Morgunblaðið - 10.04.2007, Blaðsíða 18

18 ÞRIÐJUDAGUR 10. APRÍL 2007 MORGUNBLAÐIÐ
MENNING
HÖFUNDUR ræðir stöðu Íslands
sem jaðarríkis eða aukaaðila að
Evrópusambandinu. Hann ræðir
fumkennd viðbrögð íslenskra ráða-
manna við einhliða ákvörðun
Bandaríkjastjórnar um heim-
kvaðningu varnarliðsins. Hann
ræðir um land óttans – Bandaríkin
undir Bush – og að hve litlu haldi
hernaðaryfirburðir Bandaríkja-
manna koma í herför þeirra gegn
hinum ósýnilega óvini. Hann ræðir
um fjölmenningarþjóðfélag og við-
brögð hinna ríku þjóðfélaga Vest-
urlanda við innstreymi fátæks
fólks í leit að atvinnu og bættum
kjörum. Og spyr hvað sé til ráða?
Þá fjallar hann um afleiðingar bú-
verndarstefnunnar fyrir bæði
bændur og neytendur. Hann ræðir
um stöðu ísl-enskunnar í sívaxandi
alþjóðasamskiptum og um her-
mennskuleiki íslenskra frið-
argæsluliða sem koma frá hinu
herlausa landi. Loks ræðir hann
um úrelt sendiráð sem að hans
mati hefur dagað uppi í veröld
sem stjórnast af hraðsamskiptum
á veraldarvefnum.
„Opingáttarmenn gegn
innilokunarsinnum“
Flest vekja þessi viðfangsefni
upp spurningar sem kalla á svör
sem enn eru ófundin eða lítill sam-
hugur er um. Hefðbundin orðræða
sjálfstæðisbaráttunnar flíkar hug-
tökum eins og þjóðríki og full-
veldi. En er hægt að kalla ríki
fullvalda, sem hefur í hálfa öld
boðið út varnir ríkisins til verk-
taka í Washington? Og þykist
standa utan við Evrópusambandið
en fær samt sent í pósti 80% af
þeirri löggjöf sem Evrópusam-
bandsríki eins og Svíþjóð yfirtek-
ur frá Brussel? Ríki sem er upp á
aðra komið um varnir landsins og
innra öryggi er samkvæmt skil-
greiningu ekki fullvalda. Ríki sem
hefur framselt löggjafarvald í
hendur fjölþjóðastofnunar, sem
ríkið á ekki aðild að, er skv. skil-
greiningu ekki fullvalda Við að-
stæður sem þessar er það ómót-
mælanlegt að aðild Íslands að
Evrópusambandinu mundi styrkja
fullveldi ríkisins en ekki veikja
það.
Er það rétt að inntakið í hags-
tjórnarhugmyndum 19. og 20. ald-
ar um markaðsbúskap, atvinnu- og
verslunarfrelsi innan ríkis og
þvert á landamæri hafi í reynd
ekki fest rætur á Íslandi fyrr en á
allra seinustu árum? Er það rétt
sem Guðmundur Hálfdanarson
sagnfræðingur hefur manna best
sýnt fram á að á Íslandi hafi ekki
þróast frjálslynd þjóðernisstefna,
heldur hafi þjóðernissinnað íhald
ráðið för? Að frelsishugmyndir
frjálslyndisstefnunnar hafi að vísu
náð til þjóðríkisins en síður til ein-
staklinganna sem mynda það? Og
að ríkisforsjá og forræðishyggja
hafi þess vegna átt miklu sterkari
ítök í hugmyndaheimi ráðandi afla
og meðal stjórnmálaflokka til
hægri og vinstri en tíðkast annars
staðar?
Er það rétt að á Íslandi hafi
hinar pólitísku átakalínur í
stærstu málum þjóðarinnar ekki
staðið milli hægri og vinstri (og
þaðan af síður milli grárra og
grænna), heldur milli „opingáttar-
manna annars vegar og innilok-
unarsinna hins vegar“? Hver voru
þau stórmál sem helst
skiptu þjóðinni í
flokka á öldinni, sem
leið? Aðildin að Atl-
antshafsbandalaginu
(NATO) 1949, varn-
arsamningurinn við
Bandaríkin 1951, að-
ildin að EFTA 1970,
samningurinn um evr-
ópska efnahagssvæðið
, sem olli mestum
deilum fyrir kosning-
arnar 1991. Og spurn-
ingin um aðildina að
Evrópusambandinu í
framtíðinni mun
væntanlega fylgja
sömu átakalínum.
Meira að segja deilumál á borð
við stöðu íslenskrar tungu, straum
innflytjenda til landsins, boð og
bönn um viðskipti með landbún-
aðarvörur og fjárfestingar í sjáv-
arútvegi – allt snýst þetta meira
og minna um þennan átakaás.
Hörðustu átökin og þau sem vekja
mestan tilfinningahita standa milli
þeirra sem aðhyllast alþjóða-
hyggju og fjölþjóðasamstarf ann-
ars vegar og hinna sem óttast það
eða gjalda við því varhug hins
vegar. Milli þeirra sem eygja ný
tækifæri í hnattvæðingunni og
hinna sem líta á alþjóðavæðinguna
fyrst og fremst sem ógn sem þjóð-
erni og þjóðríki stafi hætta af.
Goðsögnin um
Sjálfstæðisflokkinn
Fjölmiðlum þótti það einna
helst fréttnæmt við útkomu þess-
arar bókar að höfundurinn teldi
andstöðu forystumanna Sjálfstæð-
isflokksins við aðild Íslands að
Evrópusambandinu vera stílbrot á
hefðbundinni utanríkisstefnu
flokksins á lýðveldistímanum. En
er það svo? Máli sínu til stuðnings
nefnir höfundurinn að Sjálfstæð-
isflokkurinn hafði forystu um að-
ildina að NATO og varnarsamn-
inginn við Bandaríkin og studdi
aðildina að EFTA og EES-
samninginn undir lokin, þótt jafn-
aðarmenn gegndu ótvíræðu for-
ystuhlutverki varðandi tvö síðast-
nefndu málin.
En hver er munurinn á vernd-
arstefnu sjálfstæðis- og framsókn-
armanna í landbúnaði
og að því er varðar
erlendar fjárfestingar
í sjávarútvegi? Og
eins má spyrja um
ríkisforsjá og póli-
tíska forræðishyggju
í hagstjórn sem lýsti
sér í haftabúskap og
leyfisveitingafargani
lengst af á 20. öld.
Því fer fjarri, að
Sjálfstæðiflokkurinn
hafi verið andstæð-
ingur ríkisforsjár og
haftabúskapar eða
frumkvöðull að mark-
aðsbúskap innan
lands eða að fríversl-
un í milliríkjaviðskiptum. Þegar
undirritaður beitti sér fyrir af-
námi leyfisveitingavalds ríkisins í
útflutningsversluninni snemma á
tíunda áratugnum, kom harðasta
andstaðan gegn auknu við-
skiptafrelsi frá fulltrúum Sjálf-
stæðisflokksins í atvinnulífinu.
Forverar Sjálfstæðisflokksins, þau
stjórnmálaöfl, sem síðar runnu
saman við stofnun hans 1929, inn-
leiddu haftabúskapinn á árum
fyrra stríðs og héldu honum við í
kjölfar stríðsins.
Það er mesti misskilningur að
vinstristjórn Hermanns Jón-
assonar á kreppuárunum hafi
fundið upp haftabúskapinn, þótt
sú stjórn hafi að vísu beitt inn-
flutningshöftum og verndartollum,
eins og nær allar ríkisstjórnir
gerðu á þeim tíma með við-
brögðum sínum við heimskrepp-
unni. Sjálfstæðisflokkurinn ýmist
leiddi eða sat í ríkisstjórnum frá
og með Þjóðstjórninni frá 1939 til
1956. Við lok seinni heimsstyrjald-
arinnar gafst kjörið tækifæri,
vegna mikilla gjaldeyrisinneigna
þjóðarbúsins í lok stríðsins, til að
uppræta haftabúskapinn og inn-
leiða markaðsbúskap og frelsi í ut-
anríkisviðskiptum. Leiðtogar
Sjálfstæðisflokksins gerðu ekkert
slíkt. Þeir mynduðu nýsköp-
unarstjórnina undir eigin forystu
1944, en á hugmyndafræðilegu
forræði kommúnista og hertu enn
á ríkisforræði og forsjárhyggju.
Þeir klúðruðu tilraun til kerf-
isbreytingar fyrir miðja öldina
sem kennd er við dr. Benjamín
Eiríksson, ekki einasta vegna erf-
iðra ytri aðstæðna, heldur einnig
vegna þess að skilningur forystu-
manna Sjálfstæðisflokksins á mik-
ilvægi markaðsbúskapar var tak-
markaður svo að hugur fylgdi lítt
máli.
Það er söguleg staðreynd að
stærstu skrefin frá ríkisforsjá og
haftabúskap og í átt til markaðs-
búskapar og viðskiptafrelsis voru
tekin undir forystu jafnaðar-
manna, annars vegar á Viðreisn-
arárunum, (1960–1971) og síðar á
tíma vinstri stjórnar Steingríms
Hermannssonar (1988–1991) og
fyrir áhrif EES-samningsins
(1989–1994). Frumkvæði Sjálf-
stæðisflokksins að NATO-aðild og
varnarsamningi við Bandaríkin á
tímabili kalda stríðsins var einkum
réttlætt með ótta við útþenslu-
stefnu Stalíns og ógnarstjórn hans
– og byggði á andkommúnískri
hugmyndafræði fremur en eðl-
islægri alþjóðahyggju.
Þrátt fyrir að hafa grætt á
stríðinu var Ísland á þessum árum
þiggjandi Marshall-aðstoðar frá
Bandaríkjamönnum. Skilyrði fyrir
veitingu Marshall-aðstoðar var, að
ríkin sem þáðu aðstoðina legðu af
haftabúskap stríðsáranna og
tækju upp markaðsbúskap og opn-
uðu hagkerfi sín smám saman fyr-
ir frjálsum viðskiptum. Undir for-
ystu sjálfstæðismanna knúðu
Íslendingar fram undanþágur frá
þessum skilyrðum og sátu fastir
við sinn haftakeip. Stjórnmálafor-
ystan var almennt þeirrar skoð-
unar að efnahagslögmál sem
kynnu að gilda úti í hinum stóra
heimi giltu ekki á Íslandi. Sjón-
armið af þessu tagi hafa reynst
furðu lífseig meðal forystumanna
sem kenna sig bæði við hægri og
vinstri.
Davíð Oddsson:
Yfirlýstur Evrópusinni
Þegar undirritaður beitti sér
fyrir myndun Viðeyjarstjórn-
arinnar að loknum kosningum vor-
ið 1991 var það gert í þeim til-
gangi að tryggja gildistöku
EES-samningsins en efni samn-
ingsins og inntak var að mestu
umsamið 1989–91, þ.e. í tíð vinstri-
stjórnar Steingríms Hermanns-
sonar. Ástæðan fyrir þessari
stjórnamyndun var m.ö.o. sú að
forystumenn Framsóknarflokks og
Alþýðubandalags, þeirra á meðal
Steingrímur Hermannsson og
Ólafur Ragnar Grímsson, höfðu í
kosningabaráttunni snúist gegn
þessu stærsta umbótamáli vinstri-
stjórnarinnar. Sjálfstæðisflokk-
urinn í stjórnarandstöðu, undir
forystu Þorsteins Pálssonar, var
andvígur EES-samningnum og
boðaði í staðinn tvíhliða samning
um bættan markaðsaðgang fyrir
sjávarafurðir – sem reyndar stóð
ekki til boða.
Þegar hér var komið sögu hafði
ég ekki kynnst nýjum formanni
Sjálfstæðisflokksins neitt persónu-
lega. Mér var hins vegar kunnugt
um að Davíð hafði leitt starf alda-
mótanefndar Sjálfstæðisflokksins
sem lýsti jákvæðri afstöðu til Evr-
ópusambandsins í skýrslu árið
1989. Mér var einnig kunnugt um
að í bókinni Ísland – Arvet fra
Tingvellir, sem kom út í Svíþjóð
árið 1990, lýsti Davíð afar já-
kvæðri afstöðu til Evrópusam-
bandsaðildar í viðtali við Hannes
Hólmstein Gissurarson prófessor.
Eiríkur Bergmann vitnar í bók
sinni í eftirfarandi ummæli Dav-
íðs:
„Mín skoðun er sú, að hvað sem
öðru líður, verði stærsta pólitíska
verkefni okkar á næstu árum,
hvernig við gætum okkar eigin
hagsmuna í breyttum heimi; við
verðum að laga okkur að þeirri
staðreynd, að meirihlutinn af við-
skiptum okkar er við Evrópu-
bandalagið; ég hef opinberlega
lagt til, að við sækjum um aðild.“
Það lá m.ö.o. fyrir áður en Við-
eyjarstjórnin var mynduð að ný-
kjörinn formaður Sjálfstæð-
isflokksins, Davíð Oddsson, var
yfirlýstur Evrópusinni. Ég taldi
mig því geta treyst því að Davíð
Oddssyni væri ekkert að vanbún-
aði að styðja EES-samninginn,
eins og kom á daginn, þótt flokkur
hans hefði í stjórnarandstöðu lýst
andstöðu við samninginn. Ég hafði
heldur ekki neina ástæðu til að
ætla annað en að formaður Sjálf-
stæðisflokksins væri reiðubúinn til
að vinna að fullri Evrópusam-
Hið opna þjóðfélag og óvinir þess
BÓKMENNTIR
Eiríkur Bergmann Einarsson:
OPIÐ LAND – Ísland í samfélagi
þjóðanna.
138 bls. Skrudda 2007.
Eins og heiti bókarinnar bendir til leitast
höfundur við að skýra og skilgreina stöðu
Íslands í samfélagi þjóðanna á hraðfara
breytingaskeiði sem kennt er við hnatt-
væðingu. Sjálfur tekur hann afdrátt-
arlausa afstöðu út frá grundvallarsjón-
armiðum: Hann vill opna landið upp á
gátt og lítur á hnattvæðinguna fremur
sem tækifæri en ógnun.
Reuters
Átakalínur „Það er fróðlegt í ljósi kenningar Eiríks um átakalínurnar milli „opingáttarmanna“og „innilokunarsinna“ að skoða afstöðu flokkanna til EES-
samningsins og Evrópusamstarfsins með ráðandi arfleifð stjórnmálaflokkanna í huga. Sú staðreynd virðist nú gleymd og grafin að EES-samningurinn
var að mestu, að því er varðar sjálft inntak samningsins, fullfrágenginn í tíð vinstristjórnar Steingríms Hermannssonar.“
Jón Baldvin
Hannibalsson