Fréttablaðið - 22.03.2003, Qupperneq 20

Ég er frá Axarfirði í Norður-Þingeyjarsýslu. Af bændum
komin og hreykin af því,“ segir
Gréta Ólafsdóttir kvikmynda-
gerðarmaður sem hefur verið
búsett í Bandaríkjunum í ríflega
tuttugu ár. Hún stóð fyrir
nokkrum árum að gerð heimild-
armyndarinnar „The Brandon
Teena Story“, sem vakti mikla
athygli um heim allan, en sagan
sem er sögð í þeirri heimildar-
mynd – af hörmulegum örlögum
stelpu sem klæddi sig og hagaði
sér eins og strákur – varð síðar
að kvikmyndinni Boys Don’t
Cry.
Gréta er stödd hér á landi um
þessar mundir. Hún og sam-
starfskona hennar og sambýlis-
kona, Susan Muska, hafa nú gert
aðra heimildarmynd í samein-
ingu. Sú mynd fjallar um konur
og stríð og ber nafnið Women:
The Forgotten Face of War. Hún
er gerð meðal annars með styrk
frá Rockerfeller-stofnuninni í
Bandaríkjunum, hefur farið
víða og jafnan vakið mikið um-
tal, enda á efniviðurinn mikið
erindi við samtímann.
Enginn hafði
áhuga á Rúanda
„Myndin er tæplega ársgöm-
ul,“ segir Gréta. „Eftir að hafa
klárað The Brandon Teena Story
fórum við Susan að rannsaka
þjóðarmorð og áhrif þess á líf
kvenna. Við ætluðum upphaflega
að gera mynd um líf kvenna í Rú-
anda og á Balkanskaga eftir
þjóðarmorðin þar. Við höfðum
safnað miklu efni og áttum feik-
inóg til þess að gera mynd. Síðan
gerist það að við fengum styrk-
inn, og þá er það akkúrat á sama
tíma og árásir Nató á Serbíu og
Kosovo eru að hefjast. Við
ákváðum því að fara til Albaníu.
Það reyndist líka vera lítill áhugi
á mynd um Rúanda á þessum
tíma og erfitt að fá viðbótar-
styrki til að klára það dæmi.
Fyrst um sinn tókum við viðtöl
við ríflega hundrað konur í
flóttamannabúðum. Strax eftir
að loftárásunum lauk fórum við
inn í Kosovo og fylgdum þá um
10 konum. Sögur fimm kvenna
rötuðu síðan inn í myndina á end-
anum. Við fylgdum þeim í tvö ár
og kynntumst lífi þeirra mjög
vel.“
Gréta segir það mikinn mis-
skilning að allt falli í ljúfa löð
þegar stríði lýkur. Ekki síst fyrir
konur er það í lok stríðsins sem
ýmis vandamál gera vart við sig
og ný barátta hefst. „Konurnar
koma heim eftir stríðið og það
stendur ekkert uppi,“ segir
Gréta. „Þær þurfa að byggja upp
allt sitt líf frá grunni. Ef þær
hafa lent í nauðgunum eru þær
brennimerktar fyrir lífstíð og
munu aldrei lifa eðlilegu lífi.“
Átakanlegar sögur
Sögurnar sem konurnar segja
í myndinni eru af mismunandi
toga. Ein er eldri kona, á áttræð-
isaldri. Níu manns í hennar fjöl-
skyldu voru myrtir af Serbum,
átta karlmenn og ein kona. Nú
býr hún ein á bóndabæ og reynir
að draga fram lífið innan um ná-
granna sem flestir eru börn og
konur í svipaðri stöðu og hún.
„Þarna segir líka frá konu sem
var rétt tæplega þrítug þegar
stríðið hófst og lenti í fjölda-
nauðgunum. Hún reynir að búa
með fjölskyldu sinni með þær
hörmungar á bakinu. Hún hafði
verið gift áður, en maðurinn fór
frá henni.“
Þá greinir einnig frá ungri
stúlku, sem var um 16 ára á þess-
um tíma. Faðir hennar hafði ver-
ið handtekinn á leiðinni út úr
Kosovo og lent í fangelsi í Serbíu
í kjölfarið. Önnur stúlka varð
viðskila við fjölskyldu sína þegar
stríðið hófst. Þegar Gréta og Sus-
an hittu hana í flóttamannabúð-
unum í Albaníu vissi hún ekki
hvort fjölskylda sín væri lífs eða
liðin. Stúlkan finnur síðan fjöl-
skyldu sína í Kosovo að loknu
stríðinu, eins og heimildarmynd-
in greinir frá.
„Sögurnar ná þannig yfir
nokkuð breiðan skala og gefa
góða mynd af öllu því sem konur
ganga í gegnum eftir að stríði
lýkur,“ segir Gréta. „Sú reynsla
er mjög alþjóðleg. Þessar konur
gætu alveg eins verið frá Austur-
Tímor eða annars staðar. Stríð er
alltaf hörmulegt.“
Sagan af Brandon Teena
Gréta lærði ljósmyndun, og
reyndar einnig kvennafræði, og
starfaði áður sem ljósmyndari í
New York, þar sem hún býr enn.
The Brandon Teena Story varð til
í kjölfar þess að þær Susan ráku
augun í pínulitla frétt í smáblaði.
Fréttin var um stúlku og tvo vini
hennar, sem höfðu verið myrt í
Nebraska. Stúlkan var Teena
Brandon, sem hafði náð að sann-
færa fólk í kringum sig um að hún
væri strákur, með því að klæða
sig og haga sér eins og strákur, og
hafði meðal annars breytt nafni
sínu í Brandon Teena í því skyni.
„Við pikkuðum þetta upp um
leið,“ segir Gréta. „Susan var
komin til Nebraska mánuði eftir
að atburðirnir áttu sér stað til
þess að taka viðtöl og safna heim-
ildum.“
Þetta var fyrsta heimildar-
myndin sem Gréta og Susan
gerðu. Þær höfðu ekki ákveðið
fyrir fram að gera mynd, heldur
var það efnið sem rak á fjörur
þeirra, með fréttinni um Brandon
Teena, sem gerði það að verkum
að þær ákváðu að slá til. „Efnið
kom til okkar,“ segir Gréta. „Við
urðum bara að ákveða hvort við
ætluðum að stökkva á það eða
ekki.“
Í dag er The Brandon Teena
Story „cult“-mynd sem gengur
endalaust í útleigu og í sýningum.
Ekki sakar heldur að kvikmyndin
sem byggir á heimildarmynd Sus-
an og Grétu, Boys Don’t Cry, er
mjög góð bíómynd sem hlaut
feikigóðar viðtökur.
Sorgardagar undanfarið
Gréta er vægast sagt ekki
mikill stuðningsmaður innrásar í
Írak. „Þetta stríð er ekki háð í
mínu nafni,“ segir hún. „Mér
finnst þetta hafa verið sorgar-
dagar undanfarið. Óvirðingin við
Sameinuðu þjóðirnar er gríðar-
leg. Þetta getur ekki staðist al-
þjóðalög.“
Gréta segir sérkennilegt að
búa í Bandaríkjunum um þessar
mundir. Persónufrelsi hefur ver-
ið skert þar til muna að hennar
sögn. „Það er mjög dæmigert
fyrir stríðstíma,“ segir Gréta,
„sérstaklega þegar hægri stjórn
er við völd. Hægri menn nota
alltaf tækifærið til að herða alls
konar lög varðandi persónufrelsi
og annað. Þess eru fjölmörg
dæmi í sögunni. Ég er náttúru-
lega ekki arabi, en ég segi það al-
veg hiklaust að það er ekki auð-
velt að vera arabi, og raunar ekki
múslimi heldur, í Bandaríkjun-
um núna.“
Gréta segir mikið vera um
mótmæli gegn stríði í Bandaríkj-
unum, en fregnir af því rati hins
vegar ekki alltaf til Evrópulanda.
„Fólk heyrir allt of lítið um mót-
mæli í Bandaríkjunum. Fjölmiðl-
unum er stjórnað svo geysilega
og aldrei meira en nú. Í vikunni
hafa til dæmis verið mótmæli í
New York og í fleiri borgum um
öll Bandaríkin.“
Mun halda sig
frá stríðssvæðum
Þær Gréta og Susan vinna
myndir sínar algerlega upp á
eigin spýtur. Búast má við að
mynd þeirra um konur og stríð
verði sýnd hér á landi í haust, en
þá fer fram ráðstefna í Reykja-
vík á vegum Unifem og kvenna-
fræðiskorar HÍ. Elisabeth Rehn,
höfundur nýútkominnar skýrslu
um konur, stríð og frið, mun
meðal annars tala á þeirri ráð-
stefnu. Gréta segir ekki ólíklegt
að myndin verði þá jafnframt
sýnd nokkra daga í bíóhúsi. Um-
ræður standa jafnframt yfir við
sjónvarpsstöðvar um sýningar á
myndinni.
Gréta segir myndina kveikja
miklar umræður, hvar sem hún
er sýnd. „Við höfum sýnt hana
úti um allt og meðal annars í
mörgum háskólum í Bandaríkj-
unum,“ segir Gréta. „Það er al-
gengt að ríflega klukkutími fari
í spurningar og svör á eftir sýn-
ingum.“
Grétu finnst mikilvægt að
myndir sínar skapi umræðu.
Hún segir algengt að fólk sé
haldið miklum ranghugmyndum
um stríð og hvað gerist í stríði,
og því sé myndin mikilvæg.
„Fréttaflutningur af stríði ein-
kennist af því að fólk fær fimm
sekúndur héðan og þaðan, sér
grátandi konu, særðan mann, og
svo framvegis,“ segir Gréta.
„Fólk nær aldrei að tengjast
þessu fólki og upplifa það sem
gerist raunverulega.“
Gréta vill lítið gefa upp um
það hvert næsta verkefni verð-
ur. Hún segir þó að hún ætli ekki
að fjalla meira um stríð í bili.
„Ég held að ég haldi mig frá
stríðssvæðum,“ segir hún. „Það
er líka þannig, að eftir að við
gerðum Brandon Teena Story
héldu allir að við ætluðum bara
að gera myndir um samkyn-
hneigða. Nú heldur fólk að við
ætlum bara að gera myndir um
stríð. Fólki finnst þægilegt að
tala um mann þannig, að setja
mann í lítinn kassa. En ég passa
ekki í neinn kassa. Lífið er líka
svo skemmtilegt að því leyti að
maður veit aldrei hvað gerist.
Það getur allt gerst.“
gs@frettabladid.is
20 22. mars 2003 LAUGARDAGUR
Gréta Ólafsdóttir frá Axarfirði í Norður-Þingeyjarsýslu hefur búið í Bandaríkjunum undanfarna tvo áratugi.
Hún er annar höfundur heimildarmyndarinnar „The Brandon Teena Story“. Nú hefur hún ásamt sam-
starfskonu sinni gert aðra mynd, um konur og stríð.
Stríð er alltaf hörmulegt
GRÉTA ÓLAFSDÓTTIR
Að hennar mati fær fólk alls ekki rétta mynd af stríði í daglegum fréttaflutningi fjölmiðlanna. Mynd hennar og Susan Muska um konur og stríð
vekur jafnan mikið umtal, hvar sem hún er sýnd.
FRÉTTAB
LAÐ
IÐ
/B
ILLI
Konurnar koma heim eftir stríðið og það stendur
ekkert uppi. Þær þurfa að byggja upp allt líf sitt frá grunni.
Ef þær hafa lent í nauðgunum eru þær brennimerktar fyrir
lífstíð.
,,