Morgunblaðið - 12.11.2007, Qupperneq 6

6 MÁNUDAGUR 12. NÓVEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
FRÉTTASKÝRING
Eftir Sunnu Ósk Logadóttur
sunna@mbl.is
ORKUVEITA Reykjavíkur fékk fyrr
á þessu ári rannsóknarleyfi til að
kanna hagkvæmni þess að reisa og
reka 30-40 MW vatnsaflsvirkjun við
Hagavatn sunnan Langjökuls, svo-
nefnda Hagavatnsvirkjun. Rann-
sóknarleyfið, sem iðnaðarráðuneytið
veitti í mars sl., felur í sér heimild til
kortagerðar og annarra rannsókna
sem unnt er að framkvæma án rasks.
Orka frá virkjuninni gæti orðið allt að
200 GW-stundir á ári, samkvæmt
upplýsingum OR sem lágu rannsókn-
arleyfinu til grundvallar. Virkjunin
yrði sennilega tengd flutningsneti
Landsnets með 66 kW jarðstreng um
5 km leið að núverandi Sultartanga-
línu 1. Ráðgert er að nota rafmagnið
til að anna aukinni eftirspurn á al-
mennum raforkumarkaði.
Í tengslum við virkjunina yrði Far-
ið, núverandi útrás Hagavatns, stíflað
ofan við Nýjafoss og sömuleiðis yrði
byggð lægri stífla ofan við gömlu út-
rásina ofan við Leynifoss. Hagavatn
yrði svo miðlunarlón virkjunarinnar.
Stórbrotið landmótunarferli
„Með stíflu og virkjun Hagavatns
er gripið inn í eitt stórbrotnasta land-
mótunarferli Langjökuls,“ segir Ólaf-
ur Örn Haraldsson, forseti Ferða-
félags Íslands, en félagið hefur í
gegnum árin lagt mikið í uppbygg-
ingu á svæðinu, m.a. byggt brýr og
skála. „Þarna er aðgengilegasti stað-
ur á Íslandi fyrir almenna ferðamenn
sem vilja sjá slík umbrot í fullri virkni
og aðeins tveggja tíma akstur frá
Reykjavík. Landið er eins og opin og
auðlesin jarðfræðibók þar sem sög-
unni vindur fram á hverju ári. Þarna
eru sannkallaðir jökulheimar. Uppi-
stöðulón kemur þá í stað síbreytilegs
jökulvatns, stíflur og vegir munu
setja svip sinn á land sem nú er alger-
lega ósnortið, tröllslegur foss sem
steypist í trekt út úr vatninu hverfur
svo nokkuð sé nefnt.“
Tilgangur rannsóknarleyfis OR er
einnig að kanna hvort saman geti far-
ið stöðvun sandfoks á svæðinu og raf-
orkuframleiðsla. Landgræðslan hef-
ur lengi verið þeirra skoðunar að
minnka mætti jarðvegseyðingu á
svæðinu með því að stífla Hagavatn
en svipuðum aðferðum hefur verið
beitt við stíflun Sandvatns í næsta ná-
grenni með góðum árangri að sögn
landgræðslustjóra. Náttúrufræði-
stofnun hefur hins vegar bent á að
verði Hagavatn notað sem miðlunar-
lón muni leirfok úr botninum aukast
seinni part vetrar og fyrri part sum-
ars þegar vatnsborð hefur lækkað
vegna miðlunar.
Vinsælt göngusvæði
Ferðafélag Íslands reisti skála við
Hagavatn 1942 og hefur síðan starfað
á svæðinu, skipulagt ferðir, merkt
gönguleiðir, skrifað árbækur um
svæðið og nýlega smíðað brú á ána
Farið. Það er fjórða brú félagsins.
Hinum fyrri hefur áin rutt burt með
hlaupum og jakaburði. Með nýju
brúnni opnaðist gönguleið frá Blá-
fellshálsi, að Hagavatni, Hlöðufelli,
Skjaldbreið og til Þingvalla eða
Laugarvatns, leið sem er þegar orðin
afar vinsæl. „Hún gæti jafnvel keppt
við Laugveginn fræga frá Land-
mannalaugum í Þórsmörk þegar
fram í sækir,“ segir Ólafur Örn. Hann
segir Ferðafélagið hafa átt einstak-
lega gott samstarf við heimamenn og
landeigendur alla tíð. Nú standi skáli
FÍ í þjóðlendu og reyndar sé stór
hluti lands umhverfis vatnið í þjóð-
lendu og þess vegna þjóðareign.
„Ósnortið Hagavatn og umgjörð þess
er aðdráttarafl svæðisins,“ segir Ólaf-
ur Örn „Virkjun Hagavatns spillir
óhjákvæmilega starfi og hagsmunum
Ferðafélag Íslands á þessum slóð-
um.“
Stíflað í þágu landgræðslu
Landgræðsla ríkisins hefur lengi
bent á áhrif mikils sandfoks sem á
upptök sín á svæðinu og fýkur yfir
uppsveitir Árnessýslu. Landgræðsl-
an telur fokið m.a. eiga upptök sín í
Hagavatni sem hefur minnkað mikið
undanfarna áratugi þar sem Farið
hefur grafið sig niður og jökullinn
hopað. Hefur stofnunin m.a. metið
það svo að nauðsynlegt gæti reynst
að hækka aftur í vatninu með stíflu-
gerð til að hefta sandfokið. Var málið
reyndar komið svo langt hjá Land-
græðslunni að búið var að hanna
stíflu fyrir rúmlega áratug. Ekkert
varð þó úr framkvæmdum „þar sem
Landgræðslan hafði einfaldlega ekki
fjármagn til þess að ráðast í þær“,
segir Sveinn Runólfsson land-
græðslustjóri. Hann segir virkjun
vatnsins ekki hafa verið inni í þeirri
mynd, „en hins vegar fara þeir hags-
munir saman,“ segir hann. „Við höf-
um hins vegar aldrei haldið fram að
lækkandi vatnsborð Hagavatns væri
eina uppspretta jarðvegsrofs á þessu
svæði, þar kemur til samspil fleiri
þátta.“
Vatnið hækkað um 15 metra
Skipulagsstjóri ríkisins (nú Skipu-
lagsstofnun) féllst á sínum tíma á að
heimila stækkun Hagavatns til að
draga úr sandfoki á svæðinu eftir er-
indi þar að lútandi frá Landgræðslu
ríkisins. Í frummatsskýrslu kom
fram að hækka ætti vatnsborð Haga-
vatns þar til vatn færi að renna út um
útfall sem vatnið hafði á árunum
1929-1939. Núverandi útfall átti að
stífla með 15 m hárri stíflu og vatns-
borð hækka um 10,5 m. Vatnið átti að
stækka við það úr um 5 km² í um 13,5
km² og vatnsborð fara í um 447 m.y.s.
Kom fram að Hagavatn hefði mest
náð nærri 460 m.y.s., líklega laust fyr-
ir aldamótin 1900. Markmið fram-
kvæmdar var að sökkva gömlum
vatnsbotni Hagavatns undir vatn og
stöðva þaðan áfok.
Umhverfisráðuneytið hnekkti úr-
skurði skipulagsstjóra hins vegar í
ársbyrjun 1997 og úrskurðaði fram-
kvæmdina í frekara umhverfismat
eftir þágildandi lögum. Að mati ráðu-
neytisins lágu ekki fyrir rannsóknir
sem studdu þá fullyrðingu að sand-
fokið á svæðinu mætti rekja til upp-
þornaðra vatnsbotna Hagavatns og
Sandvatns hins forna frekar en til
nærliggjandi svæða suður og suð-
vestur af Hagavatni.
Í umsögn Náttúrufræðistofnunar
Íslands sumarið 2006, við umsókn OR
um rannsóknarleyfi við Hagavatn
vegna Hagavatnsvirkjunar, kemur
fram að ekki hafi komið fram nein
gögn sem hnekkt hafa efnislegri nið-
urstöðu ráðuneytisins. „Það er því
enn ósannað að stækkun Hagavatns
sé réttlætanleg leið til að hefta sand-
fok á svæðinu,“ segir í umsögninni.
Náttúrufræðistofnun segir að verði
Hagavatn notað sem miðlunarlón
muni leirfok úr botninum aukast
seinni part vetrar og fyrri part sum-
ars þegar vatnsborð hefur lækkað
vegna miðlunar.
Náttúrufræðistofnun fellst í um-
sögn sinni ekki á, að órannsökuðu
máli, að unnt verði að nota upp-
græðslu og aðrar aðgerðir sem nú er
verið að þróa við Hálslón til að bregð-
ast við foki við Hagavatn. Umhverf-
isaðstæður séu afar ólíkar á þessum
tveimur svæðum. „Þvert á móti er
það mat Náttúrufræðistofnunar að
vatnsmiðlun í Hagavatni geti hugsan-
lega aukið þann uppfoksvanda sem
við er að glíma á svæðinu,“ segir í um-
söginni.
„Hlífa þarf þessum stað“
Náttúrufræðistofnun hefur unnið
að jarðfræðirannsóknum á svæðinu á
undanförnum árum og gert þar jarð-
fræðikort og athuganir á aldri og
bergfræði jarðmyndana. Í umsögn
stofnunarinnar kemur fram að við
Farið sé „eitt af bestu sniðum á land-
inu til að rannsaka neðri og innri
hluta móbergshryggja. „Hlífa þarf
þessum stað,“ segir í umsögninni.
Næsta nágrenni Hagavatns sé
merkilegt vegna jarðfræði og mælir
stofnunin með því að línur og lagnir
verði settar í jörð, verði af virkjun.
Rannsóknir hafi verið gerðar fyrir
nokkrum áratugum á jökulgörðum
sem munu fara á kaf í stækkuðu
Hagavatni. Telur stofnunin rétt að
endurtaka þær rannsóknir með nýrri
tækni áður en af stækkun Hagavatns
yrði.
„Þarna eru sannkallaðir jökulheimar“
 Orkuveita Reykjavíkur kannar hag-
kvæmni þess að byggja virkjun við
Hagavatn sunnan Langjökuls  Land-
græðslan telur stíflu geta heft sandfok
SKRIÐ og hop Langjökuls og skriðjökla hans, Vestari og Eystri Hagafells-
jökla, eru stærstu mótunaröflin sem áhrif hafa haft á Hagavatn.
Tvö stór hlaup urðu í Hagavatni á síðustu öld sem breyttu stærð og stað-
setningu vatnsins. Fyrir fyrra hlaupið, árið 1929, var útrennsli Hagavatns
neðanjarðar. En árið 1929 hafði Eystri Hagafellsjökull hopað það mikið að
útrennsli myndaðist þar sem er slakki í Brekknafjöllum og var sem stífla
væri tekin úr, gríðarlegt hlaup varð í Fari og Tungufljóti. Er áin braust fram
varð m.a. Leynifoss til. Í kjölfarið lækkaði yfirborð Hagavatns um 6-7 metra.
Á næstu árum hopaði jökulinn hratt og árið 1939 braut útrennsli vatnsins
sér aftur nýjan farveg, þá um Farið og Nýjafoss. Enn lækkaði vatnsborðið,
nú um ca. 10 m.
Mótunarsaga Hagavatns
         

 
 
   


 










 
 

  

!
  
  " 
 

   

 
 
 
 










" #!




$



" #
%

&'

(

&'

)
    Morgunblaðið/RAX
Hlaup Tungufljót í ham eftir framhlaup Hagafellsjökuls í Hagavatn árið
2001. Myndin er tekin við brúna á veginum milli Geysis og Gullfoss.
Ljósmynd/Ólafur Örn Haraldsson
Jarðsagan skrifuð Hagavatn liggur í kvos við Eystri Hagafellsjökul. Saman mynda Jarlhettur, Hagavatn, árnar og jöklarnir sérstakt landslag sem er sífellt í mótun.