Tíminn - 01.07.1973, Blaðsíða 12

12
TÍMINN
Sunnudagur 1. júli 1973
Rústir miöaldakastala (Borgholm)
Myndir frá vesturströnd Eylands, sérkennandi fyrir landshætti beggja eyjanna (kalksteinssprungur f
jörö niöur.)
Þættir frá
Gotlandi
og Eylandi
(Gotasaga segir frá manninum, er fyrstur á að
hafa stigið fæti á land á Gotlandi. Hún nefnir
hann Þjálfar (Tjelvar). En um landið segir i
sögunni, að dag hvern sykki það i særen lyftist
úr djúpi i dögun. Þjálfar tendraði þar einnig
eltí fyrstur manna, en þá brá svo við, að landið
hélzt ofan sjávar. Gotasaga segir, að Höfði
(Havde) héti sonur Þjálvars og kona hans
Hvitstjarna, sem er einkennilegt nafn frá
heiðnum tima. En frá sonum þeirra, Gota,
Greip og Gunnfjóni eiga Gotlendingar að vera
komnir samkvæmt þessari fornsögu).
ÞEGAR Linné haföi nær fullbúið
til prentunar feröasögu sina frá
Gotlandi og Eylandi, en þaö var
áriö 1741, bætti hann þessari
málsgrein við kaflann um Ey-
land: „Varla höföum við fyrr
nálgast strendur Eylands en þaö
varö okkur öllum Ijóst, aö eyja
þessi er algerlega frábrugöin
öörum pörtum Sviarikis.”
Siðan hefur oft verið vitnað til
umsagnar hans, þegar menn hafa
viljað leggja áherzlu á sérkenni-
leik þessarar eyju i Eystrasalti.
En lika er einhver angurværð yfir
lokaummælum Linnés, en þau
eru svohljóðandi: „Við létum Ey-
land að baki með eftirsjá, söknuð-
um fagurra birkilunda engja og
vallendis — og ferðinni lauk svo
að fullu i Kalmar”. Allt annar
blær er yfir frásögnum Linnés frá
Gotlandi, og er þó margt likt og
skylt me.ð báðum þessum ey-
löndum. Viðbrigðin hafa orðiðt
minni við komuna þangað fyrir
hann, sem búið hafði á megin-
landi Sviþjóðar, hinir miklu barr-
skógar Gotlands komið honum
kunnuglega fyrir sjónir.
Augljóst er af ferðabókinni, að
Linné hefur öðru fremur hrifizt af
náttúrufari eyjanna og merkilegu
góðurfari þeirra, en um þetta
hvorttveggja mynda þær heild,
þessar tvær stóru baltnesku
eyjar. Oðru máli gegnir svo um
mál, málfar, byggingarhætti og
þjóðhætti ýmsa. Sakir legu sinnar
i miðju Eystrasalts varð Gotland
þegar i upphafi miðalda orðið
eins konar miðstöð verzlunar og
kaupskapar og löngum með til-
tölulega sterka heimastjórn, að
þvi er ráðið veröur af heimildum.
Eyland var hins vegar frá fornu
fari tengdara og jafnframt háð-
ara Sviþjóð.
Aðalbergtegundir á eyjunum
báðum eru sandsteinn, kalk-
steinn, mergill og aðrar skyldar-
berg- og steintegundir. Allar hafa
þær i öndverðu verið i djúpum
hafs, og eru að minnsta kosti
fjögur eða fimm milljón ára, og
auðugar mjög af steingervingum.
Jarðvegur eyjanna er þvi að
sjálfsögðu kalkborinn, gljúpur og
heldur illa vatni. Strendur eru
klettóttar og brimsorfnar, viða
samfelld klettabelti nær sjó fram.
Klettar eru þar sérkennilegir,
strókmyndaðir og með ýmiss
konar formi eða lögun. Vötn eru
yfirleitt grunn. Sérkennandi fyrir
Eyland er sléttlendið, sem við
tekur, þegar kemur inn fyrir
klettabelti strandarinnar, mar-
flatt, ófrjótt land, grunnt niður á
sjálfan isaldarleirinn. „Alvaret”
nefnist þetta sléttlendi með
sænskumælandi þjóðum.
Allt að þvi helmingur Gotlands
er skógi vaxinn, einkum barr-
skógi, þar á móti er Eyland skóg-
litið (um 15%). Jurtagróður
beggja eyjanna er sérstæður og
mjög merkilegur fyrir margra
hluta sakir, og kemur þar tvennt
til, annars vegar hið milda og þó
ekki votviðrasama eyjaloftslag,
hins vegar lega þeirra. Þar má
sem sé finna fjölda jurta og blóm
tegunda, sem hvergi verða fundn-
ar i Sviþjóð eða eru þá mjög
sjaldséðar þar. Eyland er þannig
eins konar sýnishorn, ef svo má
að orði kveða, af jurta- og blóm-
gróðri Austur-Evrópu og Siberiu,
Gotland hins vegar af f jallagróðri
Suður-Evrópu. Þar við bætast að
sjálfsögðu fjöldi skandinaviskra
fjallajurta, sumar hverjar leifar
frá siðustu skeiðum _ isaldar.
Gróðurfar sandsléttunnar
(alvarets), sem hér var áður
nefnd er jurtaheimur út af fyrir
sig, harðgerar tegundir, sem
staðizt hafa þurrka og siblásandi
sléttugjóstur vetrarins, „fSken”
eins og hann er nefndur. Þessi
fábreytti, harðgeri sléttugróður,
sem áður fyrr mátti þola ágang
búfénaðar, er alger andstæða
hins, er dafnar á engjum, ræktar-
löndum og i skjólsælum lundum
og ber suðrænan frjósemdarsvip.
Um hásumarið ber orkidéuna þar
ofar öðrum blómum. Hvarvetna
gleður hún auga heimamanns og
ferðalangs með litskrúði sinu.
Akuryrkja og atvinnugreinar
henni tengdar er aðalatvinnuveg-
ur bæði á Gotlandi og Eylandi.
Bæði eylöndin eru þó upphaflega
vel fallin til sauðfjárræktar, enda
eiga Gotlendingar afbragðs fjár-
stofn. Það er ævaforn fjárstofn,
frá upphafi útigöngufé, og i þeirra
eigu er meiri partur fjárstofns
sænska rikisins. Á Eylandi hefur
sauðfjárrækt hins vegar stórum
dregizt saman á seinni árum.
Fiskveiðar hafa löngum verið
mikilvægur þáttur atvinnulifs i
þessum eylöndum tveimur, eins
og gefur að skilja. Aðalfiski-
tegundir þar eru síld (Eystra-
saltssild), þorskur og lax, og að
þvier tekur til Eylands einnig áll,
sem veiddur er upp við strend-
urnar. Þróunin stefnir nú stöðugt
meir til togveiða á djúpmiðum, til
stórútgerðar frá hinum stóru
hafnarbæjum á austurströnd Got-
lands.
Aðalakuryrkjusvæði Eylands
liggja sunnanvert á eynni á slétt-
lendi nær ströndinni. Virðulegust
akuryrkjuhéruð Gotlands eru á.
mergilsvæðinu umhverfis bæina
Roma og Hemse. Stórbýli eða
herragarðar eru sjaldgæfir. Smá-
búskapur tilheyrir á báðum
eyjunum nyrðri hluta þeirra, þar
sem jarðvegur er grýttari og
ófrjórri. Vélvæðing landbúnaðar-
ins hefur á siðustu áratugum
gerzt i stórátökum og i nokkurn
veginn samsvarandi mæli og á
láglendissvæðum („slátt-
bygder”) Suður-Sviþjóðar. Auk
kornyrkju, eru ýmsir rótarávext-
ir ræktaðir á báðum eyjunum.
Undir lok fyrri aldar bættist þar
viö ný, atvinnugrein, sykurrækt
og sykurframleiðsla, sem átti eft-
ir að hafa grundvallarþýðingu
fyrir allan landbúnað beggja eyj-
anna og opna leiðir til margra
átta i atvinnulegu tilliti, en á þeim
tima rikti þar stöðnun. Með
heimsstyrjöldinni fyrri hófst
ræktun ýmissa oliujurta, sem átti