Morgunblaðið - 22.05.2006, Page 24

24 MÁNUDAGUR 22. MAÍ 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Í
slensk stjórnvöld hleruðu síma hjá
fjölda fólks í að minnsta kosti sex
tilvikum á árunum 1949–1968, þar
á meðal hjá fjórum alþingismönn-
um, á meðan verið var að fjalla um
samkomulag við Breta í þorskastríðinu á
Alþingi árið 1968, sem nálgast það að geta
kallast pólitískar njósnir.
Þetta eru niðurstöður rannsóknar
Guðna Th. Jóhannessonar sagnfræðings,
sem hann kynnti á Íslenska söguþinginu
2006, sem lauk í gær. Guðni hefur fundið
skriflegar heimildir fyrir því að dómsmála-
ráðuneytið hafi fengið alls átta heimildir til
að hlera síma hjá sakadómara eða yfir-
sakadómara á tímabilinu, vegna sex að-
skilinna tilvika. Hann segir að hingað til
hafi engar staðfestingar fengist á því að
slíkar hleranir hafi átt sér stað.
Í samtali við Morgunblaðið sagði Guðni
aðgengi sitt að heimildunum hafa verið
bundið því að hann greindi ekki frá nöfn-
um þeirra sem skráðir voru fyrir þeim
símum sem hleraðir voru, það væri frekar
hlutverk einhvers konar opinberrar rann-
sóknarnefndar á málinu að greina frá
slíku, þar sem leynd hvíli yfir gögnunum
sem hann notar.
Víst má telja að aldrei verði upplýst
hvaða upplýsingar stjórnvöld höfðu upp úr
þessum hlerunum, enda var öllum gögnum
sem fengust úr þessum lögregluaðgerðum
eytt, í síðasta lagi árið 1977.
Meðal þeirra atvika sem þóttu kalla á
símahleranir var innganga Íslands í Atl-
antshafsbandalagið árið 1949; heimsókn
Dwight Eisenhower, yfirhershöfðingja
bandalagsins, tveimur árum síðar; og
koma Bandaríkjahers síðar það sama ár.
Einnig fengust heimildir til að hlera síma
þegar verið var að semja við bresk stjórn-
völd um landhelgi Íslands í Þorskastríðinu
árið 1961, og þegar Lyndon B. Johnson,
varaforseti Bandaríkjanna, kom hingað til
lands árið 1963. Síðasta tilvikið sem Guðni
hefur heimildir um var árið 1968, þegar ut-
anríkisráðherrafundur Atlantshafsbanda-
lagsins fór fram hér á landi.
Engar heimildir um
hleranir án dómsúrskurðar
Heimildir Guðna eru m.a. bréf frá
dómsmálaráðuneytinu til sakadómara, eða
yfirsakadómara, þar sem farið er fram á
að lögreglu verði veitt leyfi til að hlera
símanúmer. Alltaf var hlerað hjá Sósíal-
istaflokknum, nær alltaf hjá Þjóðviljanum,
stundum hjá Verkamannafélaginu Dags-
brún og Samtökum herstöðvarandstæð-
inga, og einu sinni hjá Alþýðusambandi Ís-
lands.
Einnig upplýsti Guðni að hleraðir hefðu
Sagnfræðingur staðfestir að íslensk
Gögnum sem
Þriðja íslenska
Guðni Th. Jóhannesson sagnfræðingur hefur fundið skrif-
legar heimildir sem sýna að símar voru hleraðir á vegum
stjórnvalda í sex tilvikum í kalda stríðinu. Brjánn Jónasson
hlýddi á fyrirlestur um eftirlit lögreglu með sósíalistum og
fleirum á Söguþingi Íslands 2006 í Háskóla Íslands í gær.
ÞEIR SEM MINNST MEGA SÍN
Rauði kross Íslands hefurstaðið fyrir könnun á stöðuþeirra, sem minnst mega
sín. Í umfjöllun Ragnhildar Sverr-
isdóttur blaðamanns um þessa
könnun í Morgunblaðinu í gær
segir m.a.:
„Sjö hópar standa verst í ís-
lenzku samfélagi, öryrkjar, ein-
stæðar mæður, innflytjendur,
aldraðir, karlar, sem eru einstæð-
ingar, geðfatlaðir og börn, sem búa
við erfiðar aðstæður.“
Könnun Rauða krossins var unn-
in með viðtölum við fólk og í um-
fjöllun Morgunblaðsins segir m.a.:
„Í viðtölunum kom fram, að þeir
bótaþegar, aldraðir, öryrkjar og
geðfatlaðir, sem lifa á óskertum
bótum frá Tryggingastofnun búa
við fátækt. Í ljósi þess væri brýn
þörf á, að hið opinbera láti útbúa
opinber lágmarksframfærsluvið-
mið og bæturnar verði miðaðar við
það. Þá kljást bótaþegar við þann
vanda að bætur skerðast alltof
fljótt, vinni fólk fyrir einhverjum
tekjum. Tryggingabótakerfið er
samkvæmt könnuninni flókið og
ógegnsætt og ósamræmis gætir í
örorkumati. Þjónustuna þarf að
einstaklingsmiða, leggja meiri
áherzlu á endurhæfingu og bjóða
upp á leiðir til að brjótast undan
örorkunni. Þá er heilbrigðiskerfið
gagnrýnt fyrir að taka of seint á
móti geðfötluðum, þ.e. ekki fyrr en
þeir eru orðnir mjög veikir. Þeir
sem búa við veikt félagslegt
tengslanet eru félagslega einangr-
aðir og/eða fíklar, eru að jafnaði
enn verr settir.“
Rauði krossinn á þakkir skildar
fyrir að standa að þessari könnun.
Niðurstöður hennar eru þær, sem
blasað hafa við hverjum þjóð-
félagsþegn, sem á annað borð hef-
ur haft áhuga á að líta í kringum
sig og fylgjast með því, sem er að
gerast í samfélagi okkar. En um
leið og virt stofnun á borð við
Rauða krossinn lætur til sín heyra
er kannski von til að fleiri hlusti en
ella.
Þeir hópar, sem hér er vikið að,
eiga sér enga málsvara, hvorki
pólitíska né félagslega. Þeir
stjórnmálaflokkar sem einu sinni
töldu það hlutverk sitt að berjast
fyrir bættum kjörum fátæks fólks
hafa snúið sér að öðrum verkefn-
um. Verkalýðshreyfingin virðist
ekki lengur líta á það sem sitt
helzta hlutverk að berjast fyrir
þessa hópa.
Hins vegar hlýtur það að snerta
samvizku okkar allra að til skuli
vera býsna fjölmennir hópar í
þessu allsnægtaþjóðfélagi, sem í
raun eiga ekki fyrir mat út mán-
uðinn.
Kjörnir fulltrúar fólksins, hvort
sem er í sveitarstjórnum eða á Al-
þingi, geta ekki lengur lokað aug-
unum fyrir þessum æpandi veru-
leika.
DAUFLEGT EN JÁKVÆTT
Í Reykjavíkurbréfi Morgun-blaðsins í gær var vikið að dauf-
legustu kosningabaráttu frá upp-
hafi vega til borgarstjórnar
Reykjavíkur og áhyggjum lýst yfir
því, að daufleg kosningabarátta
gæti leitt til minnkandi kjörsókn-
ar.
Í Morgunblaðinu í gær birtist
hins vegar viðtal við Stanislaw Jan
Bartozek frá Póllandi, sem nú er
íslenzkur ríkisborgari. Hann er
spurður um íslenzk stjórnmál í
samanburði við pólsk stjórnmál og
segir:
„Núna eru stjórnmál í Póllandi
ansi skrautleg og skemmtileg en
ekki beinlínis í jákvæðri merkingu.
Miðað við það eru þau ansi daufleg
á Íslandi, sem er jákvætt. Ég er
ánægður með stjórnmálaflokkana
hér, þeir hafa ekki mikið að gera
og það er af hinu góða.“
Þetta eru umhugsunarverð um-
mæli. Hér talar maður, sem er
fæddur og uppalinn í Póllandi.
Saga Póllands, þótt einungis sé lit-
ið til síðari hluta 20. aldarinnar, er
saga átaka og hörmunga. Bæði
Þjóðverjar og Sovétmenn komu
þannig fram gagnvart pólsku þjóð-
inni að því verður ekki með orðum
lýst. Eftir stríð tóku kommúnistar
völdin. Árið sem viðmælandi
Morgunblaðsins fæddist var gerð
uppreisnartilraun í Poznan. Hetju-
leg barátta Samstöðu vakti heims-
athygli. Eftir að kommúnisminn
féll hefur gengið á ýmsu í Póllandi.
Það er skiljanlegt að maður, sem
hefur upplifað suma þessa atburði
í heimalandi sínu, líti dauflega
kosningabaráttu jákvæðum aug-
um. Og kannski gleymum við því
stundum hvað við erum heppin að
búa í þessu friðsamlega þjóðfélagi,
þótt ýmislegt gangi á.
Einu sinni var Íslendingur, sem
gekk á fund þáverandi forseta Líb-
anons, spurður hver væru helztu
vandamálin á Íslandi. Eftir að hafa
hlýtt á svar gestsins sagði forseti
Líbanons: þið eruð þjóð, sem á
ekki við nein vandamál að stríða.
Íslenzkur embættismaður, sem
er nýkominn úr ferð til Afríku,
komst að sömu niðurstöðu. Ís-
lenzkt þjóðfélag á ekki við nein
vandamál að stríða.
Kannski geta þeir sem hingað
hafa flutt frá öðrum löndum kennt
okkar að líta umhverfi okkar já-
kvæðari augum en við stundum
gerum.
1949 Í mars árið 1949 urðu mikil
pólitísk átök hér á landi þegar lagt
var til að Ísland gengi í Atlants-
hafsbandalagið. Miklar óeirðir
urðu á Austurvelli þann 30. mars.
Að óeirðunum var nokkur aðdrag-
andi, þar sem samþykkt var að
hlera samtals 16 síma, sagði Guðni
Th. Jóhannesson, sagnfræðingur.
Sósíalistar og hlutleysissinnar
voru því andsnúnir að Ísland gengi
í nýtt hernaðarbandalag, og héldu
Sósíalistar mótmælafund 24. mars.
Daginn eftir birtist frásögn af
fundinum í Þjóðviljanum, þar sem
að því var látið liggja að frekari
mótmæli tugþúsunda Reykvíkinga
væru í vændum. Af því tilefni svar-
aði Morgunblaðið í nokkurs konar
leiðara á forsíðu, undir fyrirsögn-
inni „Kommúnistar kasta hansk-
anum – Boða ofbeldi gegn Al-
þingi“, þar sem sagði m.a.: „Hér er
ekki hægt um að villast. Komm-
únistar hafa boðað uppreisn í land-
inu.“
Dómsmálaráðuneytið skrifaði
því bréf til sakadómara þar sem
skrif Þjóðviljans voru rekin. Þar
sagði m.a.: „Af hinum tilvitnuðu
ummælum virðist mega ráða að til-
ætlunin sé sú að hindra Alþingi í
störfum sínum að því er snertir
þetta mál.“ Slíkt var alvarlegt mál,
atlaga að Alþingi gat varðað lífstíð-
arfangelsi. Sakadómari kvað síðar
þann sama dag upp úrskurð um að
heimilt væri að hlera síma til að
rannsaka hótanirnar.
Guðni segir að hleranirnar hafi
væntanlega hafist samdægurs, svo
virðist sem annað hvort lög-
reglumaður eða starfsmaður sím-
ans hafi lekið upplýsingum um
hleranirnar, enda sagði í Þjóðvilj-
anum daginn eftir, 27. mars, að
víðtækar símahleranir væru hafn-
ar.
Alls voru 16 símanúmer hleruð,
tvö tilheyrðu Sósíalistaflokknum
og þrjú Þjóðviljanum. Hin voru í
heimahúsum, þar af þrjú á heim-
ilum alþingismanna.
„Miðvikudaginn 30. mars 1949
verður stóri slagurinn á Aust-
urvelli þegar Alþingi samþykkir
inngöngu Íslands í NATO. Lög-
regla og sjálfboðaliðar, flestir sjálf-
stæðismenn, berjast við andstæð-
inga aðildar; táragasi er beitt og
það er hrein heppni að enginn læt-
ur lífið. Daginn eftir er þó allt með
kyrrum kjörum og póst- og síma-
málastjóri fær þá tilkynningu, frá
sakadómara að því er virðist, um
að á miðnætti skuli öllum símahler-
unum hætt. Svo fer þó ekki. Þeim
er haldið áfram að eindreginni ósk
ríkisstjórnarinnar. Miðvikudaginn
6. apríl er númerum að vísu fækk-
að í níu. Þremur dögum síðar
ákveður sakadómari svo að öllum
símahlerunum skuli hætt,“ sagði
Guðni.
Inngangan
í Atlantshafs-
bandalagið
Dómsmálaráðuneytið leit
um sínum og óskaði eftir a
1951 Þegar boðað var að Dwight
Eisenhower, yfirhershöfðingi Atl-
antshafsbandalagsins og síðar for-
seti Bandaríkjanna, væri vænt-
anlegur hingað til lands mótmælti
Þjóðviljinn og lét að því liggja að
þó hann þyrfti ekki að óttast um
líf sitt og limi myndi óvild þjóð-
arinnar umlykja Eisenhower,
sagði Guðni Th. Jóhannesson
sagnfræðingur.
Dómsmálaráðuneytið skrifaði
því sakadómara bréf þann 17. jan-
úar þar sem sagði að líklegt væri
að kommúnistar hefðu í hyggju að
efna til óspekta í sambandi við
komu Eisenhowers. Upplýsa þyrfti
á hvern hátt framkvæmd þessara
óspekta væri fyrirhuguð.
Sakadómari féllst á að 15 síma-
númer yrðu hleruð. Eitt síma-
númer hjá Þjóðviljanum var hler-
að og annað hjá
Sósíalistaflokknum. Að auki var
hleraður sími hjá Verkamanna-
félaginu Dagsbrún, sem og sími
Bókabúðar Máls og menningar.
Síminn hjá 11 einstaklingum var
einnig hleraður, þar af hjá tveimur
alþingismönnum.
Heimsókn
Dwight
Eisenhower
1951 Svo virðist sem lög
eitthvað stórt væri framu
félags Reykjavíkur þann
væri framundan og hvað
fram í Þjóðviljanum sem
vændum, sagði Guðni Th
Yfirvöld hafa þó vænta
að bandarískt herlið kæm
1946.
Enn ritaði dómsmálará
reglu hafa ástæðu til að
„andstæðingum væntanle
ir Guðni. Þar var lagt til
leyfi til þess hjá sakadóm
Þar voru hleruð fjögur
istaflokknum og samtöku
Verkamannafélaginu Da
aðir, fjórir af þeim voru
fimmta þingmannsins bæ
fyrstu hermennirnir.
Ekki er ljóst hvort sím
það hafi verið þá eða næ
Koma Band