Morgunblaðið - 04.11.2007, Blaðsíða 40

40 SUNNUDAGUR 4. NÓVEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
ALVARLEGAR ÁSAKANIR
Þær ásakanir, sem fram hafakomið opinberlega um fyrir-komulag verðlagningar á mat-
vörum í stórmörkuðum eru mjög al-
varlegar. Ríkisútvarpið hefur haft
forystu um þessar umræður og byggt
þær á upplýsingum frá fólki, sem í
fæstum tilvikum hefur viljað koma
fram undir nafni. Hins vegar hafa
fréttamenn Ríkisútvarpsins leitazt
við að sannreyna þessar upplýsingar
og í ljós hefur komið að hinir nafn-
lausu heimildarmenn RÚV hafa mikið
til síns máls.
Þegar um svo alvarlegar ásakanir
er að ræða er óþægilegt fyrir fjöl-
miðla að þurfa að byggja á nafnlaus-
um heimildum. Í langflestum tilvikum
vita fjölmiðlarnir þó hver hinn nafn-
lausi heimildarmaður er.
Í gær birti Morgunblaðið þó bréf,
þar sem nafn bréfritara er ekki þekkt
en efni bréfsins var með þeim hætti,
að ritstjórn Morgunblaðsins taldi
nauðsynlegt í þágu almannaheilla að
birta bréfið.
Þeir sem verða fyrir ásökunum fjöl-
miðla, sem byggðar eru á nafnlausum
heimildum, nota það óspart gegn við-
komandi fjölmiðli eins og m.a. kom í
ljós sl. sumar í viðbrögðum útgerð-
armanna við greinum Agnesar Braga-
dóttur um svindlstarfsemi í kvóta-
kerfinu.
Það er annað en reyndar miklu al-
varlegra mál hvað hinn almenni borg-
ari á Íslandi er orðinn hræddur við að
koma fram með upplýsingar. Þessi
ótti snýst ekki um hræðslu við við-
brögð stjórnmálamanna. Hann snýst
um hræðslu við viðbrögð öflugra aðila
í viðskiptalífinu, sem í sumum tilvik-
um svífast einskis við að koma höggi á
þá, sem þeir telja að ógni hagsmunum
sínum. Þessi hræðsla er sérstakt mál,
sem tímabært er að taka upp umræð-
ur um í okkar samfélagi og ræða,
hvort hægt er að veita fólki, sem hef-
ur undir höndum upplýsingar, sem
varða almannaheill, vernd gegn hót-
unum um atvinnumissi og eitthvað
þaðan af verra.
Í þeim umræðum, sem fram hafa
farið síðustu daga í kjölfar þeirra
upplýsinga, sem Ríkisútvarpið hefur
komið fram með hafa allir aðilar kraf-
izt rannsóknar Samkeppniseftirlits á
málinu. Björgvin Sigurðsson við-
skiptaráðherra hefur krafizt slíkrar
rannsóknar. Guðmundur Marteins-
son, framkvæmdastjóri Bónusverzl-
ana, hefur krafizt slíkrar rannsóknar.
Kaupás, sem er rekstraraðili Krón-
unnar, lágvöruverðsverzlunar, hefur
krafizt slíkrar rannsóknar.
Þar sem svo breið samstaða er um
rannsókn á þeim ásökunum, sem fram
hafa komið, er augljóst að hún hlýtur
að fara fram. Hitt er svo annað mál, að
álitamál er að fenginni reynslu, hvort
Samkeppniseftirlitið hefur burði til
að taka að sér slíka rannsókn. Er fólk
sátt við að niðurstaðan komi á árinu
2009 eða 2010? Tæplega.
Þær ásakanir, sem fram hafa komið
benda til einhvers konar allsherjar-
samráðs, að það hafi verið byggt upp
kerfi á milli birgja og stórmarkaða,
sem tryggi ákveðinn verðmun á milli
verzlana, sem langflestir verzlunar-
aðilar séu aðilar að, nauðugir eða vilj-
ugir.
Ef í ljós kæmi, að þetta væri rétt er
um svo alvarlegt mál að ræða í okkar
samfélagi, ekki bara vegna þess, að
væntanlega hefðu lög verið brotin, ef
lögin ná þá utan um slíkt allsherjar-
samráð, sem ekki er endilega víst,
heldur líka vegna hins að um algert
siðleysi í viðskiptum væri að ræða,
sem hlyti að valda því að traust á milli
verzlunaraðila og neytenda hryndi til
grunna.
Það er ólíklegt að stofnun, sem hef-
ur mikil verkefni á sinni könnu geti
unnið þetta verk jafn hratt og á jafn
skömmum tíma og nauðsynlegt er.
Þess vegna blasir nánast við að við-
skiptaráðherra verði að grípa til sér-
stakra ráðstafana í þessu tilviki og
setja upp sérstaka rannsóknarnefnd,
sem hafi á að skipa starfsmönnum til
þess að rannsaka þetta mál og ljúka
því.
V
aldaleysi ríkisstjórnar Íraks hefur
aldrei verið ljósara en eftir að út-
sendarar bandaríska málaliðafyr-
irtækisins Blackwater urðu 17
manns að bana í Bagdad fyrir ein-
um og hálfum mánuði og særðu að
minnsta kosti 27 manns. Ekki var liðinn sólar-
hringur frá því að atburðurinn átti sér stað þegar
innanríkisráðuneyti í Írak tilkynnti að Blackwater
yrði vísað úr landi. Nuri al-Maliki, forsætisráð-
herra Íraks, lýsti yfir því að atferli liðsmanna
Blackwater væri glæpsamlegt. „Við munum ekki
líða að Írakar verði drepnir með köldu blóði,“
sagði Maliki. „Allir Írakar finna fyrir spennu og
reiði vegna þessa glæps, ríkisstjórnin þar á með-
al.“
Tilkynnt var að þeir liðsmenn Blackwater, sem
bæru ábyrgð á atvikinu, yrðu sóttir til saka. Í
fjóra daga fengu útsendarar Blackwater ekki að
fara út fyrir græna svæðið í Bagdad. Eftir það
voru þeir komnir á kreik á nýjan leik og greinilegt
að ekkert mark yrði tekið á yfirlýsingum Íraks-
stjórnar. Svör Bandaríkjamanna voru að embætt-
ismenn þeirra þyrftu vernd.
Atvikið átti sér stað 16. september þegar verið
var að fylgja bílalest með háttsettum embættis-
manni frá bandaríska utanríkisráðuneytinu í
gegnum Mansour-hverfið í Bagdad. Skammt frá
Nisour-torgi var íraska lögreglan að reyna að
stöðva umferð til þess að bílalestin kæmist hjá, en
einu farartæki var ekið inn á torgið. Málaliðar
Blackwater hófu skothríð á ökutækið og drápu
bílstjórann.
Haft hefur verið eftir vitnum að því næst hafi
þeir hent sprengju að bílnum, sem á skammri
stund varð alelda. Í bílnum var fjölskylda, hjón
með ungbarn. Vitni segja að eftir þetta hafi liðs-
menn Blackwater skotið í allar áttir af handahófi.
Þeir segja að uppreisnarmenn hafi ráðist á sig, en
niðurstaða bráðabirgðarannsóknar íraskra
stjórnvalda var þvert á móti að engin ögrun hafi
átt sér stað. Bandaríska alríkislögreglan rann-
sakar nú atburðinn og er hermt að hún njóti
verndar Blackwater þegar hún fer um Bagdad.
Vitni að blóðbaðinu segja einnig að liðsmenn
Blackwater hafi ekki haft neitt tilefni til að hefja
skothríð. Mikla reiði hefur vakið að þeir, sem eru
að rannsaka málið af hálfu Bandaríkjamanna,
hafa gefið einhverjum starfsmönnum Blackwater,
sem hafa verið yfirheyrðir út af harmleiknum á
Nisour-torgi, nokkurs konar friðhelgi í skiptum
fyrir framburð þeirra.
Hrikalegar lýsingar
É
g sá konur og börn stökkva úr bíl-
um sínum og byrja að skríða á
veginum til að verða ekki skotin,“
var haft eftir Hassan Jabar
Salman, íröskum lögfræðingi,
sem var skotinn fjórum sinnum í
bakið, í viðtali. „En skothríðin hélt áfram og
margir létu lífið. Ég sá dreng, sem var um tíu ára,
stökkva út úr sendiferðabíl og hann var skotinn í
höfuðið. Móðir hans hrópaði á hann og stökk út á
eftir honum og var drepin.“ Salman segir að hann
hafi verið beðinn um að snúa við og hann hafi hlýtt
því. Engu að síður hafi verið skotið á bíl hans, tólf
kúlur hafi hæft og hann fengið fjórar í bakið.
Þetta er ekki í fyrsta skipti, sem liðsmenn
Blackwater hafa verið viðriðnir atvik þar sem
menn hafa verið skotnir til bana. Í hvert skipti
hafa írösk stjórnvöld mótmælt en mótmælin falla í
grýttan jarðveg. Eitt síðasta verk Pauls Bremers,
sem var yfir bandaríska hernámsliðinu í Írak áður
en hann hvarf á braut í júní 2004, var að gefa út
tilskipun 17. Þar er kveðið á um friðhelgi verktaka
úr einkageiranum, sem eru að störfum fyrir
Bandaríkjastjórn í Írak. Við brottför Bremers var
bráðabrigðastjórn bandamanna í Írak lagt niður
og átti fullveldi að færast til íraskra stjórnvalda.
Það er ekki beinlínis í anda fullveldis að hafa ekki
vald til þess að sækja til saka einstaklinga eftir at-
burði á borð við 16. september.
Bandaríkjastjórn hefur lagt að stjórn Malikis
að láta málið niður falla, en hún er hörð á því að
lög landsins eigi að ná til verktakanna og hefur
samþykkt lagafrumvarp, sem kveður á um að til-
skipun 17 verði afturkölluð. Samkvæmt frum-
varpinu myndu þau fyrirtæki, sem eru með mála-
liða í Írak, þurfa að lúta íröskum lögum.
Fyrirtækin myndu þurfa að fá leyfi fyrir öllum
vopnum hjá innanríkisráðuneytinu og starfsmenn
þeirra þyrftu að sækja um vegabréfsáritun. Nú
dugir þeim að vera með kort, sem sýnir að þeir
starfi fyrir Bandaríkin eða eitthvert þeirra ríkja,
sem eru með herlið í Írak.
„Þessi ákvörðun snýst ekki bara um Blackwa-
ter, hún mun ná til allra erlendra öryggisfyrir-
tækja í Írak,“ sagði Thamir Ghadban, formaður
ráðgjafaráðs Malikis. „Þessi lög munu vernda
Íraka og fullveldi Íraks.“ Nú fer frumvarpið fyrir
þingið og þar gæti það tekið breytingum. Það
verður forvitnilegt að sjá hvað gerist verði það
samþykkt. Ekki er enn komið í ljós hvað kemur út
úr rannsókn þeirri sem Bandaríkjamenn eru nú
að gera á árásinni á Nasour-torgi, en fregnir um
að ótilgreindum aðilum hafi við yfirheyrslur verið
boðin friðhelgi gæti torveldað málsókn, ef yfirhöf-
uð er áhugi á slíku. Það hefur að minnsta kosti
ekki verið gerð tilraun til að sækja málaliða til
saka hingað til fyrir tilhæfulaus morð í Írak. Refs-
ing þeirra hefur í mesta lagi verið brottrekstur úr
starfi.
Í tilskipun 17 er kveðið á um að um þá gildi lög í
landinu, sem þeir eru sendir frá. Þar segir sömu-
leiðis að svipta megi einstakling friðhelgi þyki
þess þurfa. Ólíklegt þykir hins vegar að bandarísk
yfirvöld geri það og sú hefur ekki orðið raunin í
öðrum tilfellum, til dæmis þegar starfsmaður
Blackwater, sem ekki var á vakt, skaut að talið er
lífvörð Adils Abduls-Mahdi varaforseta á græna
svæðinu á aðfangadag í fyrra. Verknaðurinn var
skilgreindur sem morð, en hinum grunaða var
komið burt úr Írak með hraði. Þetta atvik var
meðal þess, sem var rætt í yfirheyrslum yfir Erik
Prince, stofnanda Blackwater, á Bandaríkjaþingi í
byrjun október. Hann staðfesti að manninum
hefði verið komið burt og hann hefði verið rekinn,
sektaður og látinn borga fyrir flugmiðann sinn.
Samkvæmt skýrslu nefndarinnar, sem yfirheyrði
Prince, lagði erindreki utanríkisráðuneytisins til
að Blackwater greiddi fjölskyldu lífvarðarins
„væna upphæð“ og lagði til 250 þúsund dollara.
Þetta þótti öryggisþjónustu ráðuneytisins of há
upphæð. Hún gæti orðið til þess að Írakar reyndu
að láta drepa sig. Samkvæmt skýrslunni varð nið-
urstaða utanríkisráðuneytisins og Blackwater að
greiða fjölskyldunni 15 þúsund dollara.
180 málaliðafyrirtæki í Írak
A
ðfarir málaliðanna hafa vakið mikla
reiði í Írak. Í Persaflóastríðinu ár-
ið 1991 var hlutfall verktaka miðað
við hermenn einn á móti 20, en
ekki vantar mikið upp á það nú að
hlutfallið sé jafnt, einn á móti ein-
um. Samkvæmt upplýsingum frá Bandaríkjaþingi
eru allt að 180 málaliðafyrirtæki með starfslið í
Írak og er talið að tugir þúsunda manna séu í
landinu á þeirra vegum. Ekkert þeirra hefur hins
vegar verið jafn áberandi og Blackwater.
Blackwater var stofnað árið 1995. Blackwater hef-
ur styrkt Repúblikanaflokkinn í mun meira mæli
en demókrata og hefur fengið væn verkefni í
stjórnartíð George W. Bush. Samingur fyrirtæk-
isins um að vernda starfsmenn bandaríska utan
ríkisráðuneytisins í Írak hljóðar upp á 1,2 millj-
arða Bandaríkjadollara, að því er sagði í dag-
blaðinu The New York Times í vikunni.
Faðir Eriks Prince fann upp og fékk einkaleyfi
fyrir spegil með ljósi til að setja í sólskyggni og
finna má í nánast öllum bílum og hagnaðist vel.
Prince kom úr sjóhernum og taldi að niðurskurð-
urinn til hermála í stjórnartíð Bills Clintons, fyrr-
verandi Bandaríkjaforseta, myndi skapa tækifæri
fyrir málaliðafyrirtæki. Nú má segja að hann ráði
yfir þokkalegum her – hann getur kallað saman 20
þúsund málaliða.
Í grein eftir Mark Hemingway, sem birtist í
tímaritinu The Weekly Standard í desember í
fyrra var getu Blackwater lýst: „Vaxandi stoð-
deild getur komið 100 eða 200 tonna mannúðar-
aðstoð til skila hraðar en Rauði krossinn. Flug-
deild í Flórída er með 26 mismunandi sviðum, allt
frá stórum, vopnuðum þyrlum til stórrar Boeing
767. Fyrirtækið á meira að segja Zeppelin-loftfar.
Stærsta ökubraut til hernaðaræfinga [í Banda-
ríkjunum með búnaði] til að kenna ökumönnum að
sleppa úr launsátri. 20 ekra manngert vatn með
skipagámum, sem hefur verið stillt upp fljótandi á
prömmum með skipsbyrðingi, handriðum og kýr-
augum til að æfa hvernig fara eigi um borð í óvina-
skip. Æfingaaðstöðu fyrir lögregluhunda, 80 slíkir
eru í notkun í heiminum. Þar er hægt að læra
hvernig hægt er að síga niður með níu gáma
stæðu með þýskan schäfer-sprengjuleitarhund
spenntan á bringuna. 1.200 metra langt skotæf-
ingasvæði til að þjálfa leyniskyttur.“ Bók um fyr-
irtækið eftir Jeremy Scahill ber heitið Black-
water: Veldi stærsta málaliðahers í heimi. Scahill
segir að ekki sé nokkur leið að átta sig á því hvað
fyrirtækið sinni mörgum verkefnum fyrir Banda-
ríkjastjórn eða hvað það fái greitt fyrir vegna þess
að Blackwater sinni leyniverkefnum og verkefni,
sem eigi að heita opinber, séu sveipuð leyndar-
hjúp og varin með skriffinnsku. Milljónirnar, sem
renna til Blackwater, koma hins vegar að lang-
Laugardagur 3. nóvember
Reykjavíkur
6. nóvember 1977: „Ekki
þarf að tíunda hér þau áföll,
sem íslenzkur þjóð-
arbúskapur varð fyrir á ár-
unum 1974 og 1975, sem
vóru hliðstæð þeim, er urðu
á árunum 1967 og 1968, og
höfðu að sjálfsögðu óhjá-
kvæmileg áhrif til lækk-
unar á þjóðartekjum, al-
mennum lífskjörum og
kaupmætti launa. Það vóru
afleiðingar óðaverðbólg-
unnar 1974, verulegs halla í
ríkisbúskap, vaxandi við-
skipta- og greiðsluhalla við
útlönd, uppurinna gjaldeyr-
isvarasjóða, vaxandi er-
lendrar skuldasöfnunar og
utanaðkomandi áfalla, sem
núverandi ríkisstjórn tók
við í upphafi ferils síns.
Þessi vandi hefur bundið
hendur ríkisstjórnarinnar
fram á þennan dag, þó nú
sjái fyrir enda á hluta
þeirra vandamála.“
8. nóvember 1987: „Útgerð-
armenn verða líka að gera sér
ljóst, að þjóðin unir ekki lengur
þeirri gífurlegu tilfærslu eigna,
sem augljóslega hefur orðið
með núverandi kvótakerfi. Á
því hlýtur að verða breyting.
Að lokum er það þjóðþingið,
sem tekur ákvörðun um fram-
tíð þessa kerfis. Endanlegar
ákvarðanir verða hvorki teknar
á þingum LÍÚ né í ráðgjaf-
arnefnd ríkisstjórnarinnar.
Það er nauðsynlegt að um
þetta mál fari fram víðtækar
umræður á Alþingi Íslendinga
og þar komi fram öll helztu
sjónarmið, sem um er að ræða í
málinu. Að lokum er það Al-
þingis að taka ákvörðun.
Það fer ekki á milli mála, að
umræður um það, hvernig ráð-
stafa skuli takmörkuðum sjáv-
arafla, geta vakið upp hat-
römmustu þjóðfélagsdeilur,
sem um getur í nútímasögu
þjóðarinnar.“
9. nóvember 1997: „Ætla
má, að fólk verði í auknum
mæli að sjá sjálft um lífeyri
sinn á efri árum í framtíðinni
og þá skiptir máli, að að-
stæður til langtímasparnaðar
séu eins hagstæðar og kostur
er. Nú þegar hefur mikill ár-
angur náðst með uppbygg-
ingu almennu lífeyrissjóð-
anna og séreignarsjóðir hafa
eflzt mjög á undanförnum ár-
um.
Söfnunarlíftryggingar eiga
áreiðanlega eftir að ryðja sér
til rúms hér eins og þær hafa
gert hjá nágrannaþjóðum
okkar en jafnframt mundu
skattaívilnanir af einhverju
tagi eins og eru t.d. vel þekkt-
ar í Bandaríkjunum til þess
að efla langtímasparnað
treysta mjög grundvöllinn
fyrir fjárhagslegri farsæld
fólks, þegar komið er að eft-
irlaunaárum.“
Úr gömlum l e iðurum
Einar Sigurðsson.
Styrmir Gunnarsson.
Forstjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á slóðinni http://morgunbladid.blog.is/