Morgunblaðið - 10.04.2007, Blaðsíða 19

bandsaðild ef pólitísk skilyrði
sköpuðust fyrir því í framtíðinni.
Þess vegna var Viðeyjarstjórnin
mynduð.
Andstaðan við EES:
Örlagarík mistök
Það er fróðlegt í ljósi kenningar
Eiríks um átakalínurnar milli „op-
ingáttarmanna“og „innilok-
unarsinna“ að skoða afstöðu flokk-
anna til EES-samningsins og
Evrópusamstarfsins með ráðandi
arfleifð stjórnmálaflokkanna í
huga. Sú staðreynd virðist nú
gleymd og grafin að EES-
samningurinn var að mestu, að því
er varðar sjálft inntak samnings-
ins, fullfrágenginn í tíð vinstri-
stjórnar Steingríms Her-
mannssonar. Það sem helst olli
viðsjám og flokkadráttum, t.d.
fjárfestingarréttur útlendinga og
frjáls för launafólks, yfirgnæfði öll
önnur mál í kosningabaráttunni
vorið 1991. Það sem út af stóð og
var til lykta leitt síðar varðaði
einkum stofnanaumgjörð samn-
ingsins, stjórnun og lausn deilu-
mála. Sjálfstæðisflokkurinn lét
með öðrum orðum aldrei brjóta á
sér í þeirri hörðu baráttu sem
þurfti að heyja til að sannfæra
þjóðina um ágæti EES-samnings-
ins. Áhrifamenn úr röðum sjálf-
stæðismanna eins og t.d. Eyjólfur
Konráð Jónsson, fv. ritstjóri
Morgunblaðsins, var ásamt fleir-
um harður andstæðingur samn-
ingsins.
Vinstristjórnin, sem bar stjórn-
skipulega ábyrgð á samningsnið-
urstöðunni, hélt velli í kosning-
unum vorið 1991. Vinstristjórnin
hefði því væntanlega setið áfram
við völd kjörtímabilið 1991–1995 ef
forystumenn Framsóknaflokks og
Alþýðubandalags hefðu ekki í
kosningabaráttunni snúið baki við
EES-samningnum. Það voru mikil
pólitísk mistök sem dregið hafa
langan slóða á eftir sér. Stjórn-
málaþróunin hefði trúlega orðið öll
önnur en hún varð. Davíð Oddsson
hefði orðið að láta sér leiðast í
stjórnarandstöðu. Örlög Fram-
sóknarflokksins hefðu getað orðið
öll önnur og þekkilegri en nú er
orðið. Og samruninn á vinstrivæng
hefði trúlega tekist betur á grund-
velli vaxandi gagnkvæms trausts í
stjórnarsamvinnu.
Hvers vegna sneru þeir Stein-
grímur Hermannsson og Ólafur
Ragnar Grímsson baki við EES-
samningnum? Von um ávinning í
atkvæðum á kostnað samstarfs-
aðilans, Alþýðuflokksins, í þing-
kosningunum er ein skýringin.
Hin er sú að innilokunarafstaðan
var auðvitað í stíl við fortíð Al-
þýðubandalagsins og Framsókn-
arflokksins reyndar líka sem hafði
meira að segja snúist gegn aðild-
inni að EFTA 1970. Með því að
styðja EES-samninginn stað-
fastlega hefðu þessir forystumenn
fengið tækifæri til að rjúfa heim-
óttarhefð flokka sinna. Þetta hefði
styrkt stöðu þessara flokka og
veikt þá ímynd Sjálfstæðisflokks-
ins að honum einum væri treyst-
andi fyrir hagstjórninni og til að
gæta hagsmuna atvinnulífsins. Þar
með hefðu þessir flokkar líka
fengið tækifæri til að sækja lengra
inn á miðjuna og skapa forsendur
fyrir samstarfi vinstriflokkanna í
framtíðinni. Öllu þessu klúðruðu
þeir í von um skammtíma-
atkvæðaumbun.
En hvað með þá kenningu Ei-
ríks að andstaða Sjálfstæðisflokks-
ins í formannstíð Davíðs við aðild
Íslands að Evrópusambandinu sé
pólitískt stílbrot í ljósi fortíðar
flokksins á lýðveldistímanum?
Hversu vel grunduð er goðsögnin
um Sjálfstæðisflokkinn sem hinn
stefnufasta málsvara markaðs-
búskapar og fríverslunar? Hefur
Sjálfstæðisflokkurinn fylgt „op-
ingáttarhefðinni“ gegn þeim inni-
lokunarsinnum sem hefur staðið
ógn af opnun hagkerfisins og af of
nánu fjölþjóðlegu samstarfi?
Völdin valdanna vegna
Gleymum því ekki að Sjálfstæð-
isflokkurinn er eins konar regn-
hlífarsamtök sérhagsmunahópa.
Hann keppti löngum við Fram-
sóknarflokkinn um atkvæði bænda
í sveitum landsins með því að yf-
irbjóða búverndarstefnu bænda-
forystunnar. Eða hvers vegna var
Sjálfstæðisflokkurinn andvígur
EES-samningnum meðan hann
var í stjórnarandstöðu við vinstri-
stjórn Steingríms Hermannsonar
á árunum 1988–91? Að einhverju
leyti má skýra það með henti-
stefnu stjórnarandstöðuflokksins.
Meginskýringin er þó sú að þessi
stefna var fengin að láni frá LÍÚ
sem var allan tímann afar tor-
tryggið á EES-samninginn og
vildi helst engu til fórna að fá
fram viðurkenningu á grundvall-
arreglunni um fríverslun með
sjávarafurðir.
Eiríkur minnir á að römm þjóð-
ernishyggja er hluti af pólitískri
arfleifð Sjálfstæðisflokksins svo
sem nafn flokksins á að undir-
strika. Lengst af á lýðveldistím-
anum keppti Sjálfstæðisflokkurinn
við Framsóknarflokkinn um
stjórnarforystu og völd í ríkiskerf-
inu á grundvelli hinnar frægu
helmingaskiptareglu milli einka-
geirans og atvinnureksturs á
snærum samvinnuhreyfingarinnar.
Ríkisvaldið var stjórntæki í hönd-
um þessara flokka til að úthluta
gæðum og skipta hlunnindum.
Þetta stjórnarfar einkenndist af
ríkisforsjá í nafni flokksræðis.
Flest var bannað nema það sem
var sérstaklega leyft. Og leyfunum
var oftast úthlutað samkvæmt
helmingaskiptareglunni.
Hvers vegna skipti Davíð Odds-
son um skoðun á aðild Íslands að
Evrópusambandinu eftir að hann
var tekinn við flokks- og stjórn-
arforystu? Eiríkur hefur ekki al-
mennilega skýringu á því en vill
rekja það að einhverju leyti til
persónulegra samskipta okkar
Davíðs í Viðeyjarstjórninni. Nefni-
lega að Davíð hafi snúist öndverð-
ur við þegar við jafnaðarmenn
kváðum upp úr um það á árinu
1994 að við vildum að Ísland
fylgdi samstarfsþjóðum okkar í
EFTA, og þá sérstaklega Svíum
og Finnum, inn í Evrópusam-
bandið árið 1995. Að Davíð Odds-
son hafi ekki viljað una því að við
mörkuðum stefnuna fyrir hönd
ríkisstjórnar hans (eins og við
höfðum gert í EES-málinu) og því
brugðist harkalegar við en ella.
Þetta er ekki mjög trúverðug
skýring. Miklu nærtækari er sú
skýring að Davíð hafi talið sig
hafa ástæðu til að óttast að já-
kvæð afstaða til Evrópusambands-
aðildar gæti leitt til klofnings í
Sjálfstæðisflokknum og þar með
stofnað lykilstöðu flokksins í
valdakerfinu í hættu. Hefði hann
getað fengið stórútgerðina í LÍÚ,
búverndardeildina og landsbyggð-
ararminn til að spila með í slíkri
pólitík? Það var satt að segja ekki
mjög líklegt.
Eitt af mörgum ágreinings-
málum milli flokkanna í Viðeyj-
arstjórninni snerist um hvort
draga ætti úr innflutningsvernd
og ríkisstyrkjum til landbúnaðar,
sem var á dagskrá í samn-
ingalotum, sem nú eru kenndar
við Alþjóðaviðskiptastofnunina
(WTO). Formaður Sjálfstæðis-
flokksins reyndist vera með öllu
ósveigjanlegur í stuðningi við bú-
verndarstefnuna. Hann vildi ekki
gefa Framsókn höggstað á Sjálf-
stæðisflokknum með neinum til-
slökunum í því efni í þágu lækkaðs
vöruverðs til neytenda. Með þess-
ari afstöðu sinni tók Davíð sér
stöðu innan hefðbundinnar afstöðu
Sjálfstæðisflokksins. Á viðreisn-
arárunum fékk Gylfi Þ. Gíslason
engu tauti komið við landbúnaðar-
arm Sjálfstæðiflokksins undir for-
ystu Ingólfs frá Hellu, að því er
varðaði hið ríkisstyrkta landbún-
aðarkerfi og útflutningsbæturnar.
Bjarni Benediktsson viðurkenndi,
að hann réði einfaldlega ekki við
það.
Davíð Oddsson skildi eðli Sjálf-
stæðisflokksins sama skilningi og
Bjarni. Tilgangur flokksins er ein-
faldlega að halda völdum –
valdanna vegna. Til þess að þjóna
því markmiði verður að halda
helstu sérhagsmunahópunum sam-
an án þess að það kosti flokkinn
fjöldafylgi. Þetta snýst ekki nema
að litlu leyti um hugmyndir; það
snýst um völdin – kjáninn þinn!
Goðsögninni um Sjálfstæðisflokk-
inn sem málsvara markaðs-
búskapar og viðskiptafrelsis er
hins vegar ætlað að breiða yfir
veruleikann. Hannes Hólmsteinn
sér um hugmyndafræðina, en Dav-
íð sá um það sem máli skipti:
Völdin valdanna vegna.
Pólitískar forsendur Evrópu-
sambandsaðildar
Þessi dæmi sýna að „innilok-
unarleiðin“ á rík ítök í Sjálfstæð-
isflokknum. Hugarfar ríkisforsjár
í atvinnulífinu í krafti flokksræðis
er forystumönnum flokksins,
mörgum hverjum, runnið í merg
og bein. Fyrirtækin eiga að styðja
flokkinn til þess svo að njóta fyr-
irgreiðslu hans þegar á þarf að
halda. Þeir sem ekki hlíta þessum
leikreglum fá að kenna á því.
Baugur – beware. Því eru þröng
takmörk sett hversu langt flokk-
urinn getur gengið í frjálsræð-
isátt. Þess vegna fer vel á því að
flestir forystumanna flokksins eru
heimalningar úr lögfræðingastétt
þótt það hafi breyst með for-
mannskjöri Geirs Haarde.
Kannski í því felist dulítil skilaboð
að breytinga kunni að vera að
vænta í framtíðinni? Pólitísk arf-
leifð Davíðs Oddssonar felst eink-
um í þrennu: Einarðri andstöðu
við aðild Íslands að Evrópusam-
bandinu, fylgispekt við bandaríska
utanríkisstefnu og kröfunni um
sjálfstæða peningamálastjórn. Í
því felst að framselja ekki í ann-
arra hendur ákvörðunarvaldið um
gengi gjaldmiðilsins sem neyð-
arúrræði þegar allt annað hefur
brugðist í hagstjórninni.
Þessi arfleið er fyrirsjáanlega
að syngja sitt síðasta í náinni
framtíð. Bandaríkin hafa snúið við
okkur bakinu. Innlend peninga-
málastjórn hefur brugðist. Innlend
stjórnvöld munu ekki ná aftur
valdi á gengisskráningunni. Mark-
aðsöflin hafa þar tekið völdin og
fyrirtækin flýja á náðir evrunnar í
von um þann stöðugleika sem
þeim er nauðsynlegur. Og þá er
stutt í það að forstjóraveldið, for-
ysta fyrirtækjanna og samtaka at-
vinnulífsins knýi á um það að Ís-
land stígi lokaskrefið inn í
Evrópusambandið. Hefur ekki
meirihluti kjósenda Sjálfstæð-
isflokksins samkvæmt skoð-
anakönnunum lengi verið þeirrar
skoðunar að óska beri eftir samn-
ingaviðræðum? Var ekki Þorsteinn
Pálsson, forveri Davíðs Oddssonar
á formannsstóli Sjálfstæðisflokks-
ins, að boða þá stefnu í ræðu á
ársfundi Samtaka iðnaðarins?
Spurningin er ekki lengur um,
hvort Sjálfstæðisflokkurinn muni
gera þau sjónarmið að sínum,
heldur aðeins – hvenær?
Jón Baldvin Hannibalsson
(höf. var formaður Alþýðuflokksins
1984–1996.)
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 10. APRÍL 2007 19
Auris - Nýtt upphaf.
www.toyota.is