Tíminn - 01.07.1973, Blaðsíða 14

14
TÍMINN
Sunnudagur 1. júli 1973
■y.

Klettar viö Gömluhöfn á Sauöey ' sem heyrir til eyjaklasanum viöGotland
Kalkbrennsluofn viö Lörjehöfn á Gotlandi.
„margbýli” (partskiptning), og
þessi skipting jaröa færðist slöan
mjög i aukanaviövaxandi ihlutun
sænskra stjórnvalda á 17. öld,
einkum eftir að styrjöld lauk við
Dani laust fyrir miðja öldina.
Jarðir skiptust þá i tvö eða fleiri
sjálfstæð býli i eigu fjölskyldu-
meðlima, en við slika skiptingu
varð hið upphaflega sveitabýli
stundum áþekkt smáþorpi. Til
þess að aðgreina býli eða parta
sömu jaröar hvert frá öðru var
orðunum „Litlu-” eða „Stóru-”
eða öðrum áþekkum orðum
skeytt framan við upphaflega
bæjarnafnið. Hús, sem upp komu,
þegar jarðarpartur var þannig
tekinn i sérstaka ábúð, stóðu að
jafnaði fast upp að gamla bæjar-
stæðinu. Húsaskipun jarðarinnar
varð þvi oftnæstaólöguleg tilsýnd-
ar. Þegar kom fram á 18. og 19.
öld voru gefin út fyrirmæli um
niðurskipun húsa á sveitabýlum,
og stuðluðu þau að reglubundnara
og lögulegra formi býia.
Gott dæmi um þessa þróun er
jöröin Mýri, en hún liggur vestan-
vert á Rómasléttunni. Þár voru
undir lok 18. aldar fjórir ábúend-
ur Tveir þeirra höfðu krafizt þess
að fá aukiö landrými fyrir sig og
sina. Hús jaröarinnar ftóðu þá
mjög óskipulega bæði mannabú-
staðir og búfénaðarhús. Viö
skiptinguna hlaut hver ábúandi
um sig hálftunnu lands rétt-
hyrnda að lögun, en allt húsa-
svæðið var umgirt götum eöa
tröðum („kvior”), sem til austurs
lágu að brunni eða vatnsbóli.
Skipting jarðarinnar kraföist ný-
býgginga og breytinga á þeim
húsum, sem fyrir voru á jörðinni.
t skiptaskjölum frá árinu 1817 er
eins konar uppdráttur af jörðinni
i sinni nýju mynd. Hann sýnir
fjögur býli, sem liggja samhliða
með ferhyrndum, aflöngum
jarðargeira hvert fyrir sig og göt-
um meðfram. Allt skipulag henn-
ar minnir á eyktaskiptinguna, á
raðbyggt sveitaþorp. Hvert býli
fyrir sig er til að sjá í þeim gamla
gotlenzka stil, sem áður var getið.
Grafreitir á Eylandi.
Hinar mörgu miðaldarústir eða
leifar mannvistarhúsa úr steini,
sem viða má sjá út um sveitir
Gotlands eiga fá sina lika i
Skandinaviu. Einkum eru þetta
geymsluhús, skemmur, oft stór-
fenglegar byggingar á sinn hátt,
tvi- eða þrilyft, þ.e. hvolfmyndað-
ur kjallari, þar yfir eins konar
salur, („salsstuga”) með svala-
göngum, en yfir geymsluloft.
Þessar húsaleifar eru vitnisburð-
ur um stórmannleg-. hýbýli far-
manna fornaldar og miðalda, um
frægðartima Gotlands, þegar
bóndinn var jafnframt kaupmað-
ur og réð fyrir hafskipi.
Sveitakirkjur niutiu talsins
bera einnig fjölskrúðugt vitni um
auðsæld Gotlendinga á miðöldum
og viðfeðm menningarsambönd.
Margar hverjar standa enn
óskertar i upphaflegri mynd
sinni, tignarlegar með sinar mjó-
dregnu gotnesku turnspirur,
svalagöng, eða áttstrenda turna,
ein og ein allt frá upphafi kristni
i landinu. 1 veggi sumra þessara
gömlu kirkja hafa veriö felldir
steinar úr eldri guðshúsum, sum-
ir eru veggirnir lika með innsett-
um rismyndum. Gotlenzkir stein-
höggvarar gátu sér oröstir langt
út fyrir landsteinana, og má fyr-
irhitta skirnarfonta úr stein-
smiöjum þeirra bæði I Sviþjóð
sjálfri svo og i Danmörku. Hvar-
vetna i sveitakirkjunum getur að
lita glermálverk, freskur og feg-
urstu tréskurðarverk svo og úr
smiðajárni. Eins og eðlilegt er,
hafa myndgerðarmenn á ey Hvit-
stjörnu haft sérstakt og næmt
auga fyrir heilagri Mariu, er hún
skyldi fram stiga I sýnilegri
mynd. Af henni má sjá margár og
fagrar myndstyttur á Gotlandi,
svo sem Sedes Sapientiae („sæti
visdómsins”) með Jesubarniö i
fanginu. Fegurri eru þó aðrar, til
dæmis hin grannvaxna, tigulega
Maria frá Hamrakirkju fögur og
sorgmædd i sinum fyrirmannlega
gotneska fellingaskrúöa.
Sameiginlegar menjar manna-
vistar frá eldra skeiði járnaldar
eru hinir fjölmörgu formanna-
haugar á báðum þessum baltn-
esku eyjum, alls um tvö þúsund
talsins. Þeir eru að jafnaði um-
luktir steingerði úr aflöngum
steindröngum. A Gotlandi kallast
haugarnir „vastar.” Mörg vand-
leyst gáta biður fornleifafræðing-
anna, þar sem þeir eru. Yfir höf-
uð eru eylönd þessi auðug af
hvers kyns fornmenjum. Má þar
ekki hvað sizt nefna mynd-
skreytta bautasteina frá yngri
járnöld.
Höfuðstaður Gotlands — Visby
— er forn og sögufrægur bær, i
mörgu tilliti einhver merkileg-
asta borg Sviþjóðar, en að auki
ein hin elzta I öllu Sviariki. óljóst
er þó um upphaf þessa bæjar og
seinna borgar. Sakir góðrar legu
og greiðra verzlunarsambanda
má telja fullvist, að hún hafi þeg-
ar á vikingaöld náð að skáka sér
fram við hlið Bjarkeyjar og
Heiðabæjar. Austurlenzk silfur-
mynt, arabisk, þýzk og engilsax-
nesk, sem fundizt hefur i jörð á
báöum eyjunum I þúsundatali, er
glöggur vitnisburður um lang-
ferðir kaupmanna á vikingaöld.
Visby var þingstaður og hinn
sameiginlegi blótstaður Gotlend-
inga.og þar á samkvæmt Gota-
sögu fyrsta kirkja landsins að
hafa staðið. Eitt af þvi sem hvað
mest efldi bæinn á miðöldum, var
verzlun og viðskipti viö Hólm-
garö, Visby var eins konar mið-
stöð þeirra viöskipta og I Hólm-
garði höfðu Gotlendingar sett á
fót sitt eigiö verzlunarhús eða
verzlunarmiöstöö þegar á elleftu
öld, — þar við bættust svo við-
skipti þeirra viö þýzkar borgir
sem fóru sivaxandi, þegar kom
fram á miðaldir. Siðari helming-
ur tólftu aldar var hið mikla upp-
gangstimabil Visby, og átti Norö-
ur-Þýzkalandsverzlunin hvað
mestan þátt I þvi. Á þessu tima-
bili voru þar reistar margar og
veglegar kirkjur — eða alls
sautján talsins, — einnig sjúkra-
hús. Margar voru kirkjurnar og
sjúkrahúsin I eigu klaustra, aðrar
eign kaupmannasamtaka, „gild-
anna,” sem svo voru nefnd á mið-
öldum. En þegar dró fram til
fjórtándu aldar komst Eystra-
saltsverzlunin, eða öllu heldur
forræði hennar, i hendur Liibeck-
kaupmanna. Þá voru Hansamenn
komnir til skjalanna i veldi sinu,
og þess máttu Visbybúar kenna I
hvivetna, þótt velmegun bæjarins
héldist lengi enn, en þegar hér
var komið var bæjarsamfélag Vis
by orðið tviskipt — annars vegar
gotlenzkt, hins vegar þýzkt, og
þetta setti ævarandi mark á bæ-
inn. Einkennileg og dapurleg
mótsetning kemur einnig fram i
gerð múrsins umhverfis bæinn,
en hann mun frá þrettándu öld,
utan hans var landið sjálft með
sinu sérstæða samfélagi bænda,
innan hans alþjóðleg miðstöð
verzlunar og siglinga á miðöld-
um. Leifar þessa borgarmúrs
standa enn eftir, og mega teljast
einstæðar um margt i Norður-
Evrópu. En Visby hlaut sitt sér-
staka auknefni, er fram liðu
stundir, nefndist af mörgum
„Bær rósanna.”
Nú á timum er Visby iðnaðar-
bær, að sjálfsögðu er hún einnig
miðstöð fjármála-og viöskiptalifs
Gotlendinga sjálfra, og þar eru
stjórnstöðvar landsins. Mikilvæg-
ur þáttur fjármálalifs borgarinn-
ar og landsins alls er „túrisminn”
svonefndi, en upphaf hans má
rekja langt aftur á nitjándu öld.
Veglegastar allra fornaldar-
menja á Gotlandi eru þær, sem
tengdar eru skipum þeirra tima.
Þaö eru lika grafir (sbr. haugana,
sem áður var getið) frá bronsöld
—- yngra skeiði hennar, slðasta
árþúsundi fvrir Krists burð. Oft
geyma þessar grafir krukkur eða
ker með brunnum beinum. Gröfin
eða grafreiturinn er að jafnaði
umluktur steinum, sem reknir
eru niður I jörðina þétt saman,
þannig að minnt gæti á borð-
stokka skips, stundum er hver röð
allt að þvi áttatiu feta löng, og oft
liggja þessir skipulögöu grafreitir
margir saman og samsiða,
undarlega fagrir og vekja helgi-
tilfinningu þess, sem á þá horfir,
klædda grænum grassverði og
umlukta furutrjám.
Sú trú fornaldarmanna, að hin-
ir framliðnu ættu fyrir sér báts-
ferð yfir haf inn i annan heim,
hlýtur aö hafa haldizt árþúsund-
um saman með norrænum þjóð-
um, þótt aðrar hugmyndir um
dauðann og viöskilnað lifs kunni
að hafa blandazt þar saman við i
timans rás.Skipsmyndir á hellu
ristum, sem skýrðar hafa verið
og útlagðar á margvislegan hátt,
bera ef til vill einmitt vitni
um hugmyndir manna að fornu
um þessa siglingu yfir haf dauð-
ans. Skipagrafir Gotlands, haug-
ar Vestfoldarkonunga i Noregi,
myndskreyttir bautasteinar vik-
ingaaldar innan endamarka Svia-
rikis eru minnisvarðar stór-
menna fornaldarinnar. En hundr-
uð fornmenja vitna um hitt, að
þannig var einnig búið um hvern
venjulegan bónda, sem nokkurs
mátti sin. Einnig hann hlaut leg i
báti sinum eða skipi brenndur eða
óbrunninn ásamt vopnunum, sem
á hverjum tima heyrðu til hvers-
dagsbúnaði hans og verkfærun-
um, sem búskapur hans útheimti.
Perla Eystrasalts kallast Got-
land i auglýsingapésum ferða-
mannaþjónustu nútimans. Nafnið
mun ekki mjög gamalt, ekki held-
ur sérlega vel við-eigandi, ef höfð
er i huga saga landsins og staða
þess frá fornu fari, en eitthvað
hafa þeir þó haft fyrir sér, sem
tengdu það þessari sögufrægu
baltnesku eyju.Húsatóftirnar got
lenzku, fornaldargrafirnar og
loks kirkjur eyjarinnar segja all-
ar eina og sömu sögu: um ást
manna á húsi og heimili, sem átti
sér ævafornar rætur þar I landi,
þá eyjarekeggjar loks tóku
kristna trú. •
Yfirleitt liggja þessir grafreitir
bronsaldar með sjó fram, sumir
hverjir jafnvel á eyjum úti. Ein-
hvers staðar i eyjaklasanum við
Gotland er haugur, kenndur við
Angantý, þann, sem frá segir I
Orvar-Oddssögu. Frá félaga hans
á vikingaferðum, Hjálmari
hugumstóra, og endalokum hans
er einnig sagt þeirri sögu.
Svo sem margir garpar þeirra
tima orti hann visur á banastund-
inni og leit þá yfir liðna ævi.
Hjálmar kvað þá visu þessa eina
af mörgum fögrum, segir sagan:
Átta ek á foldu
fimm ból saman,
en þvi undak
aldri ráði.
Nú verð ek íiggja
litt megandi,
sveröi undaðr
Sámseyju i.
Þannig var sungiö og kveðið á
vlkingaöld. En er kom fram á
miöaldir voru dansar stignir á
éyjum þessum. Þá urðu til dans-
visur, sem enginn veit höfunda að
fremur en til forna. Hér er ein
dansvisa að lokum, og er lagið að
minnsta kosti kennt við Gotland:
„Uti var hage dar vaxa blS bar.
kom, hjartans fröjd!
Vill du mig nágot sS traffas
vj dar.
Kom, liljor och akvileja,
kom, rosor och salivia!
Kom, ljuva krusmynta,
kom hjartans fröjd!”
(Grein þessi er samantekt úr
langri grein eftir Sviann Sölve
Göranson, er nefnist öiand och
Gotland. 1 endinn er lltillega
stuðzt viö aöra grein um Gotland
eftjr Sigrid Undset. A.S.)
Garðshlið á Hejnum á Gotlandi
er meöal margra fagurra menja
um handverk steinhöggvara á
miðöldum.