Morgunblaðið - 19.12.2005, Blaðsíða 22

22 MÁNUDAGUR 19. DESEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
MENNING
fangsefni allra. Þetta er bók um líf og dauða og flest
þar á milli sem tengist heilsu fólks. Jafnframt er ít-
arlega fjallað um tengsl lækningavisku, læknislistar og
læknisfræði.“
LÆKNAFÉLAG Íslands ásamt Hinu íslenska bók-
menntafélagi stóð hinn 14. desember fyrir kynning-
arfundi vegna útkomu bókarinnar Líf og lækningar, ís-
lensk heilbrigðissaga, eftir Jón Ólaf Ísberg. Var Jóni
Kristjánssyni heilbrigðisráðherra afhent fyrsta eintak
bókarinnar að gjöf frá Læknafélagi Íslands.
Frá árinu 1995 hefur höfundur, með hléum, unnið á
vegum Læknafélags Íslands að ritun bókarinnar.
Á bókarkápu segir um bókina:
„Frá Hippókratesi til nútíma læknisfræði liggur
óslitinn þráður þrotlausra tilrauna mannanna til að
líkna öðrum og bjarga lífi. Þekking mannsins á eigin
líkama og þeim öflum sem hafa áhrif á líf og heilsu hef-
ur tekið miklum breytingum á liðnum öldum.
Hér kemur margt forvitnilegt við sögu: gallspeki,
gullgerðarlist, þvagrýni, stjörnufræði, rím, óguðleg
hegðun, hættulegir sjúkdómar, banvænar sóttir, hung-
urdauði, bólusetningar, karból, vatnsveitur, leikfimi,
lýsisgjafir, penisillín og læknisráð af öllum gerðum.
Litið er aftur til fortíðar og rakið hvernig Íslendingar
byggðu upp samfélag þar sem heilbrigði fólks er við-
Íslensk heilbrigðissaga
Morgunblaðið/Þorkell
Jón Kristjánsson heilbrigðisráðherra tekur við fyrsta
eintaki bókarinnar.
STEFAN Zweig var austurrískur
gyðingur, fæddur 1881, ólst upp í
Vínarborg. Hann lifði fyrri heims-
styrjöldina og þar með endalok
Austurríska keisaradæmisins,
heimskreppuna, valdatöku Hitlers
og upphaf seinna stríðs. Í þann
mund er ófriðurinn braust út var
hann staddur í Bath vestur af Lond-
on, hafði þá gerst breskur ríkisborg-
ari. Frá Bretlandi hélt hann til
Bandaríkjanna og þaðan til Brasilíu.
Zweig var ósvikinn heimsborgari,
leit ekkert frekar á sig sem Austur-
ríkismann, fremur sem Evrópubúa,
þoldi önn fyrir hörmungar þær sem
yfir álfuna gengu og kvað sig bresta
þolinmæði til að bíða þess að hún risi
úr rústum eftir að stríði lyki. Von-
svikinn og einmana batt hann þar
enda á líf sitt árið 1942, rösklega
sextugur að aldri.
Stefan Zweig var meðal fremstu
ævisagnaritara síns tíma; lét líka eft-
ir sig sjálfsævisöguna Die Welt von
Gestern, að margra dómi hans
merkasta verk. Þar lýsir hann ýms-
um samtímahöfundum sem á vegi
hans urðu á lífsleiðinni, þeirra á
meðal frægum að telja Romain Rol-
land, Rainer Maria Rilke og James
Joyce. Smásagan Manntafl er í raun
samnefnari fyrir ævi hans og starf;
gerist um borð í farþegaskipi á leið
yfir Atlantshaf. Meðal farþega er
heimsmeistarinn í skák. Hann fellst
þarna á að tefla fjöltefli við nokkra
farþega, og þá fyrir álitlega fjárhæð.
Meðal áhorfenda er maður nokkur
sem ratar óvænt og óviljandi inn í at-
burðarásina. Að því búnu trúir sá
öðrum farþega, landa sínum, fyrir
lífsreynslu sinni. Hann hafði sem sé
verið fangi Þjóðverja; sætt þar lang-
varandi einangrun en sloppið úr
haldi fyrir góðra manna atbeina.
Þótt ekkert hefði hann taflborðið og
enga taflmennina þreyði hann ein-
angrunina með því að tefla skák við
sjálfan sig – í huganum! Því reyndist
hann öllum öðrum slyngari þegar
hann kom að fjölteflinu, fyrst sem
áhorfandi eins og fyrr segir, síðar
sem þátttakandi.
Enda þótt lýsingin á fjöltefli því,
sem fram fer um borð í skipinu, megi
heita kveikjan að sögunni, er meg-
inþráðurinn spunninn utan um frá-
sögn fangabúðamannsins. Heiti sög-
unnar, Manntafl, má þá allt eins
skoða sem líkingamál.
Það þótti sýna hugkvæmni höf-
undar að honum skyldi verða jafn
mikið úr svo fábreyttu efni. En
Manntafl er fyrst og fremst djúp-
fundin og mikils háttar sálarlífslýs-
ing, frásögn af viðbrögðum manns
frammi fyrir sérstæðum og sann-
arlega ógnvekjandi aðstæðum;
heimsstyrjöldin í hnotskurn eins og
hún birtist í tilfinningalífi þeirra sem
harðast urðu úti. Sú óskipta athygli
og almenna viðurkenning, sem sag-
an hlaut þegar eftir útkomu, stafaði
af heimsathygli þeirri sem efnið
vakti þá. Evrópa var í losti, rithöf-
undar og menntamenn ráðvilltir í
gjörbreyttum heimi, tvílráðir and-
spænis veruleika þeim sem ófrið-
urinn hafði fært þeim í hendur.
Fangabúðasögurnar skiptu brátt
þúsundum. Var engu líkara en ein-
hver ógnarspenna leystist úr læðingi
þegar fólk, sem dæmt hafði verið til
þagnar, fékk málið á ný.
Óhætt er að fullyrða að Stefan
Zweig hafi lagt sál sína í þessa sögu,
meðal annars með því að beita þeirri
frásagnartækni sem honum lét best.
Í fyrsta lagi er sagan byggð upp eins
og verið sé að segja ævisögu. Í öðru
lagi má líta á taflið sem táknmynd af
valdatafli stórveldanna sem mótaði
höfundinn ungan en flæmdi hann að
lokum í útlegð og batt þannig enda á
ævistarf hans. Í þriðja lagi lýsir
Manntafl því sálarlausa miskunn-
arleysi sem styrjöld leiðir jafnan af
sér. Ennfremur langvarandi fanga-
búðavist sem margur saklaus mátti
þola á árum seinni heimsstyrjald-
arinnar og Zweig taldi sig óbeint
hafa reynt á sálfum sér. Með Mann-
tafli má því segja að hann hafi skrif-
að rétta bók á réttum tíma. Stríðið
var síður en svo gleymt þegar bókin
kom út hérlendis 1955. Sé Manntafl
einvörðungu metið sem skáldverk
má að sjálfsögðu sitt hvað að sög-
unni finna. Langdregin frásögn
manns þess, sem kalla má aðalsögu-
hetju, verður að lokum þreytandi og
vekur tæpast þau hughrif sem höf-
undur hlýtur að hafa ætlast til. Enn-
fremur stendur höfundurinn svo
nærri atburðarásinni – hefur líka
sjálfur mikils misst – að honum veit-
ist erfitt að hemja reiði sína og sárs-
auka. Veruleikinn verður þá fyr-
irferðarmeiri en góðu hófi gegnir.
Til dæmis kemur nafn Hitlers fyrir
að minnsta kosti þrisvar í sögunni.
Gestapomenn eru líka títtnefndir.
Heimsmeistarinn, Mirko Czentovic,
minnir um sumt á einræðisherrann,
maður fákunnandi og hæfi-
leikasnauður í flestum greinum, en
hrokafullur afburðamaður á einu
sviði; ýktari manngerð en gekk og
gerðist hjá Zweig. Allt um það mun
Manntafl hér eftir sem hingað til
teljast meðal merkustu verka síns
höfundar, bæði sakir eigin verðleika
og auk þess sem minnisvarði fórn-
arlamba heimsstyrjaldarinnar síð-
ari.
Frá veröld sem varBÆKURSmásaga
eftir Stefan Zweig. Þórarinn Guðnason
þýddi. 81 bls. Bjartur. Reykjavík, 2005.
Manntafl
Erlendur Jónsson
ÓSKAR Pétursson hefur sent frá
sér sína aðra hljómplötu, en hún ber
titilinn Þú átt mig ein og inniheldur
tólf íslensk og erlend dægurlög frá
ólíkum skeiðum. Meðal laga á plöt-
unni má nefna „Ástarsögu“ (Love
Story), „Paradísarbíóið“, „Lítill
fugl“, „Litla flugan“ og „Ofar regn-
bogans gliti“.
Óskar Pétursson er landskunnur
söngvari enda hefur hann sungið
víða með Álftagerðisbræðrum.
Fyrsta sóló-hljómplata Óskars,
Aldrei einn á ferð, sló eftirminnilega
í gegn er hún kom út árið 2003 en
hún var söluhæsta plata þess árs.
Þegar blaðamaður sló á þráðinn til
Óskars norður á Akureyri þar sem
hann er búsettur, var hann í miklu
jóalaskapi enda í miðju kafi að setja
upp jólaseríu fyrir utan húsið sitt.
Óskar hefur verið á ferð og flugi
undanfarna daga að syngja í hvers
kyns jólafögnuðum en um helgina
var hann í Reykjavík þar sem hann
áritaði hljómplötu sína í plötuversl-
unum borgarinnar.
Óskar segir lagavalið á nýju plöt-
unni fyrst og fremst hafa ráðist af
því hvaða lög höfðu sest að í hausn-
um á honum það sinnið. „Sum lög
grípa mann, maður losnar ekki við
þau, nema helst með því að syngja
þau inn á plötu. Þetta eru lög sem
mér finnst falleg, en annars er engin
sérstök stefna í lagavalinu.“ Karl Ol-
geirsson stýrði upptökum og fengu
þeir félagar m.a. Sinfóníuhljómsveit
Bratislava til liðs við sig. „Við Karl
unnum saman við fyrri plötuna og
fékk hann þá hugmynd að hafa viða-
meira undirspil. Hann fór út og tók
upp undirleik sveitarinnar fyr-
irfram.“
Öll lögin eru flutt með íslenskum
texta, sumum frumsömdum fyrir
hljómplötuna. „Þetta er ósköp mjúkt
og í rólegri kantinum. Ég byrja á
gamla Love Story-laginu sem Raggi
Bjarna gerði frægt um árið. Þá flyt
ég lagið „Þú styrkir mig“ („You
Raise Me Up“) með nýjum íslensk-
um texta sem Hjálmar Jónsson
samdi fyrir mig. Síðan syng ég með
Páli Óskari Hjálmtýssyni nýtt lag
eftir Karl Olgeirsson sem nefnist
„Aðeins hún“. Þorhildur Örv-
arsdóttir syngur með mér eitt lag,
og þriðji gestasöngvarinn á plötunni
er ung stúlka héðan frá Akureyri,
Harpa Birgisdóttir, en hún syngur
með mér „Amigos para sempre“. Þá
er á plötunni lag við nýjan texta sem
Ómar Ragnarsson samdi fyrir mig
og fjallar um Ísland. Titillag plöt-
unnar er „Þú átt mig ein“ eftir snill-
inginn Magnús Þór Sigmundsson.“
Óskar Pétursson er bifvélavirki að
mennt, og hefur unnið við það síð-
ustu þrjátíu ár að „berja bíla“ eins
og hann orðar það samhliða löngum
söngferli. Síðustu árin, einkum frá
því að fyrri plata Óskars kom út,
hefur hann þó lítinn tíma haft fyrir
annað en sönginn. Þegar hann er að
lokum spurður hvort hann kunni
skýringu á þeim roknaviðtökum sem
fyrsta plata hans hlaut, segir hann
erfitt að svara því til. „Ég hef sungið
mikið og víða síðustu 20 árin. Lagið
„Þú gætir mín“ af fyrri plötunni
virðist hafa snert mjög við fólki.
Annars reyni ég að höfða til fólks á
öllum aldri, einhver sagði að ég höfð-
aði til hins almenna söngunnanda.“
Morgunblaðið/Kristján
Stund milli söngva: Óskar Pétursson setur jólaljós á runna heima í Munka-
þverárstræti á Akureyri.
Í jóla-
skapi
með nýja
plötu
SÝNINGIN Eplið og eikin verð-
ur opnuð í Hönnunarsafni Ís-
lands við Garðatorg á morgun,
þriðjudaginn 20. desember. Til-
efni sýningarinnar er 85 ára af-
mæli Óskars Lárusar Ágústs-
sonar húsgagnasmiðs, en með
Óskari sýnir dóttir hans, Erla
Sólveig Óskarsdóttir iðnhönn-
uður.
Á sýningunni verða sýnd verk
eftir Óskar sem hann smíðaði og
hannaði sjálfur sem og verk
Erlu Sólveigar sem er þekkt fyr-
ir hönnun sína. Segja má að
þarna komi berlega fram að
orðatiltækið „sjaldan fellur eplið
langt frá eikinni“ eigi svo sann-
arlega við rök að styðjast og
munu menn jafnvel sjá tengsl
eða líkingu með þeim hús-
gögnum þeirra feðginanna sem
sýnd verða, þótt áratugir hafi
liðið frá því Óskar hannaði og
smíðaði sín verk og þar til Erla
Sólveig kom fram með sitt.
Óskar lærði húsgagnasmíði á
verkstæði Hjálmars Þorsteins-
sonar við Klapparstíg og lauk
sveinsprófi árið 1943. Þess má
geta að hann vann á þeim tíma
til að mynda við smíði alls tré-
verks í hátíðasal Háskóla Íslands
og nokkuð af innréttingum þeim
sem eru í kapellu Háskólans.
Síðar rak hann húsgagna-
vinnustofu með Guðmundi Guð-
jónssyni sem varð þekktur óp-
erusöngvari. Erla Sólveig
stundaði nám við Danmarks De-
sign Skole í Kaupmannahöfn og
útskrifaðist árið 1993. Að námi
loknu kom hún heim og hefur
unnið sjálfstætt síðan.
Þótt Óskar sé nú að verða 85
ára er hann síður en svo hættur
að smíða að sögn Erlu Sólveigar.
„Hann hefur hjálpað mér frá því
ég kom heim úr námi, smíðað
allar frumgerðir að verkum mín-
um og gerir enn.“ Um ævistarfið
segir Óskar Lárus Ágústsson:
„Ég er ánægður með að hafa
verið smiður. Það er svo skap-
andi og verkin manns endast von
úr viti.“
Dímon, rauður sófi, sem Erla Sólveig hannaði árið 2003.
Sófi hannaður og smíðaður af Óskari árið 1962.
Sjaldan fellur
eplið langt frá
eikinni