Morgunblaðið - 04.11.2007, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 4. NÓVEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
Eftir Rósu Lárusdóttur
rosalarusdottir@gmail.com
M
iklar umræður um
stofnfrumur og ein-
ræktun um þessar
mundir eru einkum
vegna læknisfræði-
legra væntinga vísindamanna og al-
mennings. Um leið hafa komið upp
mörg siðfræðileg og pólitísk álitamála
í tengslum við stofnfrumurannsóknir,
ekki síst vegna einræktunar. Um
ræðan á Íslandi hefur hins vegar ekki
verið áberandi og er talsvert á eftir
miðað við flest vestræn lönd. Á Ís-
landi er bannað að nýta fósturvísa til
rannsókna en hvergi er tekið fram í
lögum að óheimilt sé að flytja inn
stofnfrumur úr fósturvísum frá út-
löndum. Það gefur auga leið að mik-
ilvægt er að stjórnvöld fylgi þróun
vísinda vel eftir svo ekki verði mis-
ræmi á löggjöf og framþróun í vís-
indum.
Hvað eru stofnfrumur?
Stofnfrumur eru grunnurinn að öll-
um vefjum líkamans. Helsti eiginleiki
stofnfrumna er að þær geta endur-
nýjað sjálfar sig en jafnframt myndað
sérhæfar frumur með frumuskipt-
ingu. Stofnfrumum má skipta í tvo
meginflokka: 1. Stofnfrumur úr fóst-
urvísum (e. embryonic stem cells),
hér eftir kallaðar ES frumur. 2.
Stofnfrumur úr vefjastofnfrumum (e.
adult or tissue stem cells).
ES frumur eru komnar frá innri
frumumassa kímblaðra og geta þess
ar frumur sérhæft sig í allar frumu-
gerðir líkamans (sjá mynd 1). Það má
því segja að ES frumur séu í raun for-
verar vefjastofnfrumna. Vefjastofn-
VÍSINDI »
Vísindi | Mun Ísland dragast aftur úr í vísindasamfélaginu verði stofnfrumurannsóknir áfram óheimilar? Föst í
fréttaneti | Flottir rassar og danskur milljónaskröggur. Umhverfismál | Hið vestræna neyslusamfélag er að verða
módelið að ríkjandi hagkerfi í heiminum. Knattspyrna | Enska knattspyrnuliðið Leeds United virðist vera að rétta úr kútnum.
VIKUSPEGILL»
Miklar vonir eru bundnar við stofnfrumurannsóknir
og einræktun í þágu læknavísindanna en ýmis siðfræðileg
og pólitísk álitamál hafa vaknað
frumur eru ósérhæfðar frumur vefja
og er þeim ætlað að viðhalda starfsemi
viðkomandi vefja með því að
sérhæfast í þær frumugerðir sem þar
finnast.
Stofnfrumur úr
fósturvísum (ES frumur)
Okfruman verður til við samruna
sæðis og eggs. Hún er hin eiginlega
stofnfruma þar sem hún býr yfir
upplýsingum sem nauðsynlegar eru til
myndunar allra annarra frumugerða
einstaklingsins. Okfruman skiptir sér
og á fjórða til fimmta degi myndast
svokölluð kímblaðra. Inn í
kímblöðrunni myndast innri frumu-
massi sem geymir frumurnar sem eru
fjarlægðar úr kímblöðrunni og rækt-
aðar upp í tilraunaglasi til að mynda
frumur með stofnfrumueiginleika.
Þetta eru stofnfrumur úr fósturvísi
(ES frumur).
Við glasafrjóvgunaraðgerðir eru
oftast fleiri egg frjóvguð en nýtast til
æxlunar og þeim er fargað að
hámarksgeymslutíma liðnum. Víða
um heim er hægt að nýta slíka
fósturvísa til rannsókna með upplýstu
samþykki kynfrumugjafa.
Þetta er þó háð því að
lög í hverju og
einu landi leyfi nýtingu umframfóstur-
vísa, en í flestum nágrannalöndum
okkar er heimilt að nýta umfram
fósturvísa til stofnfrumurannsókna.
Einræktun
Í umræðunni um stofnfrumurann-
sóknir hefur umræðan um einræktun
orðið meira áberandi án þess þó að
bein tenging sé þar á milli. Hér verður
einungis minnst á einræktun með
kjarnaflutningi en í því felst að kjarni
með erfðaefni er fjarlægður úr
gjafaeggi og kjarna úr líkamsfrumu
einstaklings er komið fyrir í egginu.
Með þessari aðferð eru tvær mögu-
legar leiðir: 1. Einræktun í æxlunar-
legum tilgangi (e. reproductive clon-
ing).
2. Einræktun í læknisfræðilegum
tilgangi (e. therapeutic clon-
ing). Sjá mynd 2. Hin
fræga ær Dolly
var afurð einræktunar í æxlunarleg-
um tilgangi, en þá var kjarna úr júgri
ær komið fyrir í kjarnalausu eggi sem
síðar var komið fyrir í legi stað-
gengismóður. Fyrir utan siðferðisleg
álitamál, er megingalli einræktunar í
æxlunarlegum tilgangi lágt árang-
urshlutfall úr dýratilraunum (1-3%).
Einræktun í læknisfræðilegum til-
gangi er framkvæmd á sama hátt og
einræktun í æxlunarlegum tilgangi.
Hins vegar er mikilvægur eðlismunur
á þessum tveimur formum einrækt-
unar. Munurinn liggur fyrst og fremst
í því að kímblaðran, sem verður til við
einræktun í læknisfræðilegum til-
gangi, er aldrei sett upp í leg stað-
gengismóður heldur er innri frumu-
massinn fjarlægður á sama hátt og
áður var lýst. Með þessari aðferð er
hægt að taka kjarna úr líkamsfrumu
sjúklings og setja inn í kjarnalaust
egg og koma upp stofnfrumulínu sem
inniheldur nákvæmlega sama erfða-
efni og sjúklingurinn hefur. Það væri
svo mögulegt að nota þessar frumur
annaðhvort til áframhaldandi rann-
sókna eða vefjalækninga.
Hagnýting stofnfrumna
Miklar vonir eru bundnar við að
hægt verði að nýta stofnfrumur til
lækninga á alvarlegum og ólæknandi
sjúkdómum. Talið er líklegt að við
sjúkdómum þar sem vefjaskemmdir
eru vel skilgreindar, eins og til dæmis
í sykursýki, Parkinson, hjartadrepi,
MND (Motor neurone disease) og MS
(Multiple sclerosis), muni stofnfrumur
nýtast sem meðferðarúrræði. Óneit-
Þroskunarferli okfrumunnar A) Ferli eðlilegrar fósturþroskunar. B)
Einræktun í æxlunarlegum tilgangi. C) Einræktun í læknisfræðilegum
tilgangi borin saman.
ES frumur hafa getu til að mynda alla vefi líkamans. Eftir nokkurra daga skiptingu er hægt að einangra ES
frumur úr kímblöðrunni en þær hafa getu til að mynda alla vefi líkamans. (Terese Winslow, 2001)
Stofnfrumurann-
sóknir á Íslandi?
Auður Jónsdóttir og Þórarinn Leifsson
audur@jonsdottir og totil@totil.com
Þessi helgi er í lengri kantinum, sagðiÞórarinn og starði út um gluggann ásælar, spænskar fjölskyldur valsaum göturnar. Fyrst var hrekkjavaka,
síðan allra heilagra dagur og loks dagur hinna
dauðu, ættaður frá Mexíkó. Löööööng brú eins
og Spánverjar nefna það þegar einn frídagur
lendir á milli tveggja helgidaga. Öll þessi frí
fara í taugarnar á mér. Þau eru fundin upp fyr-
ir aðra en frílansrottur eins og okkur.
Ég vildi að við hefðum getað verið í fríi og
farið til Bæjaralands, geispaði Auður yfir
tölvunni.
Langar þig á bjórhátíðina í München?
spurði Þórarinn önugur. Auður leit upp úr
tölvunni og svaraði að bjórhátíðin væri haldin í
október. Aftur á móti hefði keppninni um
flottasta rass í heimi verið að ljúka. Á
spiegel.de/international mætti lesa um hana
og líka í spænsku fjölmiðlunum sem höfðu sýnt
henni verulega mikinn áhuga. Sigurrassana
væri bæði að sjá á spiegel.de og
elperiodico.com: Tvo stælta austur-evrópska
rassa sem höfðu toppað fimmtán þúsund
úrvalsrassa úr öllum heiminum. Þeir tilheyrðu
Búlgara og Rússa.
Gott að Þjóðverjar gátu stytt sér stundir við
að glápa á rassa, sagði Þórarinn. Vonandi
hugkvæmist þeim í kjölfarið að sparka í
rassana á ný-nasistum. Á
spiegel.de/international var líka sagt frá
smáþorpinu Gräfenberg í Bæjaralandi þar
sem íbúarnir hafa fengið sig fullsadda af
ný-nasistum sem koma þangað mánaðarlega
til að mótmæla því að hafa ekki aðgang að
minnismerki um fallna hermenn. Íbúarnir hafa
brugðið á það ráð að spila samba og láta drynja
í vélsögum til að yfirgnæfa nasistaskrílinn.
Hugsi muldraði Auður að þetta minnti á
Strauss-valsana sem væru stundum spilaðir til
að fæla burt heimilislaust fólk frá
innganginum sem vísaði að Vesturbrú á
Aðaljárnbrautarstöðinni í Kaupmannahöfn.
Reyndar hafi pyntingaraðferðin sú fyrst verið
notuð í Þýskalandi fyrir rúmum sextíu árum
eða svo.
Þórarinn hnussaði. Herra Mærsk ætti að
prófa hana, sagði hann. Sá gamli, danski
milljónaskröggur er eins og Jóakim aðalönd.
Nú er komið í ljós að hann valdi sérkennilegt
granít til að skreyta hina umdeildu óperu sem
hann gaf þjóðinni. Með valinu á þessu graníti
sparaði hann fimm milljónir danskra króna en
hins vegar fór það verulega illa með kínversku
verkamennina sem unnu það. Satt að segja var
það banvænt. Danir eru alveg æfir og tala nú
um ,,Hina svonefndu gjöf til þjóðarinnar“. Að
auki gerði kvikmyndafélagið Bastard-Film
merkilega heimildarmynd sem heitir Óperan –
dauðinn baksviðs. Þar er allt svínaríið afhjúpað
með aðstoð falinna myndavéla. Mærsk gamla
tókst að hindra að myndin yrði sýnd á
sjónvarpstöðinni TV2 með óbeinum hótunum –
eins og það er orðað í dönskum fjölmiðlum. En
ekstrabladet.dk komst yfir eintak af téðri
heimildarmynd og núna má horfa á öll
herlegheitin á vef þeirra. Þetta er sannkölluð
skúbbveisla sagði Þórarinn og neri saman
höndum eins og íslenskur blaðamaður í ölæði.
Hvað dóu margir Kínverjar? spurði Auður.
Það er ekki vitað – en þó búið að sanna að
þetta granít veldur steinlungum. Það er
hættulegt en kannski ekki jafnhættulegt og
gölluð kjarnorkusprengja.
Auður lyfti brúnum þegar hún sagði: Á
news.bbc.co.uk las ég að Gen Paul Tibbets
væri nýdáinn; þessi sem kastaði
atómsprengjunni á Japan í seinni
heimsstyrjöldinni. Hann varð 92 ára gamall en
sagðist aldrei hafa iðrast þess að láta ,,Litla
dreng“ (gælunafn sprengjunnar) falla á
Hiroshima úr B-52 vélinni sem hann flaug.
Óhugnanlegt að hann skyldi nefna flugvélina
eftir mömmu sinni. Hún hét Enola Gay.
Þórarinn dæsti: Gleymum heimsósómanum,
stingum af í frí eins og almennilegt fólk og
tjúttum við tónlist! Síðan flýtti hann sér að
hlaða niður lagi af Netinu sem hann mundi
óljóst eftir síðan á níunda áratugnum. Þetta
var lagið Enola Gay með hljómsveitinni OMD.
Tónlistarvopn gegn nasistaskríl
Höfundar eru heimavinnandi hjón í Barcelona
FÖST Í FRÉTTANETI»
Óhugnanlegt að hann skyldi
nefna flugvélina eftir mömmu
sinni. Hún hét Enola Gay.