Morgunblaðið - 26.06.2005, Blaðsíða 30

30 SUNNUDAGUR 26. JÚNÍ 2005 MORGUNBLAÐIÐ
21. júní 1995: „Breytingum á
greiðslum til þingmanna er
yfirleitt tekið með tortryggni
og stundum hefur verið
ástæða til. Þær breytingar,
sem gerðar voru skömmu
fyrir frestun þinghalds í síð-
ustu viku á kjörum einstakra
embættismanna þingsins og
kostnaðargreiðslum eru hins
vegar eðlilegar og tímabær-
ar.
Þannig er það mikilvæg
viðurkenning á stöðu Alþing-
is, að forseti þingsins á nú að
njóta sömu starfskjara og
ráðherrar ríkisstjórnarinnar.
Lagaákvæðin þar um hljóta
að verða túlkuð svo að þing-
forseti, sem æðsti maður og
fulltrúi löggjafarsamkund-
unnar og einn af handhöfum
forsetavalds í fjarveru for-
seta lýðveldisins, njóti sömu
kjara og virðingartákna og
forsætisráðherra, sem er
æðsti maður framkvæmda-
valdsins.
Þá er eðlilegt, að varafor-
setar Alþingis og formenn
þingnefnda og þingflokka
njóti launauppbótar. Slíkt
tíðkast víða í nágrannalönd-
um okkar og er ekki nema
eðlilegt, miðað við þá ábyrgð,
sem þessir þingmenn takast
á hendur.“
23. júní 1985: „Störf Al-
þingis einkenndust af því nú
eins og svo oft áður, að unnið
var í skorpum og þá fyrst
verulega tekið á, þegar
ákveðið hefur verið hvenær
þingi skuli slitið. Þorvaldur
Garðar Kristjánsson, forseti
sameinaðs þing, vék að þessu
í ræðu sinni við þingslit, þeg-
ar hann sagði: „Það getur
ekki gengið að þingið sé verk-
efnalítið lengi fram eftir
þingtímanum, en stjórn-
arfrumvörp hlaðist upp í lok
þingsins. Á þessu þingi, sem
nú er að ljúka hefur meg-
invandinn verið fólginn í því
að af 107 stjórnarfrum-
vörpum er 31 lagt fram eftir
10. apríl. En því nefni ég 10.
apríl að eftir þann tíma hefði
ekki verið heimilt samkvæmt
hinum nýju þingsköpum, sem
Alþingi hefur nú sett sér, að
taka til meðferðar ný þing-
mál nema með afbrigðum. Á
þessu verður að verða breyt-
ing.“
29. júní 1975: „Á síðasta ári
hafa skipzt á skin og skúrir í
heimsmálum og í ýmsum
ríkjum hafa orðið verulegar
breytingar á stjórnarháttum.
Í því sambandi má minna á,
að herforingjastjórnum var
steypt af stóli í Grikklandi og
Portúgal. Í Grikklandi unnu
lýðræðisöflin mikinn sigur í
frjálsum kosningum og þau
hafa fest í sessi frjálsa stjórn-
arhætti. Portúgalir búa hins
vegar enn við mikla óvissu,
en þar hafa kommúnistar
með stuðningi nýs herfor-
ingjavalds brotið á bak aftur
frjálsa skoðanamyndun.
Síðustu daga hafa uggvæn-
legir atburðir verið að gerast
á Indlandi. Margt bendir til
þess, að lýðræðislegum
stjórnháttum sé þar veruleg
hætta búin.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
S
agt er, að einstaklingar, sem
hafa alizt upp í mikilli fátækt
en komizt í álnir losni aldrei við
það öryggisleysi, sem fylgdi fá-
tæktinni og í þeim efnum skipti
engu hvað þeir eignist mikla
peninga. Þeir losni aldrei við þá
tilfinningu, að þeir eigi eftir að
verða fátækir aftur.
Kannski á það sama við um þjóð eins og okkur
Íslendinga. Við vorum fátæk þjóð fram eftir 20.
öldinni. Komumst í álnir í stríðinu en fundum aft-
ur fyrir því að búa við lítil efni á sjötta áratugn-
um.
Nú erum við allt í einu orðin ein af ríkustu
þjóðum heims. En þrátt fyrir það og þrátt fyrir
það, að allt leiki í lyndi, læðist sú óþægilega til-
finning að ótrúlega mörgum að ekki sé allt sem
sýnist og að sú mikla velmegun, sem við búum við
muni hverfa snögglega og sé að einhverju leyti
byggð á sandi.
Það er tiltölulega auðvelt að átta sig á af hverju
þessi tilfinning er til staðar. Við höfum lengi lifað
á fiski, þótt það sé að breytast smátt og smátt.
Það eru engin stórkostleg uppgrip við sjávarsíð-
una um þessar mundir. Þorskstofninn stendur
höllum fæti. Spurning, hvort við getum gengið
jafn nærri loðnunni og við höfum gert. Að vísu
eru vísbendingar um, að við eigum eftir að upp-
lifa nýtt síldarævintýri á næstu árum en það er
ekki orðið að veruleika. Sjávarútvegsfyrirtækin
eiga erfitt með að búa við núverandi gengi krón-
unnar en gera það samt vegna mikillar hagræð-
ingar á undanförnum árum og vegna hækkandi
afurðaverðs á erlendum mörkuðum. Hin mikla
velgengni okkar um þessar mundir er alla vega
ekki sprottin úr sjávarútveginum.
Hvert tonn af áli hefur jafn mikla þýðingu fyrir
þjóðarbúskapinn og hvert tonn af þorski. Í því
samhengi er auðvitað ljóst, að álframleiðsla hefur
aukizt verulega á undanförnum árum vegna ál-
versins á Grundartanga og aukinnar framleiðslu
í Straumsvík og mun aukast enn á næstu árum,
m.a. með tilkomu Fjarðaáls. Aukin álframleiðsla
á vissulega hlut að máli í vaxandi velmegun ís-
lenzku þjóðarinnar. En tæplega í þeim mæli, sem
við upplifum nú.
Hvar er þá auðsuppsprettan? Í ferðaþjónustu?
Þar eru mikil umsvif en þau eru ekki skýringin á
því að við höfum skipað okkur í sveit með ríkustu
þjóðum heims.
Útrásin? Það er ekki hægt að útiloka það. En
er hún nú þegar farin að skapa svona mikil verð-
mæti? Íslenzku fyrirtækin hafa verið að kaupa
fyrirtæki í öðrum löndum á allra síðustu árum og
misserum. Yfirleitt er þar um mjög skuldsett
kaup að ræða og ekki enn komið í ljós, hvernig
gengur að reka þau og skapa þau verðmæti, sem
geta orðið til með góðum og árangursríkum
rekstri.
Auðvitað getur auðsuppsprettan verið summ-
an af þessu öllu. Sjávarútvegsfyrirtæki, sem eru
miklu betur rekin en áður. Vaxandi áliðnaður.
Vaxandi ferðaþjónusta. Útrás á öllum sviðum.
Allir þeir kraftar, sem hafa verið leystir úr læð-
ingi með því frelsi, sem viðskiptalífinu hefur ver-
ið tryggt, að hluta til á nokkrum síðustu áratug-
um en þó fyrst og fremst á síðasta einum og
hálfum áratug.
Þegar efasemdarmenn koma saman og ræða
efasemdir sínar beinist athyglin ekki sízt að ís-
lenzka hlutabréfamarkaðnum. Hvernig má það
vera, að íslenzk fyrirtæki séu verðmetin jafn hátt
og raun ber vitni? Af hverju eru fyrirtæki á Ís-
landi metin hærra en sambærileg fyrirtæki í öðr-
um löndum? Af hverju hefur íslenzki hlutabréfa-
markaðurinn hækkað langtum meira en
hlutabréfamarkaðir í öðrum löndum? Af hverju
eru íslenzkir bankar taldir hlutfallslega verð-
mætari en bankar í nálægum löndum? Hvernig
stendur á því, að íslenzk fyrirtæki hækka í verð-
mæti um milljarða og jafnvel milljarðatugi á
nokkrum misserum án þess að hægt sé að finna
skýringar í stórbættum rekstri og afkomu?
Í sjálfu sér má kannski segja, að þetta séu
sömu spurningar og erlendir fjölmiðlar hafa ver-
ið að spyrja á undanförnum mánuðum, sérstak-
lega þó brezkir fjölmiðlar og norrænir, þegar
þeir hafa leitað skýringa á því, hvers vegna Ís-
lendingar hafa svo mikla peninga handa á milli til
þess að kaupa fyrirtæki í viðkomandi löndum.
En það skaðar ekki að við reynum að spyrja
okkur þessara spurninga sjálf.
Bankarnir eru
kjarninn
Bankarnir eru aug-
ljóslega kjarninn í
þeirri miklu upp-
sveiflu, sem gengið
hefur yfir viðskiptalífið undanfarin ár. Tvennt
hefur breytt hlutverki og stöðu bankanna í ís-
lenzku viðskiptalífi. Í fyrsta lagi fjárfestingar-
bankastarfsemin, sem hófst með Kaupþingi og
Fjárfestingarbanka atvinnulífsins og hins vegar
einkavæðing bankanna, sem augljóslega hefur
leyst úr læðingi nýja krafta innan þeirra.
Sameining viðskiptabanka og fjárfestingar-
banka undir einum hatti eins og gerðist með sam-
einingu Íslandsbanka og FBA og sameiningu
Búnaðarbanka og Kaupþings hefur svo leitt til
þess, að hér hafa orðið til öflugar og sterkar ein-
ingar, sem síðan hafa leitað eftir tækifærum til
frekari uppbyggingar í öðrum löndum. Að mörgu
leyti má segja, að það sé fjárfestingarbankastarf-
semin, sem hafi breytt ásýnd viðskiptalífsins.
Það eru þeir hlutar bankanna, sem standa að
baki miklum uppskiptum í viðskiptalífinu hér.
Bankarnir eru tilbúnir til að lána háar fjárhæðir
gegn háum þóknunum, sem skýra að miklu leyti
hinn gífurlega hagnað, sem bankarnir hafa verið
að skila síðustu árin.
Fjárfestingarbankastarfsemi hefur oft verið
umdeild og er ekki sízt umdeild nú um þessar
mundir, alla vega á Vesturlöndum. Eftir krepp-
una miklu í Bandaríkjunum um og upp úr 1930
var sett löggjöf, svonefnd Glass Steagall-lög frá
árinu 1934, sem gerðu það að verkum, að bankar
urðu að velja á milli þess að stunda viðskipta-
bankastarfsemi eða fjárfestingarbankastarf-
semi. Þessa starfsemi mátti ekki reka undir sama
hatti. Þessi lög stóðu í marga áratugi og það eru
ekki mörg ár síðan leyft var að viðskiptabankar
og fjárfestingabankar mættu starfa starfa saman
undir einu og sama nafni á ný í Bandaríkjunum.
Um þessar mundir er óvenjumikil gróska í út-
gáfu bóka í Bandaríkjunum og Bretlandi þar sem
fjárfestingarbönkum er formælt. Slíka gagnrýni
má finna í bók eftir fyrrverandi forstjóra IBM,
sem hefur bersýnilega ekki þolað fjárfestingar-
banka og starfsmenn þeirra. Harða gagnrýni á
fjárfestingarbankana má finna í bók, sem er ný-
komin út eftir mann að nafni Philip Augar. Bókin
nefnist The Greed Merchants og er sérstök að
því leyti, að höfundurinn starfaði sjálfur við fjár-
festingarbanka í tvo áratugi og þekkir þess
vegna starfsemi þeirra innan frá.
Það hefur lítið bryddað á gagnrýni á fjárfest-
ingarbankastarfsemina hér. Þó er ljóst, að hún
lýtur öllum sömu lögmálum hér eins og annars
staðar. Það fer t.d. ekki á milli mála, að bankar
hér hafa tekið upp þann sið fjárfestingarbanka í
öðrum löndum að taka mjög háar þóknanir fyrir
veitta þjónustu. Þær geta numið mörg hundruð
Álftaungarnir á Seltjörninni braggast vel. Mam
EINSTAKT TÆKIFÆRI
Umhverfisnefnd Hafnarfjarðarhefur í áliti lýst yfir því aðhún kysi helst að áform um
stækkun álversins í Straumsvík yrðu
lögð til hliðar og ekki yrði tekið meira
land svo nærri íbúðabyggð undir
mengandi stóriðju, en það sem þegar
væri búið að ráðstafa undir slíka
starfsemi. Þetta gengur þvert á álit
bæjarstjórnar Hafnarfjarðar og
skipulagsnefndar. Lúðvík Geirsson,
bæjarstjóri Hafnarfjarðar, bregst við
þessu í Morgunblaðinu í gær og segir
að til greina komi að Hafnfirðingar
kjósi um tillögu um sameiningu Hafn-
arfjarðar og Voga í haust.
Annars staðar í Morgunblaðinu í
gær er fjallað um kosningu, sem fram
fór um skipulagsmál á Seltjarnarnesi
í gær. Var þar kosið um tvær tillögur
um deiliskipulag Hrólfsskálamels og
Suðurstrandar og hefur mikil um-
ræða um þessa kosti og framkvæmd
atkvæðagreiðslunnar farið fram á
síðum Morgunblaðsins.
Þótt lýðræðishugtakið sé gamalt er
lýðræðið síður en svo fullmótað og
sjálfsagt verður aldrei hægt að segja
að nú hafi lýðræði náðst í endanlegri
mynd. Hvar sem lýðræðisleg stjórn-
arskipan er við lýði er hins vegar
fylgt þeirri grundvallarhugsun að
færa eigi valdið til almennings. Það
er síðan gert með ýmsum hætti. Á Ís-
landi búum við við svokallað fulltrúa-
lýðræði þar sem stjórnmálaflokkar
og frambjóðendur leggja fram mark-
mið og stefnu og taka síðan ákvarð-
anir um helstu mál þegar þeir hafa
verið kjörnir. Þær ákvarðanir eru
augljóslega teknar í umboði kjósenda
og stjórnmálamennirnir milliliðir í
framkvæmd lýðræðisins. Hreinasta
birtingarmynd lýðræðisins hlýtur
hins vegar að vera þegar það er beint
og milliliðalaust.
Fyrir átta árum birtist í Morgun-
blaðinu þýðing á rækilegri umfjöllun
vikuritsins The Economist um beint
lýðræði, lýðræði 21. aldarinnar.
Morgunblaðið hefur æ síðan ítrekað
þá afstöðu í ritstjórnargreinum að
beint lýðræði verði tekið á dagskrá í
þjóðfélagsumræðunni hér á landi.
Eins og blaðið í gær ber vitni er það
að gerast. Lúðvík Geirsson og Jón-
mundur Guðmarsson, bæjarstjóri á
Seltjarnarnesi, eru ekki einir á báti í
þessari þróun. Atkvæðagreiðslan í
Reykjavík í borgarstjóratíð Ingi-
bjargar Sólrúnar Gísladóttur um
framtíð Reykjavíkurflugvallar er
nærtækasta dæmið um beint lýðræði.
Össur Skarphéðinsson, fyrrverandi
formaður Samfylkingarinnar, setti
beint lýðræði á stefnuskrá flokksins í
ræðu á flokksstjórnarþingi í október.
Ekki er langt síðan Björn Bjarnason
dómsmálaráðherra tók jákvætt undir
hugmyndir um beint lýðræði og sama
má segja um Hönnu Birnu Kristjáns-
dóttur, einn borgarfulltrúa Sjálf-
stæðisflokksins í Reykjavík.
Einnig má benda á það að stöðugt
færist í vöxt að haldin séu íbúaþing,
sem ætlað er að auðvelda almenningi
að hafa áhrif á þróun og skipulag um-
hverfis síns. Grundvallaratriði í þess-
ari þróun er vitaskuld að hinir kjörnu
fulltrúar taki það sem fram kemur á
íbúaþingum alvarlega.
Það er hins vegar sérstaklega
ánægjulegt að þessi þróun skuli eiga
sér stað án þess að sett hafi verið um
það sérstök lög eða reglugerðir.
Kjósendur eru einfaldlega farnir að
líta á það sem rétt sinn að hafa áhrif á
ákvarðanir, sem varða hag þeirra og
umhverfi, og stjórnmálamenn að
byrja að gera sér grein fyrir því að
þessi viðhorf verður að taka alvar-
lega. Telja má víst að við endurskoð-
un stjórnarskrárinnar verði víðtæk
samstaða um það milli allra stjórn-
málaflokka að í henni verði tekið upp
ákvæði um að halda beri þjóðarat-
kvæðagreiðslu við tilteknar aðstæð-
ur.
Á Íslandi eru allar forsendur fyrir
því að stíga næsta skrefið í þróun lýð-
ræðis þar sem almenningur taki bein-
ar ákvarðanir í grundvallarmálum.
Hér er á ferð einstakt tækifæri, sem
kjósendur eru tilbúnir að grípa.