Fréttablaðið - 30.12.2006, Qupperneq 22

M
eðvitund í samfélagi
okkar um grundvallarat-
riði er stundum eins og
grynningar. Á háfjöru
stinga skerin upp úfnum
kolli en þess á milli eru
þau leynd og gleymd undir sléttum vatns-
fletinum. Allt með kyrrum kjörum og eng-
inn varar sig. Hættan er samt söm og verður
ekki umflúin nema skerjagarðurinn verði
vandlega kortlagður svo allir megi varast
hann jafnt á flóði sem fjöru.
Skerjagarðurinn varð sýnilegur í vor þegar
Guðni Th. Jóhannesson sagnfræðingur vakti
athygli á þeim símahlerunum sem stundað-
ar voru hér á dögum kalda stríðsins. Menn
hafa að vonum brugðist ókvæða við. Umræð-
an hefur þó einkum snúist um það hvaða
símar hafi verið hleraðir. Með semingi hafa
yfirvöld fallist á að upplýsa einstaklinga um
það hvort símar þeirra sjálfra eða vanda-
manna þeirra hafi verið hleraðir, en gætt
þess jafnframt að halda öðrum símanúmer-
um leyndum, jafnvel strikað yfir þau með
breiðum penna á afritum hlerunarúrskurða,
eins og sést á meðfylgjandi mynd. Þannig
fara yfirvöld undan í flæmingi, eins og þau
hafi sjálf átt hlut að máli og þurfi að verja
gerðir sínar og hylja spor sín.
Hvers vegna er ekki upplýst refjalaust
hvaða símar voru hleraðir? Sú röksemd að
með því sé verið að gæta hagsmuna þeirra
sem hleraðir voru er ekki sannfærandi. Mér
vitanlega hefur enginn farið fram á slíka
vernd. Þvert á móti má færa fyrir því rök,
að almannahagsmunir krefjist þess, að
leyndinni verði aflétt. Umfram allt verða
forsendur hlerunarúrskurðanna ekki rann-
sakaðar nema ljóst sé hvaða símar voru
hleraðir og hvaða rök voru færð fyrir þeirri
nauðsyn.
Símahleranir eiga sér langa sögu hér á landi
og hafa fyrr valdið úlfaþyt í samfélaginu.
Sjálfvirk símstöð var tekin í notkun í
Reykjavík í árslok 1932 og eftir það áttu
bæjarbúar að geta treyst því að símtöl væru
einkamál. Það er augljós eðlismunur á því
að tala í einkasíma eða í síma sem vitað er
að auðveldlega má hlera. Það átti við um
sveitasímann víðast um land fram yfir 1980.
Öllum sem notuðu hann var ljóst að símtöl
þeirra væru álíka opin og skilaboð á opnu
póstkorti. Þessir símar teljast því ekki til
hleraðra síma.
Vorið 1936 kvað lögreglustjórinn í
Reykjavík upp úrskurð um að símar leigu-
bílastöðva og nokkurra leigubílstjóra skyldu
hleraðir, að sögn til þess að komast fyrir
leynivínsölu. Símamálastjóri mótmælti
úrskurðinum með þeim orðum að hann væri
trúnaðarmaður símnotenda og gæti ekki
fallist á að síminn væri notaður með þess-
um hætti nema í landráðamálum, glæpa-
málum og þegar um víðtæk lögreglubrot
væri að ræða. Þó fór svo að hann laut
úrskurðinum. Mál þetta vakti harðvítug við-
brögð og í þeirri orrahríð kom í ljós að þetta
var ekki í fyrsta sinn sem símar voru skipu-
lega hleraðir. Fyrr um veturinn höfðu
atvinnubílstjórar efnt til verkfalls vegna
tollahækkana á eldsneyti. Þá hafði einnig
verið felldur úrskurður um að símar ýmissa
forvígismanna aðgerðanna skyldu hleraðir.
Yfirvöldum fannst vera tilefni til þess. Þau
töldu leynivínsölu og verkfall leigubílstjóra
varða almannaheill svo mjög að það rétt-
lætti hlerun á símum þeirra sem fyrir þessu
stóðu.
Þá, eins og nú, veigruðu yfirvöld sér við
að upplýsa hvaða símar hefðu verið hlerað-
ir og báru því við að mönnum leiddist að
láta það fréttast um sinn síma!
Það er fróðlegt að kynnast þeim umræðum
sem urðu í kjölfar þessa fyrsta stóra síma-
hleranamáls hér á landi. Ólíkt umræðunum
nú, tókust menn þá fyrst og fremst á um
grundvallaratriði. Þeir varnaglar sem rekn-
ir voru gegn hlerunum standa enn óhaggað-
ir. Grundvallaratriðið er traust. Menn verða
að geta treyst því að sími þeirra sé ekki
hleraður og að símtöl heyri undir friðhelgi
einkalífsins. Það er grundvallarréttur sím-
notandans. Við felum þessa hagsmuni okkar
í hendur forsvarsmönnum og starfsmönn-
um símafyrirtækjanna og treystum því að
þeir verði ekki beittir ofríki til að bregðast
okkur.
Eiga þá engin frávik að vera? Í hverju
gætu þau verið fólgin? Hvað þarf til að
menn séu sviptir þessum grundvallarrétti
símnotandans? Nú, eins og þá, verður ekki
fallist á brot á þessari friðhelgi einkalífsins
nema um landráð eða stórfelld glæpamál
sé að ræða. Málið þarf að varða ótvíræða
almannaheill og vega upp það brot gegn
réttindum borgaranna sem rof á friðhelgi
símans er. Við símhlerun er svikist aftan að
símnotendum, ekki aðeins þeim sem ætlun-
in er að hlera, heldur einnig öðrum sem
símann nota. Heimild til símhlerana verður
að vera torsótt, lúta ströngum skilyrðum og
vera borin undir dóm hlutlægra og óvil-
hallra manna, sem með engum hætti séu
háðir gerðarbeiðanda. Þessu markmiði er
vandnáð í okkar litla samfélagi, þar sem svo
stutt er á milli manna og vinabönd liggja
víða. En þessu markmiði verða menn að ná
til að vinna gegn þeim skaða sem símhler-
unarúrskurður felur óhjákvæmilega í sér.
Úrskurður um símahlerun felur í sér aðför
að grundvallaratriðum heilbrigðs réttar-
fars. Bjarni Benediktsson benti á það 1936
að með úrskurði um símahlerun sé í fyrsta
lagi tekinn af mönnum rétturinn til vitn-
eskju um dómsathöfn sem beint er gegn
þeim, og í öðru lagi séu þeir sviptir rétti til
að áfrýja úrskurðinum. Þetta eigi ekki
aðeins við um þann sem aðgerðin beinist
gegn, heldur alla þá sem hringja úr eða í
viðkomandi símanúmer.
Með lögum um meðferð opinberra mála frá
1951 er sú breyting gerð að dómari skuli
kveða upp úrskurð um heimild til símahler-
unar í stað ráðherra áður. Þar með er kom-
inn formlegur aðskilnaður milli fram-
kvæmdavalds og dómsvalds sem væntanlega
á að tryggja að vinnubrögðin séu hlutlæg og
óvilhöll. Það er því fróðlegt að skoða dæmi
um þau. Hjá mér eru hægust heimatökin að
skoða þá heimild sem veitt var til hlerunar
á síma tengdaföður míns, Hannibals Valdi-
marssonar, árið 1961. Á meðfylgjandi mynd
er bréf frá dóms- og kirkjumálaráðuneyti
til sakadómarans í Reykjavík dagsett 26.
febrúar 1961, þar sem farið er fram á hler-
unarúrskurð. Þar segir:
„Með því að óttast má að tilraunir verði
gerðar til að trufla starfsfrið Alþingis á
næstu dögum, en þar verða til umræðu mál-
efni, sem valdið hafa miklum deilum á
þessu þingi og einnig valdið hótunum um
ofbeldisaðgerðir, er til frekari meðferðar
kemur á því, þannig að öryggi ríkisins geti
stafað hætta af er því beint til yðar, herra
sakadómari, að mál þetta verði tekið til
athugunar og vill ráðuneytið í því sambandi
benda á hvort ekki þætti tiltækilegt að láta
hlusta á samtöl í eftirtöldum símanúmerum
í því skyni að afla upplýsinga um þetta efni.
Símanúmer þau sem til greina koma eru“
(hér sjást aðeins tvö númer, 19348 sem er
sími Alþýðusambands Íslands en Hannibal
var forseti ASÍ og 36171 sem er heimasími
Hannibals og Sólveigar, – önnur númer eru
yfirstrikuð). Undir þetta skrifar ráðuneyt-
isstjórinn.
Ekki getur þetta talist ítarlegur mál-
flutningur eða sannfærandi rök. En saka-
dómari bregst skjótt við og setur samdæg-
urs rétt í sjálfu dómsmálaráðuneytinu, en
þangað hlýtur hann að hafa verið boðaður,
og skráir í gerðabók eigin hendi:
„Ár 1961, sunnudaginn 26. febrúar, var
sakadómur Reykjavíkur settur í Arnarhváli
og haldinn af Valdimar Stefánssyni saka-
dómara með undirrituðum vottum. Fyrir
var tekið 1. Framlagt bréf dómsmálaráðu-
neytisins.
Dómari leggur fram nr. 1, bréf dóms-
málaráðuneytisins dagsett í dag, svohljóð-
andi (vitnað í ofangreint bréf)
Dómari kvað upp svofelldan úrskurð:
Með tilliti til hins framlagða bréfs dóms-
málaráðuneytisins þykir rétt að ákveða, að
hlustað skuli fyrst um sinn á símtöl þau,
sem fram fara frá eftirtöldum símum hér í
bænum, til öflunar upplýsinga um þau efni
sem í framlögðu ráðuneytisbréfi greinir.
Símanúmerin eru: (upptalning eins og að
ofan).
Því úrskurðast: Hlusta skal fyrst um sinn
í framangreindu skyni á þau samtöl sem
fara fram í nefndum símum.
Undir þetta rita sakadómari og vottar.
Ekki getur þetta talist flókin málsmeð-
ferð, engin eftirgrennslan, enginn vitnis-
burður, engar frekari röksemdir með eða á
móti. Ekkert sem bendir til að dómarinn
hafi þarna vegið og metið hagsmuni ríksis-
ins á móti þeim grundvallarrétti manna sem
friðhelgi einkalífs, og þar með síma, er. Í
mínum augum er þetta samráð valdhafa og
dómara, eða eins og Bretar segja: Your
wish is my command. Í þessu tilfelli er
aðskilnaður framkvæmdavalds og dóms-
valds bara að forminu til, – en enginn í
raun.
Víst eru liðin bráðum 50 ár síðan þetta gerð-
ist og tíðarandinn er annar. En þörfin á að
virða grundvallarrétt manna er söm. Við
bætum ekki aðferðir okkar né athafnir
nema með því að læra af reynslunni. Það
verður best gert með því að sópa ærlega
undan teppinu. Norðmenn gerðu það í kjöl-
far þess að upp komst um víðtækar sím-
hleranir og persónunjósnir á dögum kalda
stríðsins, sem í mörgum tilfellum vörðuðu
við lög. Þeir byrjuðu á því að aflétta þagnar-
skyldu af öllum sem starfað höfðu að þess-
um vafasömu eða ólöglegu athöfnum, veittu
þeim fyrirfram sakaruppgjöf og opnuðu
aðgang fyrir alla að öllum skjölum sem
vörðuðu þessi mál. Þannig tókst þeim að
hreinsa andrúmsloftið.
Það sama þurfum við að gera – refjalaust
og ganga hreint til verks. Ekki til þess að
koma sök á menn eða varpa skugga á minn-
ingu stjórnmálamanna eða embættismanna,
– heldur til þess að læra af reynslunni. Kort-
leggja skerjagarðinn.
Grundvallarréttur símnotenda
Það var sagnfræðingurinn Guðni Th. Jóhannesson sem hristi upp í
samfélagsumræðunni í vor, þegar hann hélt því fram á Söguþingi, að
hann hefði heimildir fyrir því að íslensk stjórnvöld hefðu látið hlera
síma nokkurs fjölda á meðan kalda stríðinu stóð. Í framhaldinu var
deilt um hver hefði aðgang að þeim skjölum sem Guðni fékk að sjá,
hver hafi verið hleraður og hvern mátti hlera. Guðrún Pétursdóttir
skrifar um símhleranir, sérstaklega hjá tengdaföður sínum Hannibal
Valdimarssyni. Þegar hans sími var hleraður var hann forseti ASÍ,
formaður Alþýðubandalagsins og þingmaður.
Guðrún Pétursdóttir
forstöðumaður Sjávarútvegs-
stofnunar Háskóla Íslands.