hef þó
ekki séð skilvirkari og hrifmeiri sýn-
ingu á verkum listamannsins, trúi
naumast að hún hafi verið fullkomn-
ari í Sviss. Sýningarskráin upp á 303
síður mjög vönduð og upplýsandi, í
senn sjónlist og bókverk í anda lista-
mannsins.
Persónulega kynntist ég Dieter
Roth aldrei náið þótt við værum af
sömu kynslóð og ættum sameiginlega
vini, urðum þó fljótlega eftir komu
hans til landsins áskynja um athafnir
hvor annars, þótt úr nokkurri fjar-
lægð væri. Hann varð einn af tengda-
sonum Íslands þegar hann fylgdi Sig-
ríði Björnsdóttur, skólasystur okkar
Guðmundar Errós til Íslands 1957,
róðan hænd að Guðmundi en bæði ári
á eftir mér í Handíða- og myndlistar-
skólanum. Kynntist Guðmundi sjálf-
um ekki náið fyrr en við urðum sam-
tíða og herbergisfélagar í Osló
veturinn 1952–53. Þau Sigga Björns
þá í góðu bréfasambandi og kostuleg
skrifin mér enn í ljósu minni. Léku
sér með ritmálið, skrifuðu þvers og
kruss á síðurnar, spírallaga, í hring
o.s.frv., auk þess að Guðmundur
myndlýsti umslögin í bak og fyrir –
fékk þó aldrei bágt fyrir hjá póstþjón-
ustunni, var frekar á hinn veginn að
pósturinn heima gerði athugasemdir
við viðtakandann ef hann gleymdi því.
Fleira markvert gerði strákur sem
mér varð starsýnt á, eins og að skrifa
mörg bréf í einu í með aðstoð kalki-
pappírs til að spara tíma! Guðmundur
kynntist fljótlega sambýlismanni
góðvinu sinnar og það var í gegnum
þau tvö og Ragnar Kjartansson, leir-
listarmann og myndhöggvara, sem ég
nálgaðist hann. Svo var einnig að
Adelheid, fyrri eiginkona mín sem
var þýsk, vingaðist við Siggu en þær
stöllur áttu frumburði á svipuðu reki
og fylgdi ég spúsunni einhverju sinni
í hús þeirra Dieters. Heimsóknin
minnisstæð, einkum þá litlu strák-
arnir voru að leika sér innan um
kostulega smíði húsráðandans, höfðu
mikið gaman af sem og hvor öðrum.
Á
rið sem þau fluttust til Ís-
lands hafði Guðmundur
Erró haldið eftirminnilega
sýningu í Listamannaskál-
anum, hvar Foodscape
klippimyndin blasti við gestum til
hægri handar þá inn kom, hún átti
seinna eftir að marka umtalsverð
tímamót um frama hans erlendis. Að
því kom nefnilega að Núlistasafnið í
Stokkhólmi festi sér hana, mynd-
verkið svo um árabil uppi á einum að-
alvegg safnsins við mikla athygli og
vinsældir. En á heimaslóðum lista-
mannsins tóku menn vart eftir því,
módernistarnir fussuðu, flatarmáls-
málverkið, geometrían, mál málanna
þá stundina. Til baka litið má lista-
maðurinn þakka máttarvöldunum
fyrir að það seldist ekki, hvorki til
einstaklings, fyrirtækis né í lokaðar
hirslur Listasafns Íslands. Ókunnugt
er mér um hvort Dieter Roth hafi séð
sýninguna, en ef ekki hefur hann
mjög sennilega nálgast ljósmyndir
frá henni meður því að Guðmundur
hefur alla tíð verið jafn iðinn honum
sjálfum að skjalfesta hvert spor sitt í
mynd og máli, á tímaskeiðinu munu
þeir hafa náð saman og varð vel til
vina.
Áður en Guðmundur hélt utan til
náms hafði hann frá fimmtán ára
aldri verið í nánu sambandi við mjög
snotra hnátu Rögnu að nafni og virt-
ist parið samvaxið, en þeim kafla lauk
um leið, annað tveggja gliðnaði sam-
bandið eða hann fórnaði henni fyrir
listina. Stórum sviptingasamara þeg-
ar Dieter Roth rauk á dyr úr húsi
sínu og Sigga greip barmafulla skólp-
fötu og hvolfdi innihaldinu yfir höfuð
hans út um eldhúsgluggann! Til frá-
sagnar að þrátt fyrir þessi svipmiklu
sundurslit í einkalífinu varð sviss-
nesk-þýðverski listamaðurinn með tíð
og tíma jafnvel meiri Íslendingur en
Íslendingurinn. Tók ástfóstri við
landið, heimsótti oft og sótti jafnt til
þess viðföng sem eldsneyti til úrsker-
andi athafna í útlandinu, var loks að
eigin ósk heygður að Hellnum á Snæ-
fellsnesi – því nesi dularfullra nátt-
úrumagna hvar Guðmundur Erró
kom óforvarandis undir. Umgengst
ýmsa framúrstefnulistamenn tím-
anna, studdi að auk við bak nokkurra
ungra listspíra, seinna þekktir sem
listhópurinn SÚM, og hélt út reglu-
legri sýningarstarfsemi frá lokum
sjöunda áratugarins og langt eftir
þeim áttunda. Báðir héldu konum í
hæfilegri fjarlægð eftir þetta þótt
hormónarnir í þá áttina væru engan
veginn fyrir bý. Kannski freistandi
fyrir einhverja að geta sér til hvað
hefði beðið listamannanna ef þeir
hefðu ílenst á Íslandi, hvar menn enn
í dag hálfri öld seinna, hafa næsta
frumstæðan skilning á grunnmálum
myndlistarinnar og sjónarheimsins,
einnegin tilgangi og þörfum fyrirbær-
anna til heilbrigðrar döngunar.
D
ieter Roth var hönnuður
að mennt, fæddur í Hann-
over, móðirin þýsk en fað-
irinn svissneskur. Stund-
aði nám í myndlist, grafík
og grafískri hönnun í Bern í Sviss.
Byrjaði í sígildum miðlum; teikningu,
dúkskurði, vatnslitum og seinna
steinþrykki. Þótti einkum sérlega fær
í vatnslitum þar sem hann fór fljót-
lega að gera ýmsar tilraunir, því hald-
ið fram að vatnslitanámskeiðin í upp-
hafi hafi haft gagnger og
stefnumótandi áhrif á seinna þróun-
arferli listamannsins. Hönnunar-
verkin þóttu einnig bera hug-
myndaauðgi vitni og Dieter þannig í
fyllingu tímans mjög vel í stakk búinn
til að takast á við ný og byltingar-
kennd grunnmál óheftrar listsköp-
unar. Hann var og með svipaðan
námsgrunn og amerísku pop-
listamennirnir er þeir sögðu skilið við
auglýsingastarfið þrátt fyrir alla vel-
gengni á þeim nótum og tóku að róta í
listhugtakinu.
M
ikill skilsmunur á aka-
demísku námi og graf-
ískri hönnun, í hvorugu
fallinu par gæfulegt að
slá slöku við grunn-
þætti myndlistarinnar, undirstaðan
skal vel að merkja réttleg fundin hvar
sem borið er niður á vettvangi sjón-
arheimsins. Má vera skiljanlegt að
myndlistarmaðurinn nálgist núlistir á
annan hátt en grafíski hönnuðurinn,
sem býr yfir þekkingu á svo mörgum
hjálparmeðulum til að vinna með á
grunnfletinum sem hinn kann aftur á
móti takmörkuð ef þá nokkur skil á.
Hins vegar eru þessi hjálparmeðöl
sem og öll önnur til hliðar var-
hugaverð í höndum þeirra sem slegið
hafa slöku við grunnþættina eins og
neyðarlega hefur komið fram á ný-
miðlum seinni tíma er listaskólarnir
hafa að stórum hluta snúið baki við sí-
gilda handverkinu og jarðtengdri
þjálfun skynfæranna.
Viðbrögðin sem fylgdu í kjölfar
hinna miklu hvarfa á sjöunda ára-
tugnum eðlilega víða hörð í röðum
þeirra sem dýrkuðu hina klassísku
miðla. Dieter Roth sjálfur á kafi í rót-
tækum módernisma þá áhrif frá
hreyfilist, kinetik, tóku hug hans all-
an ásamt hvers konar tilraunum í
anda dada, forgengileikans og að
vissu marki hjástefnunnar, súrreal-
isma. Vinnubrögðin fljótlega skil-
greind sem ný-dada í listheiminum,
og hliðargeirarnir sem upp spruttu
hlutu mörg sérnöfn til aðgreiningar,
fljótlega komu og áhrif frá popp-
listinni og þá var mörgum módernist-
anum nóg boðið. Þó ekki alls kostar
rétt að Dieter Roth hafi verið litinn
hornauga af íslenzkum módernistum,
eða átt erfiðara uppdráttar en aðrir,
bæði og, menn verða að líta til þess
hve markaðurinn var lítill og þröng-
ur, samkeppnin óvæg og frumstæð.
Listamaðurinn varð að vinna fyrir sér
og sínum á öðrum vígstöðvum til hlið-
ar, bæði sem auglýsinga- og skart-
gripahönnuður og ekki allir með
hýrri há út af samkeppni frá þessum
flinka útlenzka manni, einkum í
seinna tilvikinu. Samanlagt mun það
að hluta og þó til úrslita hafa verið or-
sök þess að Dieter Roth náði ekki
kosningu inn í Félag íslenzkra mynd-
listarmanna á fjölmennum aðalfundi
1968, ei heldur sem gestameðlimur
sem lagðist illa í hann. Tók þá með
auknum þrótti að styrkja unga skjól-
stæðinga sína, sem komu svo fram
sem virkur listhópur strax á útmán-
uðum 1969. En ekki skal yfirsjást að
mikill hiti var í yngri kynslóð innan
FÍM, og Septembermenn ekki lengur
einráðir í sýningarnefnd eftir þennan
örlagaríka og tímamótandi fund.
Nefndin gekkst fyrir nýstárlegri
samsýningu ungra myndlistarmann,
UM 1968, í Laugardagshöll, fljótlega
haft samband við Erró í París, seinna
Louise Matthíasdóttur og á næstu ár-
um blómstruðu haustsýningar FÍM
sem aldrei fyrr, ásamt því að nýtt fólk
var þrátt fyrir harða andstöðu tekið
með á mikilsháttar boðsýningar er-
lendis. Þannig margt fleira og mark-
vert að ske í íslenzkri myndlist, sauð
og kraumaði, einnig mikill uppgangur
í Myndlista- og handíðaskólanum
sem óx og dafnaði og ungir nutu góðs
af. En um þá hlið þróunarinnar hefur
bersýnilega verið reistur þagnarmúr
og alla þá miklu óeigingjörnu vinnu
og fórnfýsi sem lá að baki.
Dregið saman í hnotskurn er óum-
deilt að Dieter Roth var mikilvægur
hlekkur í þróun íslenzkrar samtíma-
listar, einn þeirra sem komu fram
með nýjar hugmyndir og hristu eftir-
minnilega upp í hlutunum.
Kringum Dieter Roth
SJÓNSPEGILL
eftir Braga Ásgeirsson
Dieter Roth og Ingrid Wiener; Stórt veggteppi, 1984–1986, 220x181 sm. Var á sýningunni „A Dieter
Roth Retrospective“, MoMA, Queens 2004.
Dieter Roth og Sigga Björns í villtri
sveiflu í lok sjötta áratugarins.