Tíminn - 01.07.1973, Blaðsíða 27

Sunnudagur 1. júli 1973
TÍMINN
27
Þarna er enginn hraöi á hlutunum, þvi engum liggur á. Þeir dagar koma, aö Tristan da Cunha er
fegursti staöur á jöröinni.
útvarpsstöð og „hreppsskrif-
stofa”. Eina gatan i þorpinu hefur
verið malbikuð og hestakerrurn-
ar hafa vikið fyrir dráttarvél,
sem hreppurinn á. Fiskimennirn-
ir nota seglknúna langbáta, sem
smiðaðir eru á eynni. Tilbúið gler
og þaksteinn er flutt frá Bret-
landi, til að vernda húsin gegn
náttúruöflunum, sem þarna láta
til sin taka allt árið.
Nokkrir ibúanna eiga meira að
segja isskáp og ferðaútvarpstæki
og við hátiðleg tækifæri gripa
konurnar til varalits og augn-
skugga, setja upp hárið, fara i
fina kjóla eða þröngar buxur. Það
er ekki lengur dansað eftir neinni
ómenningartónlist, heldur rokki
og bitlatónlist innfluttri frá Bret-
landi.
Mikið og vel er haldið upp á
afmælisdaga á eynni einkum
þann fyrsta, tuttugasta og fyrsta
og fimmtugasta. Konurnar
prjóna venjulega peysur og ullar-
sokka, með tilhugsun um kaldan
vetur, en karlmennirnir sauma
leðurmokkasinur. Þegar ungur
maður saumar slika skó handa
stúlku, -þýðir það, að honum er
alvara og hún svarar með að
prjóna handa honum sokka. Eftir
að þau eru formlega trúlofuð, fer
hann með óhreina tauið sitt til
hennar og fer siðan venjulega að
hjálpa tengdaföður sinum að
smiða bát og einnig hús handa sér
og brúði sinni. En i þessu litla
samfélagi er ekki alltaf auðvelt
að finna sér maka. Það eru fleiri
en ein ung stúlka, sem bætir þvi
við kvöldbænina sina, að ungan
og myndarlegan sjómann reki nu
á land.....
Engin skráð lög
Fyrir utan nokkra hátiðis- og
tyllidaga, sem eru i tengslum við
árstiðaskiptin, er litið um
skemmtanir á Tristan da Cunha.
Fáir, sem engir gamlir siðir og
venjur eru þar við lýði, engar
gamlar sagnir eru til skráðar og
enginn þekkir neinn, sem hefur
nokkurn tima skrifað eina ljóð-
linu eða samið einn tón. En
Tristanir eru hreinskilið, gott
fólk, sem leggur allt i hendur
guðs. Það sem gerist, þaö gerist
án tilverknaðar mannanna og all-
ir fara I kirkju á hverjum sunnu-
degi.
I þessu litla samfélagi gilda
engin skráö lög, en ibúarnir halda
sér I skefjum meö óttanum um
hvaö nágranninn muni segja,
ef...Allir vita allt um alla og
þetta er einkum erfitt fyrir unga
fólkið, sem kærir sig ekkert um,
að allir viti, hver er með hverj-
um.
Hvað varðar verzlun og
viðskipti, er hægt að segja, að á
undanförnum 22 árum, hefur
viöskiptamátinn breytzt úr vöru
skiptum yfir I peninganotkun. A
Tristan er bæði rikt og fátækt fólk
og ef þeir fátæku verða
peningalausir, er ekki um antiað
að ræða, en veðsetja eitthvað af
húsgögnunum hjá nágrannanum
fyrir mat.
Konungurinn af Tristan
Tristan og tvær óbyggðar eyjar
I grenndinni, Nightingale og
Inaccessible, fundust áriö 1506.
Finnandinn var portúgalskur
aðmiráll, Tristao da:. Cunha, en
svo liðu hundrað ár, áður en
nokkur settist þarna að. Það var
1810 að 36 ára'gamall sjómaður
frá Salem I Massachusetts,
Jonathan Lambert, varpaði
akkerum við Tristan á Boston-
skonnortunni Baltic, ásamt Itala
og Breta. Farmur skipsins var
grlsir, kjúklingár, kartöflur og
sykur. Ætlun Lamberts var að
koma þarna upp eins konar
verzlunarmiðstöð á leiðinni frá
Ameriku til Afriku. Skip áttu að
geta fengið þarna kost og vatn. Á
Tristan er sem sé nóg af góðu
vatni.
Lambert tilkynnti, að eyjarnar
þrjár væru nú sérstakt riki og
kallaði þær „Hressingareyjar”.
Hann skipaði sjálfan sig konung
og bjó til fána meö bláum og
rauðum demöntum á hvitum
grunni.
Ekki lifði hann þó nógu lengi til
að uppskera neitt, þvi að hann og
Bretinn drukknuðu við fiskveiðar.
Siðar sagði Italinn svo frá að
hann hefði verið örsök I dauða
félaga sinna, þvi þeir hefðu rifizt
út af fjársjóði, sem Bandarikja-
menn hefðu átt að hafa skilið eftir
grafinn milli „Little Beach” og
fossins. Siðan hefur ótal sinnum
verið leitað....
Eftir dauða Lamberts var
eyjan óbyggð þar til 1816, þegar
Bretar fengu skyndilega áhuga á
þessum einmana útverði. Siðan i
striðinu 1812 höfðu bandariskir
ræningiar notað eyna sem
miðstöð, hvaðan þeir gerðu árás
ir sinar á brezk skip. Bretar vildu
binda endi á þetta og auk þess
koma i veg fyrir að Bonapartistar
gætu notað sér eyna, til þess að
reyna ef til vill að bjarga Napo-
leon frá St. Helenu, 1500 milum
fjær. Þess vegna voru sendir um
40 hermenn, nokkrir verkamenn
og 22 konur og börn til norður-
strandar eyjarinnar. En þetta var
allt lagt niður eftir eitt ár.
Hermaður einn William Glass,
31 árs, úr skozka hernum, fékk
leyfi til að dveljast á Tristan og
hann dreymdi eins og Lambert
um að gera eyna að verzlunar-
stöð. 1 36 ár reyndi hann það, en
lézt af krabbameini. Hann var
ekki kallaður konungur, heldur
landsstjóri. Auk hans voru á
eynni kona hans, sem var kyn-
blendingur frá Höfðaborg, tvö
börn þeirra og tveir vinnumenn.
En þeim fjölgaði og Glass var það
mest að þakka — hann lét eftir sig
sextán börn. Afkomendur hans
búa enn á Tristan.
Þó að ibúafjöldinn væri
vaxandi, mest vegna þess að öðru
hverju rak skipreka sjómenn þar
á land, varð þetta litla samfélag
ekki betra og betra. Mat var nóg
af og húsin og verkfærin komu
smám saman. En fólkið getur
sem kunnugt er ekki lifað af
brauði einu saman og þar kom að,
að kvenmannsleysið varð illþol-
andi...
Erfiðir timar
Einn góðan veðurdag árið 1827
ákváðu fimm nýbyggjar á
Tristan að gera eitthvað I þessu
vandamáli. Þeir töldu skipstjóra
einn á að koma með fimm konur
frá St. Helenu — fyrir átta skepp-
ur af kartöflum fyrir hverja. Einn
mannanna, Thomas Swain, 54 ára
liðhlaupi úr brezka hernum, hét
þvi að kvænast þeirri fyrstu, sem
stigi á land. Hann stóð við það.
Hún var svört og afkomendur
þeirra búa enn á Tristan.
í byrjun nltjándu aldar var
hreint ekki svo slæmt að búa á
Tristan da Cunha. íbúunum
fjölgaði jafnt og þétt og oftar
komu gestir frá heiminum fyrir
utan. Flestir komu á hvalveiði-
skipum og verzlunarskipum.
Tristan var kærkomin græn vin i
hinu endalausa hafi og varð
smám saman sú verzlunarstöð,
sem hún átti upphaflega að verða.
Það leit helzt út fyrir, að loks væri
draumur Glass að rætast.
En bráölega komust ibúarnir
sorglega aö raun um, að ræktan-
legt land á Tristan var tak-
markað og að þeir urðu að fara
varlega, ef þeir áttu að geta lifaö
þarna. Astandið versnaði og slð-
ari hluta aldarinnar, var það orð-
ið svo slæmt, að fólk fór aö flýja
— til Góöravonarhöfða.
Eins og þetta væri ekki nóg,
gerðist það svo i nóvember 1855,
sem næstum batt enda á byggðina
á Tristan. Langbátur með fimmt-
an mönnum, sem var á leiö út aö
brezku skipi, sökk og allir fórust.
Eftir voru ekki aðrir karlmenn á
eynni, en einn fullorðinn og
nokkrir unglingar. örlög eyjar-
innar voru nú undir þeim komin.
En það gekk á sinn hátt, en gull-
öldin var liðin.------""
Við þetta bættist svo, að
skipakomur urðu sjaldgæfari,
þegar gufuskipin gátu farið aðrar
leiðir en seglskipin. Eitt sinn kom
heil hjörð af rottum i land frá
skipi og timgaðist svo ört að
ómögulegt reyndist að útrýma
þeim. Þá var Súezskurðurinn
opnaður og enn minnkaði umferð
skipa. 1 lok nitjandi aldar var
Tristan da Cunha svo að segja
algjörlega einangruð frá
umheiminum.
En ibúarnir voru ýmsu vanir og
þegar nýlenduskrifstofan stakk
upp á þvi árið 1907, að allir flyttu
til mannlegra umhverfis á
Góðravonarhöfða, lýstu þeir þvi
yfir, að þeir myndu heldur svelta
I hel, en yfirgefa heimili sin.
Þetta leiddi til þess, að á næstu
árum var fólkið að þola sitt af
hverju. Þarna voru 140 manns
skyndilega á mörkum þess að
svelta eftir að kartöflusjúkdómur
herjaði árið 1926 og umheimur-
inn gerði litið til að hjálpa. Arið
1928 sendi Maria drottning gjöf
handa kirkjunni, litið orgel, en
tilgangurinn? Enginn kunni að
spila. Menningin og þróunin
virtust hafa hlaupið frá þessu litla
samfélagi. Fyrri heimsstyrjöldin
var rétt að taka enda, þegar fólk-
ið á Tristan hafði hugmynd um að
hún hefði nokkurn tima byrjað,
þvi enginn kom lengur i heim-
sókn.
Brottflutningar
Það verður að koma fram á
miðja þessa öld, til að finna merki
þess, að Tristan da Cunha heyri
menningarheiminum til.
Breytingin gerðist snöggiega.
Veðurathugunarstöð var reist á
evnni árið 1942 og sjö árum siðar
settu s-afriskir auðjöfrar upp litla
niðursuðuverksmiðju fyrir
humar. Þetta varð m.a. til þess,
að til eyjarinnar fóru að flytjast
hlutir, sem fólkið hafði aldrei séð
eða heyrt að væru til.
Nú þurfti ekki lengur að veiða
mörgæsir til að fá oliu.lampana
og ekki þurfti lengur að leita eldi-
viöar i fjörunni. Bráðlega voru
komnar vatnsleiðslur að hverju
húsi og meira að segja salerni.
Þegar nýlenduskrifstofan gerði
sér grein fyrir þróuninni á eynni,
var send þangaö hjúkrunarkona
og landbúnaðarsérfræðingur.
Arið 1961 voru alls 21 sérfræðing-
ur á eynni, i ýmsum greinum.
Þegar humarverksmiðjan fór i
gang, heyrðust raddir um, að
þetta myndi leiða beint til glötun-
ar, en flestir höfðu það betra en
nokkru sinni.
Ekki átti þetta að vara að eilifu.
Þann 6. ágúst fundu ibúarnir
veikan jarðskjálftakipp og þannig
hélt áfram I marga daga. Eftir 22
daga hafði landsstjórinn á eynni
samband við Höfðaborg og spuröi
sérfræðinga þar hvort þetta gæti
þýtt að eldgos væri i nánd. En
hann fékk það svar, að slikt gæti
ekki komið til mála. Eldfjallið
hefði verið óvirkt i nærri 4000 ár.
Kippirnir hættu um tima, en
byrjuðu, svo aftur, hálfu harðari
en áður. Myndir hrundu af
veggjum og grjót tók að hrynja úr
fjallahliðum. 1 byrjun október var
svo komið, að klukkustund i
mesta lagi var á milli haröra
kippa og himinninn yfir eynni var
svartur af ryki.
Þegar ibúarnir komu heim frá
kirkju, þann 8. október, var það
uggvekjandi sjón, sem við þeim
blasti. Húsin höfðu færzt út stað
og hlutirnir lágu eins og hráviöi
um allt. Og enn versnaði það. Um
miðnættið var hávaðinn orðinn
svo mikill að Ibúar austurhliðar-
innar flýðu til vesturs. Siðdegis
daginn eftir, opnaðist fjallið fyrir
augunum á landsstjóranum og
nokkrum öðrum. Akvörðunin um
brottflutning var tekin á þvi
andartaki og landstjórnin gaf
skipun um að allir yrðu að fara
sem fyrst með frystiskipinu
Tristaniu, sem leið lá við akkeri
fyrir utan. Þetta var litið skip.
svo að haft var samband við
Höfðaborg, sem sendi hollenzkt
skip til aðstoðar,
Þremur dögum siðar vall
glóandi hraunið upp um gig f jalls-
ins. Brezk freigáta, Leopard, lét
þetta þó ekki á sig fá og áhöfnin
gekk á land i þvi skyni að bjarga
eins miklu af eigum ibúanna og
hægt var. Áður en þeir yfirgáfu
eina, skutu þeir 27 hunda, til að
þeir dæju ekki úr hungri, eða
réðust á önnur dýr. Brezki fáninn
var dreginn á tvær stengur og all-
ir voru sammála um, að þetta
væri i siðasta sinn, sem Tristanir
sæju hina a'stkæru eyju sina.
Vildu snúa aftur
I lok október 1961 hófst hin
langa för Tristana til Bretlands.
Framhald á bls. 39.
Þrátt fyrir næstum ofurmannlegar raunir hafa Tristanir koniizt af, ekki hvaö sizt vegna trúarhita sins.
Nú standa þeir frammi fyrir stærsta vandanum — úrkynjun.