Morgunblaðið - 07.10.2005, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 7. OKTÓBER 2005 35
Segja má að það hafi veriðmörgum ánægjuefni þeg-ar Nóbelsnefndin til-kynnti hinn 3. október sl.
hverjir fengju Nóbelsverðlaunin í
læknisfræði árið 2005. Læknarnir
eru báðir frá Ástral-
íu, Robin Warren og
Barry J. Marshall,
og vöktu athygli á
líklegu sambandi
magabakteríunnar
Helicobacter pylori
við magabólgur,
maga- og skeifugarn-
arsár (meltingarsár)
og jafnvel krabba-
mein í maga. Með því
að uppræta bakt-
eríuna úr magaslím-
húð hefur tekist að
lækna sárin og hugs-
anlega forða því að ákveðin teg-
und krabbameins myndaðist í
maganum.
Áþján margra áður fyrr
En hvaða þýðingu hefur upp-
götvun sem þessi fyrir okkur öll?
Til þess að gera sér skýrari grein
fyrir því er nauðsynlegt að hverfa
nokkra áratugi aftur í tímann.
Mér er minnisstætt þegar ungur
prentnemi, sem ég þekkti fyrir
um fjörutíu árum, varð að leggj-
ast inn á sjúkrahúsið Sólheima 1
sinni til 2 sinnum á ári til með-
ferðar vegna meltingarsárs.
Dvaldist hann þar í 6–8 vikur í
magakúr, þjáðist af miklum maga-
óþægindum og missti mikið úr í
skóla og vinnu. Ég minnist enn
betur þeirra einstaklinga þegar ég
kom úr sérnámi, rétt eftir 1980,
sem þjáðust af meltingarsári, einu
sinni til tvisvar sinnum á ári. Þeir
þurftu sýrubindandi lyf í miklu
magni og sýruhemjandi lyf í kúr-
um eða stöðugt til að halda sjúk-
dómnum í skefjum. Meðferðin tók
oft margar vikur eða mánuði þar
til sárin greru og einkenni hurfu.
Meltingarsárin voru svo sann-
arlega langvinnur sjúkdómur sem
gjarnan gaus upp aft-
ur og aftur. Þá var
áætlað að 200–300
einstaklingar fengju
þennan sjúkdóm hér-
lendis á ári og fleiri
hundruð lifðu með
hann ævilangt.
„Óábyrgir
magasjúklingar“
Skurðaðgerðir voru
algengar þar sem
mismunandi mikið af
maganum var fjar-
lægt. Sumir jafnvel
létust vegna holgötunar (sárið
gerði gat á magavegginn) eða
blæðinga frá illvígum sárum. Því-
lík þjáning fyrir þetta fólk og því-
líkur kostnaður fyrir þjóðfélagið!
Þessir einstaklingar voru gjarnan,
af þeim sjálfum og öðrum, nefndir
„magasjúklingar“ sem höfðu
margir hverjir verulega skert lífs-
gæði. Þeir voru líka taldir „stress-
aðir“, með allt of háar magasýrur,
„sekir“ að óhollu líferni og mat-
aræði. Kaffi þótti hið versta mál
og gat valdið sárum. En þökk sé
vísindunum og fyrrgreindum Nób-
elsverðlaunahöfum, því uppgötvun
þeirra hefur í áranna rás gjör-
breytt viðhorfi læknisfræðinnar til
meltingarsára. Mjög flókið og erf-
itt vandamál verður einfalt og
auðleyst fyrir flesta. Bakterían
fyrrnefnda, Helicobacter pylori,
leikur þar aðalhlutverkið. En hef-
ur þá stressið, magasýran, kaffið
og mataræðið lítið með það að
gera hver fær meltingarsár? Já,
sennilega er það nú svo, því ef
bakterían er ekki fyrir hendi,
myndast sjaldnast meltingarsár.
Það er þá af öðrum toga t.d.
vegna salílyfjanotkunar (gigtarlyf)
eða asperín-lyfja.
Mikilvæg tímamót
Í kjölfar uppgötvunar Marshall
og Warren á þessari bakteríu,
beindist meðferðin hjá „maga-
sjúklingunum“ að því að uppræta
sýkilinn í mögum þeirra. Í fyrstu
var meðferðin flókin og erfið (4
lyf tekin samtímis) í allt að fjórar
vikur og gegndu þar ný og bylt-
ingarkennd lyf, svonefndir sýru-
hemlar, veigamiklu hlutverki.
Þannig hófst meðferðin hér á
landi um 1990, en í kjölfar fjölda
rannsókna með nýjum sýklalyfj-
um og fyrrgreindum sýruhemj-
andi lyfjum, er meðferðin nú orðin
einföld, tekur aðeins 1 viku og er
örugg, því flestir læknast (meira
en 95%). Ef bakteríunni er eytt,
grær sárið og kemur sjaldan aft-
ur.
Þeir eru nú ófáir „maga-
sjúklingarnir“ sem höfðu langvinn
meltingarsár í áratugi og hafa nú
læknast af „sárum“ sínum og eru
án einkenna eins og magalausir
væru. Mörgum finnst þeir hafi
öðlast nýtt líf og leyna sjaldan
þakklæti sínu.
Með góðum rannsóknar-
aðferðum til að greina melt-
ingarsár og tilvist bakteríunnar,
má stytta sjúkdóms-og þjáning-
arferli fólks með því að beita
nýjum og mjög virkum lyfjum í
stuttan tíma. Fylgikvillar með-
ferðarinnar eru fáir. Skurð-
aðgerðir við meltingarsárum eru
mjög sjaldan framkvæmdar nú
orðið og þá aðeins í undantekn-
ingartilvikum.
Heilsurækt og mannamein
Fullyrða má að uppgötvun sú
sem hér um ræðir hafi verið að
hluta til heppni, eins og reyndar
margar aðrar merkilegar nýj-
ungar. Í bókinni Heilsurækt og
mannamein, sem kom út hér á
landi fyrir rúmlega 60 árum, er
skrifað m.a. um meltingarsár:
„Viðvarandi misþyrming magans
með mjög kryddaðri, of heitri eða
illa tugginni fæðu geti átt þátt í
sáramyndun. Það er enn óútkljáð
mál, hvort gerlar (bakteríur, sýkl-
ar) koma hér við sögu.“ Um 40
árum eftir að þetta er ritað upp-
götva vísindamennirnir bakteríuna
og skýra tengsl hennar við maga-
bólgur og meltingarsár. Um 20
árum síðar fá þeir viðurkenningu
fyrir einn stærsta sigur vís-
indanna í læknisfræði, sem leiðir
til þess að mögulegt er að lækna
sjúkdóm, sem talinn var lang-
vinnur og aðeins hægt að halda í
skefjum.
Orðatiltækið – góðir hlutir ger-
ast hægt – á vel við þessa merku
uppgötvun. Á þessum tíma hafa
líka þróast betri rannsóknar-
aðferðir til að greina bakteríuna
og lyf til að beita gegn henni.
Þegar þetta allt kemur saman
sést hin fullkomna mynd nútíma
læknisfræði.
Lækning fundin við
langvinnum sjúkdómi!
Eftir Ásgeir Theodórs ’… uppgötvun þeirrahefur í áranna rás gjör-
breytt viðhorfi læknis-
fræðinnar til melt-
ingarsára. Mjög flókið
og erfitt vandamál
verður einfalt og auð-
leyst fyrir flesta.‘
Ásgeir Theodórs
Höfundur er læknir og sérfræðingur
í meltingarsjúkdómum.
Umræður um fjölgunrefa og minka hér álandi hafa farið vax-andi á síðustu miss-
erum og árum og ekki að ófyr-
irsynju. Það var þess vegna eitt
af fyrstu verkum mínum sem um-
hverfisráðherra fyrir rúmu ári að
undirbúa átak til að fækka mink
og helst að útrýma honum úr ís-
lenskri náttúru sé
þess kostur, en jafn-
framt að auka fjár-
stuðning til sveitarfé-
laga vegna refaveiða.
Það er því ánægju-
legt að nú hefur verið
ákveðið að efla rann-
sóknir og veiðar á
þessum tveimur
stofnum umtalsvert á
næstu árum.
Refurinn á sér
langa sögu hér á
landi og talið er að
hann hafi komið hing-
að með hafís í lok síð-
ustu ísaldar fyrir um 10.000 ár-
um. Hann er þess vegna
eðlilegur hluti af íslenskri nátt-
úru og mikilvægt er að svo verði
áfram. Margt bendir hins vegar
til að refurinn hafi fjölgað sér
mjög og nauðsynlegt er að grípa
til aðgerða að til að halda stofn-
inum niðri svo að hann valdi ekki
of miklu tjóni á öðru dýralífi.
Minkurinn er hins vegar að-
skotadýr hér á landi. Hann var
fluttur inn á fjórða áratug síð-
ustu aldar og slapp þá út í nátt-
úruna. Honum hefur fjölgað mik-
ið og hefur breiðst út um allt
land. Hann veldur miklu tjóni á
öðrum dýrategundum og er ógn
við hlunnindi og nytjar bænda.
Ólíkt refnum nýtur minkurinn
engrar friðunar samkvæmt lög-
um nr. 64/1994 um vernd, friðun
og veiðar á villtum fuglum og
villtum spendýrum og almennt er
talið að æskilegt markmið sé að
útrýma honum úr íslenskri nátt-
úru. Í þessu sambandi má einnig
benda á að samkvæmt alþjóð-
legum samningi um líffræðilega
fjölbreytni hvílir sú
skylda á stjórnvöld-
um að sjá til þess að
framandi lífverur í
náttúru íslands ógni
ekki búsvæðum
annarra lífvera.
Stofnstærðar-
líkan fyrir refinn
Tvær nefndir
störfuðu nýlega á
vegum umhverfis-
ráðuneytisins og
fjölluðu annars veg-
ar um refinn og
hins vegar um
minkinn. Báðar komust að þeirri
niðurstöðu að grípa þyrfti til
markvissra aðgerða til að fækka
ref en útrýma mink, væri þess
kostur. Ekki var þó talið nægja
að auka aðeins veiðar, því að með
því væri að nokkru leyti rennt
blint í sjóinn ef betri upplýsingar
lægju ekki fyrir um stofnstærð
og áhrif veiðanna á þessa tvo
stofna.
Í fjárlagafrumvarpi því sem nú
hefur verið lagt fram er gert ráð
fyrir auknum framlögum til að
efla rannsóknir og veiðar. Ætl-
unin er að gera stofnstærðarlíkan
fyrir íslenska refinn, en ekki eru
til nægilega haldbærar upplýs-
ingar um stærð refastofnsins. Þá
verði gerður miðlægur gagna-
grunnur þar sem aflað verði betri
upplýsinga um tjón af völdum
refs auk þess sem unnið verði
námsefni fyrir veiðimenn.
Þessu til viðbótar er gert ráð
fyrir að endurgreiðslur ríkissjóðs
til sveitarfélaga vegna refaveiða
verði hækkaðar næstu árin og
verði svipaðar og þær voru árið
2003 eða allt að helmingur af
kostnaði við veiðarnar. Mikilvægt
er ef árangur á að nást að sveit-
arfélögin, sem fara með þetta
verkefni, skipuleggi vel hvernig
því fjármagni sem varið er til
veiða á ref og mink er varið.
Svæðisbundið tilrauna-
verkefni gegn minknum
Eins og áður segir stendur vilji
til þess að útrýma mink úr ís-
lenskri náttúru, en óvissa er um
hvernig best verði staðið að því
og jafnvel hvort að það sé raun-
hæft markmið. Þess vegna hefur
verið ákveðið að leggja sérstakt
fjármagn í tímabundið til-
raunaverkefni næstu þrjú árin.
Þegar niðurstöður þessa til-
raunaverkefnis liggja fyrir verða
ákvarðanir teknar um frekari að-
gerðir.
Tilraunaverkefnið felst í svæð-
isbundnu átaki til útrýmingar
minks á þremur takmörkuðum
svæðum á landinu þar sem saman
fari veiðar, skipuleg vöktun og
rannsóknir á meðan á verkefninu
stendur. Framlag ríkisins til
verkefnisins er 45 milljónir króna
á ári, en verkefni af þessu tagi er
talin nauðsynleg forsenda þess að
hægt verði að leggja rökstutt mat
á til hvaða aðgerða raunhæft er
að grípa í framhaldinu. Verkefnið
verður unnið í samvinnu við sveit-
arfélög á svæðunum sem fyrir
valinu verða, enda er framkvæmd
veiðanna lögum samkvæmt á
ábyrgð sveitarfélaganna. Einnig
verður lögð áhersla á aðkomu
hagsmunaaðila á borð við hlunn-
indabændur og veiðiréttarhafa að
verkefninu.
Á sama tíma verða endur-
greiðslur ríkisins til sveitarfélaga
vegna minkaveiða hækkaðar og
miðað við að þær verði svipaðar
og þær voru árið 2003 eða allt að
helmingur kostnaðar við veið-
arnar.
Ég bind miklar vonir við það
átak sem framundan er í veiðum
og rannsóknum á ref og mink og
tel að það skili sér ekki aðeins í
fækkun refa og minka á næstu
árum frá því sem annars hefði
verið, heldur ekki síður í mark-
vissari aðgerðum til framtíðar.
Aukin þekking á þessum tveimur
stofnum er ein helsta forsenda
þess að hægt sé að grípa til raun-
hæfra aðgerða gegn óhóflegum
vexti þeirra.
Átak í veiðum og
rannsóknum á ref og mink
Eftir Sigríði Önnu
Þórðardóttur ’Tilraunaverkefniðfelst í svæðisbundnu
átaki til útrýmingar
minks á þremur
takmörkuðum
svæðum á landinu.‘
Sigríður Anna
Þórðardóttir
Höfundur er umhverfisráðherra.
Íslands sé góð en hún getur verið mun betri
og það er möguleiki til frekari framfara. Það
er gott að vera fyrir ofan meðallag í sam-
anburði við aðrar þjóðir en það er ekki nógu
gott fyrir þjóð eins og Ísland sem þarf að
treysta æ meira á hæfileika þegnanna. Með
þetta í huga vil ég koma mikilvægi námsins á
framfæri en um leið leggja áherslu á að ís-
lenska menntakerfið er í góðu lagi. Það er
dýrt í samanburði við önnur menntakerfi en
það stendur vel fyrir sínu.“
Breytingar
Heimurinn tekur stöðugt breytingum og
mikilvægt er að menntakerfið takið mið af
þeim. Andreas Schleicher segir mikilvægt að
allir geri sér grein fyrir að ekki sé hægt að
beita sömu kennsluaðferðum nú og fyrir hálfri
öld. Almennt hafi skólinn tilhneigingu til þess
að endurtaka það sem hafi alltaf verið gert en
skólastjórnendur verði að gera sér grein fyrir
að breytingar eru nauðsynlegar í samræmi við
þjóðfélagsbreytingar. Kröfur almennings og
nemenda gagnvart skólum eru aðrar nú en áð-
ur og skólar verði að aðlaga námskrána að
þessum breytingum hverju sinni. Hugsanlega
hafi það ekki verið gert í nægilega ríkum
mæli íslenskum skólum varðandi pilta. „Mun-
urinn á frammistöðu pilta og stúlkna er of
mikill og á þessu þarf að taka,“ segir hann.
Auknar kröfur
Andreas Schleicher segir að ekki þýði að
standa í stað þegar nám er annars vegar.
Stöðugt séu gerðar auknar kröfur til mennt-
unar og því verði ekki aðeins erfiðara og erf-
iðara fyrir ómenntað fólk að fóta sig í veröld-
inni heldur verði menntastofnanir að bæta sig
og gera verði auknar kröfur til nemenda, ekki
síst í þjóðfélögum þar sem allar framfarir
byggist á menntuðu fólki.
Menntun er án takmarkana, segir Andreas
Schleicher og vísar til frammistöðu finnskra
ungmenna. Þau hafi verið á toppnum í könn-
uninni 2000 og bætt sig mikið þremur árum
síðar. „Þeir sem standa sig best bæta sig á
milli kannana,“ segir hann. „Það er mikill
metnaður í Finnlandi, miklu meiri en ég get
lesið út úr niðurstöðunum frá Íslandi. Eru
gerðar nógu miklar kröfur til Íslenskra nem-
enda? Fá þeir nógu mikinn stuðning? Eru
námsmarkmiðin nógu skýr með framtíðina í
huga? Er námskráin í samræmi við kröfur
framtíðarinnar? Segja má að íslenskir nem-
endur standi sig vel en spyrja verður um hvað
helst ógni árangri í framtíðinni og bregðast
við með það að leiðarljósi að gera betur. Finn-
land er góð fyrirmynd að þessu leyti.“
fnunar OECD og einn
irlestur í Reykjavík
endur
rt betur
Morgunblaðið/Árni Sæberg
fá einstakir nemendur nauðsynlega aðstoð.
n stúlkur, einkum á landsbyggðinni.