Morgunblaðið - 04.11.2007, Blaðsíða 38

samfélag
38 SUNNUDAGUR 4. NÓVEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
I.
Það mun hafa verið í lok júlí
1943, að ég var ráðinn í vinnu til
föðurbróður míns, Ársæls Sveins-
sonar (1893-1969), útvegsbónda á
Fögrubrekku í Vestmannaeyjum.
Tók ég mér far með áætlunarbíl
Páls Guðjónssonar (1904-1959) frá
Reykjavík til Stokkseyrar, en hann
hafði þá sérleið og var nefndur
„Bíla-Páll“. Vélbáturinn Gísli John-
sen VE-100 hélt uppi siglingum
milli Eyja og lands, skipstjóri Sig-
urjón Ingvarsson (1895-1986). Sigl-
ingin til Eyja tók röska þrjá tíma
og var sæmilegt í sjóinn, svo ég
varð ekki sjóveikur. Ársæll frændi
tók á móti mér á bryggjunni og var
þegar haldið heim á Fögrubrekku,
þar sem höfðingskonan Laufey Sig-
urðardóttir (1895-1962) tók á móti
mér og dvaldi ég hjá þeim hjónum
þær sjö vikur, sem ég dvaldi í Eyj-
um. Í ljósriti af vinnuskýrslum, sem
nafni minn Ársælsson sendi mér
nýlega, er fyrirsögnin „Vinna við
húsbyggingu“. Mun hér átt við
Strandveg 80 en það var skrifstofu-
og verkstæðisbygging í sambandi
við Skipasmíðastöð Ársæls Sveins-
sonar (Skipasmíðastöð Vest-
mannaeyja). Ársæll keypti fyrst
gamlan slipp um 1940, en gerði
fljótlega úr honum alvöruslipp og
man ég að talið var að 1.100 tunnur
af sementi hefðu farið í þá end-
urnýjun. Tók slippurinn allt upp í
150 tonna skip og gátu 20 vertíð-
arbátar 50-60 tonna verið uppi í
honum samtímis. Yfirsmiður við
bygginguna á Strandvegi 80 var
Magnús Ísleifsson (1875-1949) í
London. Alls vorum við 15, sem
unnum við bygginguna skv. launa-
skránni. Steypuhrærivél var fengin
að láni hjá Helga Benediktssyni
(1899-1971) útgerðarmanni. Eng-
ilbert Jónasson (1906-1987) í Hóls-
húsi skar fyrir sementspokana og
hellti sementinu í hrærivélina, ég sá
um hraunmölina, en nafni minn Ár-
sælsson um sandinn. Við vorum
sendir inn í Herjólfsdal að sækja
ryðgaðar tunnugjarðir, sem Magn-
ús notaði til þess að styðja við upp-
sláttinn í grunninum. Hlógu margir
að þessari sérvisku Magnúsar, „en
þeir hlógu ekki þegar uppslátturinn
fauk hjá þeim, en stóð sig hjá mér“.
Ein setning er mér minnisstæð,
sem Magnús sagði við mig: „Hvað
ert þú að gera hér í Eyjum, Leifur,
ekki varst þú sendur hingað til þess
að vinna?“ Hann hélt að synir frá
efnaheimilum ynnu almennt ekki
erfiðisvinnu, en þar ruglaði hann
stríðsárunum saman við fyrirstríðs-
árin, því þá var atvinnuleysi og
kreppa, þannig að verkamenn sátu
fyrir um alla vinnu. Smám saman
þokaðist byggingin áfram og er ég
hélt til Stokkseyrar snemma í sept-
ember, þá var 2. hæðin uppsteypt.
II.
Ársæll hafði mikið umleikis fyrir
utan byggingu Strandvegar 80,
tvær kýr í fjósi og heyskapur í sam-
bandi við þær. Léleg þótti mér nyt-
in úr þessum kúm miðað við kýr
Þórhallsbarna í Vogum í Mývatns-
sveit. Grána gamla og Rauðka
mjólkuðu þetta 18-20 merkur í mál
eftir burð og héldu nytinni lengi á
eftir, en kýr Ársæls 8-11 merkur í
mál til samanburðar. Hafði ég Ár-
nesinga grunaða um að selja mis-
heppnaðar kýr til Eyja til að losna
við þær. Minnisstæðast við vinnu
okkar við Slippinn var þegar kjölur
var reistur að 65 tonna bát, sem
hlaut nafnið Kári VE-47. Allt liðið,
sem hjá Ársæli vann, 19 manns, var
mjög samtaka um þetta verk, allir
með kaðla að halda kilinum réttum
við reisninguna, sem tókst full-
komlega, nema buxur verkstjórans
rifnuðu við átakið. Verkstjórinn í
Slippnum hét Runólfur Jóhannsson
(1898-1967) og teiknaði hann flesta
báta, sem í slipp Ársæls voru
byggðir. Í fyrstu var Jón Gestsson
(1909-1943) slippstjóri, en við lát
hans tók Kristján Björnsson (1916-
1979) við. Einn iðnnemi var í
Slippnum, Anton Júlíus Guðjónsson
(1907-1991), en hann var um skeið
kvæntur Aðalheiði Bjarnfreðs-
dóttur (1921-1994), síðar alþing-
iskonu. Mér er minnisstætt, er ég
aðstoðaði hana við að skilja við Ant-
on, en þar leysti vinur minn Guð-
mundur Jónsson (f. 1925), þá
fulltrúi borgardómara, síðar hæsta-
réttardómari, ljúflega úr málum
hennar. Tveir menn höfðu þann
starfa í Slippnum að „kalfatre“ eins
og það heitir á dönsku, en almennt
kallað að kalfatta á íslensku, þótt
það finnist ekki í orðabókum. Lærði
ég að kalfatta af þeim félögum og
kom það sér vel síðar í lífinu, þegar
við hestamenn fluttum hross út í
Viðey til haustbeitar, þá kalfattaði
ég míglekan nótabát með öðrum,
svo hann flaut út í Viðey og voru
sex hross flutt í einu í hverri ferð.
Þau voru síðan sótt aftur fyrir jólin.
Mig minnir að kalfattararnir hafi
verið þeir Guðjón Jónsson (1905-
1965) frá Vinaminni og Sigurður
Bjarnason (1895-1981), Brekastíg
23, en nafni minn Ársælsson telur
það vera misminni hjá mér, enda
vart að treysta minni eftir 64 ár.
III.
Fyrir utan steypuvinnuna var að-
alstarf okkar aðdrættir á efni.
Sandur var sóttur inn í Botn, þar
sem síðar var byggð Friðarhöfnin.
Hraunmöl sótt inn í Herjólfsdal,
eða miðja vegu þangað, í hrauns-
kriður, og var það hið versta verk
að moka mölinni upp á bílpallinn.
Ekki má gleyma heyskapnum.
Tvær kýr þurftu mikið vetrarfóður
og átti Ársæll m.a. tún, sem nefnt
var Helgafellstún. Þar var heyjað
handa kúnum, en miklir óþurrkar
höfðu verið í júlí og var heyið á
Helgafellstúninu marghrakið, svo
háin var tekin að spretta upp á milli
hins hrakta heys. Besta veður var,
þegar við vorum að reyna að bjarga
þessu heyi og það svo, að einn fé-
lagi minn sofnaði í heyinu og var
hýrudreginn um 1½ tíma fyrir þá
sök. Trausti Jónsson veðurfræð-
ingur lýsir þessu sumri svo í bók
sinni „Veður á Íslandi í 100 ár“:
„Júlí: Fremur hráslagalegt með
köflum og votviðrasamt, einkum
fyrir norðan. Hafís við Horn-
strandir og inn eftir Húnaflóa og
NV af Grímsey.“ „Ágúst: Mjög kalt,
mjög þurrt, nema n-lands, þar voru
miklir óþurrkar.“ Þjóðhátíðin í
Vestmannaeyjum átti að venju að
fara fram í byrjun ágúst, þ.e. hinn
6.-8., en vegna fárviðris varð að
framlengja hana um einn dag, þar
sem mörg tjöld höfðu fokið í Herj-
ólfsdal og ófært til Stokkseyrar
með Gísla Johnsen VE-100. Menn
höfðu yfirleitt klárað allt sitt áfengi,
svo nú settu nokkrir ógæfumenn
eitraðan tréspíra í umferð með
þeim hörmulegu afleiðingum, að níu
dóu, einn varð blindur og 20 urðu
veikir. Í hæstaréttardómi í málinu
nr. 73/1944 var dómur kveðinn upp
hinn 9. febrúar 1945 og tveir menn
dæmdir í fangelsi, annar í 12 mán-
aða, en hinn í sex mánaða fangelsi.
Sá þriðji, sem ákærður var, var
sýknaður. Áhöfnin á Stakksárfossi
VE-245 hafði fundið ómerkta tunnu
á reki, hirt hana og fór með sýn-
ishorn af innihaldinu til apótek-
arans í Vestmannaeyjum. Einn
hinna ákærðu skildi eftir sýnishorn
af innihaldi tunnunnar hjá lyfsal-
anum, en „hann kvaðst ekki geta
sagt um, hvaða vökvi þetta væri,
þar sem hann hefði ekki tæki til
efnagreiningar. Hins vegar varaði
hann við að nota vökvann til
drykkjar“. Þrátt fyrir þessar aðvar-
anir lyfsalans fór nokkurt magn af
þessu eitraða metanóli í umferð
með fyrrgreindum afleiðingum.
Andrúmsloftið í bænum dagana á
eftir var ólýsanlegt. Alger drungi
lagðist yfir bæinn, í tvo daga var
engin vinna hafin, hvorki hjá Ársæli
frænda né á öðrum vinnustöðum.
Menn voru sem lamaðir.
IV.
Ég fór í tvær heimsóknir þessar
vikur, fyrri heimsóknin var til
Vestmannaeyjasumarið 1943
Ársæll keypti fyrst
gamlan slipp um
1940, en gerði fljót-
lega úr honum alvöru-
slipp og man ég að
talið var að 1.100
tunnur af sementi
hefðu farið í þá end-
urnýjun. Tók slipp-
urinn allt upp í 150
tonna skip og gátu 20
vertíðarbátar 50-60
tonna verið uppi í
honum samtímis.
Eftir Leif Sveinsson
Úr bókinni Iceland frá 1955/Hanns Reich Verlag, Munich.
Athafnalíf Skipasmíðastöð Ársæls Sveinssonar (Skipasmíðastöð Vestmannaeyja) og Strandvegur 80.
Reisulegt Fagrabrekka í Vestmannaeyjum (Vestmannabraut 68).Vestmannaeyjar Falleg Stremba í dag.
Höfðingshjón Laufey Sigurðardóttir og Ársæll Sveinsson á Fögrubrekku.
Sumarkvöld Vestmannaeyjar.