Morgunblaðið - 26.06.2005, Page 31

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 26. JÚNÍ 2005 31
milljónum, jafnvel milljarði ef ekki meiru í ein-
staka tilvikum.
Hvaðan koma þessir peningar. Hvar fá fyrir-
tækin peningana til þess að borga bönkunum svo
háar þóknanir, að ekki sé talað um þegar um
mjög skuldsett kaup er að ræða? Þau geta ekki
fengið peningana frá öðrum en viðskiptavinum
sínum og ná þeim af þeim með einum eða öðrum
hætti. Fjárfestingarbankastarfsemi hér gæti
verið verðugt rannsóknarefni í þeim mörgu við-
skiptaháskólum, sem hér hafa orðið til á seinni
árum. Áhrif þeirra á viðskipta- og atvinnulíf eru
ekki ljós. Hefur starfsemi þeirra orðið til góðs
eða …?
En stóra spurningin í tengslum við umræðu-
efni þessa Reykjavíkurbréfs er kannski sú, hvort
og þá hvaða áhrif bankarnir hafa á hlutabréfa-
markaðinn hér og verðmat hans. Bankarnir eru
sjálfir skráðir á markaði hér. Þeir eiga sjálfir
hluti í fyrirtækjum, sem eru skráð á markað og
þeir lána peninga til hlutabréfakaupa, sennilega í
stórum stíl. Þeir eiga með öðrum orðum mikilla
hagsmuna að gæta í sambandi við verðmæti
hlutabréfa.
Og þá er ekki óeðlilegt þótt spurt sé hvort þeir
eigi þátt í því að halda uppi verði hlutabréfa á
þessum litla markaði?
Í bók, sem Robert Reich, vinnumálaráðherra í
fyrri ríkisstjórn Bill Clintons, skrifaði eftir
reynslu sína af ráðherrastörfum í Bandaríkjun-
um lýsti hann því, hvernig hann, Hillary Clinton
og aðrir umbótasinnar í liði forsetans höfðu hvað
eftir annað orðið að lúta í lægra haldi fyrir hags-
munum Wall Street í átakamálum innan ríkis-
stjórnarinnar. Fjármálaráðherrann þurfti ekki
að segja annað en að Wall Street mundi ekki líka
þetta eða hitt til þess að horfið væri frá því. Frá-
sögn Roberts Reich sýndi hvaða lykilstöðu
bandaríski hlutabréfamarkaðurinn hefur í
bandarísku efnahagslífi.
Getur verið að hlutabréfamarkaðurinn hér sé
að ná sömu stöðu? Það eru miklir hagsmunir í
húfi ef veruleg lækkun verður á verði hlutabréfa.
Bankarnir eiga mikilla hagsmuna að gæta. Við-
skiptavinir þeirra eiga mikilla hagsmuna að
gæta. Verðfall á hlutabréfum hefur í för með sér
keðjuverkanir. Verðið lækkar. Bankarnir kalla
eftir innborgunum frá þeim, sem þeir hafa lánað
fé til hlutabréfakaupa. Í sumum tilvikum geta
þeir hinir sömu ekki borgað. Bankarnir hafa lán-
að þeim peninga, sem þeir sjálfir hafa tekið að
láni og verða að borga o.s.frv. Það getur verið
stutt í stórvanda ef svona þróun fer af stað. Það
er ekki nema rúmur áratugur síðan alvarleg
bankakreppa kom upp á Norðurlöndum, sérstak-
lega í Noregi og að einhverju leyti í Svíþjóð.
Um leið og hlutabréf byrja að lækka í verði er
hægt að stöðva þá þróun eða snúa henni við með
því að einhver annar aðili fari að kaupa. Sl. haust
mátti sjá athyglisverða þróun á verði hlutabréfa í
einu fyrirtæki á markaðnum hér. Að morgni hóf
fyrirtæki að selja bréf, sem lækkuðu ört fram að
hádegi. Þá kom stór aðili og keypti og eftir há-
degið var haldið áfram að kaupa þangað til bréfin
höfðu náð sama verði og þau voru í þegar sala
þeirra hófst við upphaf viðskipta að morgni. Lög-
legt – en hvað var verið að gera? Er þetta skýr-
ingin á háu hlutabréfaverði hér – nánast hinu
hæsta í heimi?
Nú er engin ástæða til að ætla mönnum að
stunda viðskiptahætti, sem ekki þættu góðir við-
skiptahættir. Ástæðan fyrir þessum vangavelt-
um er hins vegar þessi: í árdaga íslenzka hluta-
bréfamarkaðarins var hægt að skýra hátt verð og
miklu meiri hækkanir en á öðrum mörkuðum
með því að þetta væri ungur markaður, sem væri
að ná áttum. Það er varla hægt að nota þá skýr-
ingu nú. Hvað veldur þá háu mati á íslenzkum
hlutabréfum, þegar erfitt er að sjá rökin fyrir því
háa verðmati hjá öðrum fyrirtækjum en bönk-
unum sjálfum og kannski jafnvel ekki þeim, ef
verðmæti þeirra á markaðnum hér er borið sam-
an við verðmat banka í nálægum löndum?
Að mörgu leyti er hlutabréfamarkaðurinn hér
kannski lykillinn að því að skilja þá velmegun,
sem hér ríkir. Ef honum er haldið uppi með
handafli er augljóst að þessi mikla velmegun er
ekki á bjargi byggð. Ef hins vegar markaðurinn
starfar með eðlilegum hætti er mikil ástæða til
bjartsýni.
Opnara eftirlit
Hvernig er hægt að
skapa hjá fólki þá til-
finningu að allt sé með
felldu mitt í allri velmegun okkar? Fyrst og
fremst með því að starfsemi eftirlitsstofnana sé
gagnsærri og opnari. Gagnsemi Fjármálaeftir-
litsins er mjög takmörkuð. Í raun og veru vita
mjög fáir, hvort stofnunin hefur skilað góðu verki
eða engu. Ástæðan er sú, að Fjármálaeftirlitið
starfar nánast fyrir luktum dyrum. Það er sjald-
gæft að skýrt sé frá því hvað það hafi fyrir stafni
eða hverjar niðurstöður þess hafa orðið. Það er
ekki við starfsmenn þess að sakast. Þeir starfa í
samræmi við þann starfsramma, sem þeim hefur
verið settur. Þetta er óþægileg staða fyrir Fjár-
málaeftirlitið. Þetta er óþægileg staða fyrir frá-
farandi forstjóra þess, Pál Gunnar Pálsson, sem
er að hverfa til annarra mikilvægra starfa. Það er
kannski fámennur hópur innan fjármálakerfis-
ins, sem hefur einhverja hugmynd um hvort
þessi stofnun hefur staðið sig vel eða illa.
Almenningur verður að hafa vissu fyrir því, að
stofnun á borð við Fjármálaeftirlitið sinni hlut-
verki sínu og verkefni. Almenningur verður að
hafa vissu fyrir því, að Fjármálaeftirlitið og
Kauphöll Íslands fylgist með því, hvort verið sé
að handstýra hlutabréfaverði á íslenzka hluta-
bréfamarkaðnum. En hvernig er hægt að búast
við því að Kauphöllin geri það, þegar hagsmuna-
aðilar eiga aðild að stjórn hennar? Á þetta hefur
Ágúst Einarsson prófessor bent hvað eftir ann-
að.
Ef horft er á umhverfi okkar hér út frá bjart-
sýnu sjónarhorni er myndin sem við blasir þessi:
Okkur hefur tekizt það, sem lagt var upp með
fyrir fjórum áratugum, þegar samið var um ál-
verið í Straumsvík og ákvörðun tekin um Búr-
fellsvirkjun, þ.e. að skjóta fleiri stoðum undir
efnahags- og atvinnulíf okkar. Við erum ekki
háðir sjávarútveginum eins og við vorum í krepp-
unni 1967–1969, sem skall á vegna aflabrests á
síldveiðum og vetrarvertíð fyrir Suðurlandi og
vegna verðlækkana á fiski á erlendum mörkuð-
um. Nú er áliðnaðurinn orðinn önnur meginstoð-
in undir afkomu þjóðarbúsins ásamt sjávarút-
veginum. Ferðaþjónustan er á góðri leið með að
verða þriðja stoðin og útrás íslenzku fyrirtækj-
anna til annarra landa sú fjórða. Það er útrásin,
sem er að skapa ný verðmæti, sem eiga þátt í
þeirri miklu velmegun og uppgangi, sem ríkir.
Svartsýna sjónarhornið er þetta: þessi velmeg-
un er óskiljanleg. Sjávarútvegurinn er bundinn
af kvótatakmörkunum og í spennitreyju vegna
gengis. Áliðnaðurinn gengur að vísu vel. Útrásin
er fjármögnuð með gífurlegri skuldsetningu og
ekki þarf annað en verulega röskun á núverandi
efnahagsjafnvægi á Vesturlöndum til þess að
hún hrynji og þá hrynur margt með.
Sennilega fer það eftir upplagi og aðstöðu
hvers og eins, að hvorum kostinum hann hallast.
En hitt er víst, að þjóðin mundi kunna því afar
illa ef brestur kæmi í velmegunina.
Morgunblaðið/Árni Torfason
ma hvæsti eilítið þegar ljósmyndarinn hætti sér of nærri. En ungunum virtist vera sama.
Hvar er þá auðs-
uppsprettan? Í
ferðaþjónustu? Þar
eru mikil umsvif en
þau eru ekki skýr-
ingin á því að við
höfum skipað okkur
í sveit með ríkustu
þjóðum heims.
Útrásin? Það er ekki
hægt að útiloka það.
En er hún nú þegar
farin að skapa svona
mikil verðmæti? Ís-
lenzku fyrirtækin
hafa verið að kaupa
fyrirtæki í öðrum
löndum á allra síð-
ustu árum og miss-
erum. Yfirleitt er
þar um mjög skuld-
sett kaup að ræða
og ekki enn komið í
ljós, hvernig gengur
að reka þau …
Laugardagur 25. júní 2005