Morgunblaðið - 29.11.2007, Blaðsíða 18

18 FIMMTUDAGUR 29. NÓVEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
MENNING
ÞAÐ var spennandi að sjá hvar Þór-
unn Erla Valdimarsdóttir myndi
bera niður að lokinni hinni miklu
ævisögu Matthíasar Jochumssonar
sem kom út í fyrra. Að það skuli
hafa verið innan glæpasagnageirans
þarf kannski ekki að koma á óvart,
sé tekið mið af tíðarandanum, en að
sjálfsögðu er glæpasaga Þórunnar,
Kalt er annars blóð. Skáldsaga um
glæp, enginn „venjulegur“ reyfari.
Ferill Þórunnar er glæsilegur; á síð-
astliðnum tveimur áratugum hefur
hún sent frá sér jöfnum höndum
fræðirit og skáldskap og hlotið fjöl-
margar viðurkenningar fyrir rit-
störf sín. Ef eitt-
hvað einkennir
skrif hennar
framar öðru er
það nýsköpun og
tilraunir með
form og í þessari
skáldsögu bregð-
ur Þórunn á
skemmtilegan
leik með formið,
togar það og
teygir í allar áttir og spinnur
margra þræði í einu eins og meist-
urum einum er lagið.
Hér er sögð saga blóðugra glæpa
úr samtímanum og áður en yfir lýk-
ur hafa líkin hrannast upp, drápin
tengjast heimi fíkniefna og hand-
rukkara og alls konar ástarflækjur
blandast inn í málin. Aðalpersónur
eru margar og sjónarhornið
síbreytilegt, sagan er jafnvel sögð
út frá sjónarhorni hrafns sem flýgur
yfir sögusviðið og er mjög skemmti-
legt innskot í frásögnina. Sögusviðið
er jafnframt breytilegt: Reykjavík,
Kollafjörður, Egilsstaðir, austfirsk-
ar heiðar og Gotland og bæta má
einum „staðnum“ við sem er heimur
bókmenntanna. Sagan er full af til-
vísunum í íslenskar bókmenntir en
það er þó eitt verk sem er burðar-
virki frásagnarinnar; Brennu-
Njálssaga.
Með þessari bók bætist Þórunn í
þann fjölmenna hóp sem Jón Karl
Helgason bókmenntafræðingar
kallar „höfunda Njálu“, þ.e.a.s. þá
höfunda sem hafa á einn eða annan
hátt „endurritað“ Njálssögu í formi
þýðinga, ljóða, leikrita, barnasagna,
myndasagna – og svo mætti lengi
telja. Þórunn notar Njálssögu sem
n.k. viðmið sögu sinnar; margar per-
sónur bera sömu nöfn og þekktar
persónur Njálu (Hrútur, Unnur
Marðardóttir) eða nöfn sem líkjast
þeim (t.d. pörin Gunnar Halldórsson
og Halla Harðardóttir, Níels og
Begga). Atburðarásin er einnig að
miklu leyti sniðin að atburðarás
Njálu, oft með mjög skemmtilegum
snúningum. En skáldsaga Þórunnar
er þó ekki rígbundin fornsögunni
því hér er fyrst og fremst um sam-
tímasögu að ræða. Margir kaflar
skáldsögu Þórunnar hafa engar
tengingar við Njálu og það er áreið-
anlega hægt að njóta bókarinnar án
þess að vera með hugann við Njálu.
Það sem gerir svona bókmennta-
leik einna áhugaverðastan er sú
staðreynd að ef hann er vel lukkað-
ur er hægt að sjá eldra verkið í nýju
ljósi (sbr. áhrif Gerplu á túlkun á
Fóstbræðrasögu) og við lestur
skáldsögu Þórunnar er lesandinn
minntur á að í þessari frægustu Ís-
lendingasögu allra tíma er ekki bara
fjallað um átök kristni og heiðni,
vinskap, heiður og hefnd heldur
einnig um ástarflækjur, kynlíf,
getuleysi, afbrýðisemi, útlits-
dýrkun, átök milli kynja o.fl. o.fl.
Sem glæpasaga er Kalt er annars
blóð vel lukkuð en hér er fyrst og
fremst um bráðskemmtilega sam-
tímasögu að ræða þar sem lesand-
inn fær meira fyrir sinn snúð en oft-
ast þegar lesnar eru sögur um
glæpi.
Njála nýrra tíma
BÆKUR
Skáldsaga
Eftir Þórunni Erlu Valdimarsdóttur.
JPV útgáfa 2007, 332 bls.
Kalt er annars blóð. Skáldsaga um glæp.
Soffía Auður Birgisdóttir
Þórunn Erla
Valdimarsdóttir
MARGRÉT Tryggvadóttir og Hall-
dór Baldursson unnu Íslensku
barnabókaverðlaunin 2006 fyrir bók-
ina Sagan af undurfögru prinsess-
unni en í Drekinn sem varð bálreið-
ur er líkt og þar unnið með minni úr
ævintýri, þeim snúið á hvolf og birt
ný sjónarhorn.
Hér segir frá dreka sem fer að
heiman. Þegar hann er inntur eftir
eðli sínu verður fátt um svör, engin
þeirra drekategunda sem stungið er
upp á virðist eiga við hann. Hér er
sögð saga allra þeirra sem eru litlir í
sér en finna loks sjálfa sig og krafta
sína. Persónusköpun er trúverðug
og uppbyggjandi
fyrir lítil hjörtu.
Endalokin eru
nútímaleg og
bókin öll til þess
fallin að draga úr
drekahræðslu sé
eitthvað slíkt fyr-
ir hendi. Myndir
Halldórs eru
groddalegar að
vanda, hvorki
dreki né aðrar sögupersónur eru
mjög krúttlegar og þær eru ekki
allra. En þær eru lifandi og kraft-
miklar, endurspegla textann ríku-
laga og sjónarhorn eru fjölbreytt.
Hér er unnið með hefðina á frum-
legan og kraftmikinn hátt, sagan
auðgar orðaforða og eykur málskiln-
ing en er auk þess fyndin og
skemmtileg.
Frumlegur dreki
BÆKUR
Barnabók
Texti eftir Margréti Tryggvadóttur, mynd-
ir eftir Halldór Baldursson.
Vaka - Helgafell 2007
Drekinn sem varð bálreiður
Ragna Sigurðardóttir
Margrét
Tryggvadóttir
„HVÍ skyldi ég óttast þig, dauði?“
(32) – spyr ljóðmælandi í samnefndu
ljóði eftir Juan Ramón Jiménez. Hér
er á ferð lítið ljóðakver með vel völd-
um ljóðum í þýðingu Hallbergs Hall-
mundssonar. En innihaldið er hreint
ekki lítið né lágt í sniðum heldur
sannkallaðar perlur sem ferðast
undir yfirborði, fljóta með straumi
draums og vatns. Ljóðakverið nefn-
ist Tunglið gyllti ána og fleiri ljóð og
þar fer fram samræða við það vald
sem dauðinn býr yfir, sem þú getur
ekki skilið þig frá. Mjúkt rökkur
ljóðanna dregur lesanda til sín í næt-
urhúm spurninga. Að vera mann-
eskja í tímabundnu rými og finna
ástina í þessum tíma sem líður bæði
fyrir innan og utan okkur sjálf. Hvar
annars staðar en í skáldskap er
hægt að miðla slíkum hugrenningum
þar sem óvissa og
um leið vissa
fleytir þér áfram?
„Ég verð ekki ég
sjálfur, dauði,/
fyrr en þú sam-
einast lífi mínu/
og gerir mig heil-
an“(25) segir í
ljóðinu Himin-
hvirfill. Þeir sem
einnig unna
Lorca ættu að finna réttu stemn-
inguna í þessu kveri Juan Ramón
Jiménes. Þýðandinn Hallberg Hall-
mundsson hefur nostrað með hlýju
við gjöful ljóð einsemdar.
Hallbergur gefur á sama tíma út
eigin skáldskap, Vofur hversdags-
ins. Eins og nafnið gefur til kynna er
hversdagsleikinn á stjákli í ljóð-
unum, en um er að ræða 68 stutt
ljóð, hugsanir úr dagsins önn. Þótt
ekki brjótist þau inn undir húð þá
eru þau mörg hver ort af auðmýkt –
því þrátt fyrir allt þá „væsir ekki um
blóm það/ sem vex í hjarta þínu“(41)
eins og segir í ljóðinu Þrátt fyrir allt.
Dauði minn
BÆKUR
Ljóð
Þýðing og frumsamin ljóð eftir Hallberg
Hallmundsson, Brú – forlag.
Tunglið gyllti ána og fleiri ljóð eftir Juan
Ramón Jiménes (1881-1958) og
Vofur hversdagsins
Soffía Bjarnadóttir
Hallberg
Hallmundsson
MÉR liggur við að segja að all-
nokkur tortryggni í garð „hefð-
bundinna“ bókmennta og þeirrar
„stofnunar“ sem mótar viðtökur
þeirra geri vart við sig í nýjustu
bók Ingólfs Gíslasonar, Sekúndu
nær dauðanum – vá tíminn líður!
Kannski mætti líkja þessari tor-
tryggni við ákveðna tegund af
fjandskap í garð þrúgandi hefðar,
stirðnaðra forma og viðtekinna
hugmynda, „til hvers að bæta orð-
um í heimskjaftæðið“ er spurt í
pirruðum tón á einum stað, en sá
böggull fylgir auðvitað skammrifi
að ofantalin hugtök eru öll æði
margslungin og nokkuð víst að það
sem einum finnst þrúgandi og úr-
elt veitir öðrum innblástur. Hins-
vegar er óhætt að halda því fram
að gegnumgangandi þemu þessa
dálítið sérkennilega safns prósa,
teikninga og ljóða séu grafalvar-
leg, hér er tekist
á við stríð, póli-
tík, ástina, ekki
síst holdlegar
birtingarmyndir
hennar, og
brotalamir sam-
tímamenningar.
Að ógleymdri
nokkuð harka-
legri höfnun
bókarinnar á
„kæfandi“ gildismati (í list, sið-
ferði o.s.frv.). Vöngum er velt
bæði beint og óbeint yfir hlutverki
skáldsins á vorum dögum, jaðar-
stöðu þess og máttleysinu sem
slíkri stöðu kann að fylgja. Í heild
er bókin þó líka sýnidæmi um
frelsið sem hægt er að finna á
jaðrinum, frelsið sem finna má í
afskiptu rými til að tala og tjá sig
á óhefðbundinn hátt, en í þessu til-
viki beinir höfundur einkum sjón-
um að hversdagslegum hlutum og
því hvernig hversdagurinn sjálfur
hefur verið festur í viðjar kerfis-
bundinnar hugsunar og staðlaðs
lífsmynsturs. Er þessi nálgun
frumleg? Sennilega ekki, en
kannski má spyrja á móti hvort
frumleikinn sé ekki stundum of-
metinn. Er ekki alltaf einhvers
virði að vera á móti, vera dálítið
öfugsnúinn, og sýna ríkjandi við-
horfum vott af fjandskap? Ingólfur
gerir sér að leik að skora á hólm
þær viðteknu hugmyndir sem búa
í fylgjunni, svo vísað sé óbeint til
Megasar, en leikurinn er sann-
arlega blandaður alvöru og það
sem skiptir mestu máli er að bók
þessari vindur fram í athyglis-
verðu samblandi af skopi og
snörpum athugasemdum um sam-
tímamenningu. Lesendum kann að
líka misvel við hina ólíku kafla, sú
var raunin með mig og síst líkaði
mér við þá hluta sem eru á hvað
beinastan hátt tilraun um ljóð-
formið, en met við bókina að þótt
ákveðið kæruleysisyfirbragð sé
yfir henni er innihaldið langt í frá
kærulaust. Gjarnan eru vangavelt-
urnar skorinorðar og hnyttnar og
oftar en ekki meinfyndnar á máta
sem vekur lesanda til umhugs-
unar.
Skáldið á vorum dögum
BÆKUR
Ljóð og prósi
Eftir Ingólf Gíslason.
Nýhil. Reykjavík. 2007. 79 bls.
Sekúndu nær dauðanum – vá tíminn líður!
Björn Þór Vilhjálmsson
Ingólfur
Gíslason
ÞORPSSAMFÉLAGIÐ hefur ýms-
um orðið að yrkisefni í bókum. Í
Ævintýraþorpinu rekur Ólafur
Ormsson þroskasögu sína í Keflavík
skömmu eftir heimsstyrjöldina síðari.
Þetta er frásögn af mótun ein-
staklings og þorps við hlið herstöðvar
sem hefur vitaskuld áhrif á æskulýð
þess.
Ólafur missir ungur móður sína og
er sendur frá Reykjavík í fóstur hjá
föðursystur sinni og manni hennar í
Keflavík. Þar býr hann að sönnu við
gott atlæti en á samt á tímabilum við
vissa erfiðleika að stríða, sem hann
rekur til þess að hann var sendur frá
föður sínum. Skólavist er honum erfið
og ekki gengur vel
í byrjun þegar
hann fer út á
vinnumarkaðinn.
Því sækir á
hann þunglyndi og
hann sýnir ýmsa
sérkennilega
hegðun. Hann
segir um sjálfan
sig: „Á sérvisku í
fari mínu fór að
bera um miðjan sjötta áratuginn.“
Hluti þessarar sérvisku var að
Ólafur var farinn að halda dagbók tólf
ára. Að þessum dagbókarskrifum býr
hann vel nú. Ég minnist þess varla að
hafa lesið ævisögubrot um svo marga
atburði og persónur. Ég gæti trúað að
rótgrónir Keflvíkingar hefðu því gam-
an af þessu riti. Af frásögninni allri
má álykta að Ólafur hafi lengst af ver-
ið áhrifagjarn í meira lagi. M.a. hafði
einn þorpsbúinn, gamall þjóðernis-
sinni, þau áhrif á ungviðið að Ólafur
og félagar hans hugðust stofna
nasistaflokk.
Sem sögumaður er Ólafur þó betri
skrásetjari en skipuleggjandi. Vissu-
lega fær lesandi nokkra mynd af
Keflavík eftirstríðsáranna. Ólafur
lýsir eftirminnilegum persónum og
atburðum sem skipta máli í hans
þroskasögu. Samt er eins og vanti
eitthvert skipulag á söguna annað en
það að atburðum sé raðað í tímaröð.
Heildarmynd er varla af þorpinu á
þessum tíma eða samskiptum við her-
inn og sums staðar er lopinn teygður.
Ég hygg að betur hefði farið á að
vinsa meira út, takmarka frásögnina
betur en gert er.
Það má samt hafa af Ævintýra-
þorpinu nokkra ánægju því frásögnin
er hvað sem öðru líður einlæg og lip-
ur.
Ævintýraveröld þorpsins
BÆKUR
Ævisaga
Eftir Ólaf Ormsson. Skrudda 2007
– 256 bls.
Ævintýraþorpið
Skafti Þ. Halldórsson
Ólafur
Ormsson
FYRSTA ljóðið í fyrstu ljóðabók
Guðrúnar Hannesdóttur, „Firn“,
segir ýmislegt um þann ljóðheim
sem mætir lesandanum. Í ljóðinu
ríkir þögn og náttúran er að fullu
aðskilin frá hinu mannlega, „öll
vitni/víðs fjarri“, en það sem jafn-
an er ósýnilegt og lifir í myrkrinu
reynist eiga samleið með hjart-
slætti „himindjúpanna“ sem birtist
í „kyrrðardansi“ hins „aðsóps-
minnsta“, hið síðastnefnda er líka
ágæt lýsing á mörgum ljóðum í
bókinni: líkt og gróðurfléttur sem
vaxa án afskipta og eru „öllum
eldri“ birta ljóðin í safninu heims-
mynd sem á ekki fullkomna sam-
leið með nútímanum. Gegn ys og
þys hins póstmóderníska nútíma
stefnir bókin dansi kyrrðarinnar,
huglægum og afhjúpandi stundum
sem vindur fram víðs fjarri kunn-
uglegum kennileitum. Dansinn má
reyndar líka túlka sem lífsmark
tungumálsins og óhætt er að full-
yrða að tungumálið er hér bæði lif-
andi og tjáningarríkt. Þó er ekki
svo að ljóðin séu öll bundin kyrrð-
inni, oft er hrist upp í lestrarupp-
lifuninni með óvæntum blossa
kímni og gamansemi, nú eða hryll-
ings, ljóðin reynast einmitt búa
yfir ólíku og mis-
jöfnu andrými.
En skil milli
tveggja heima,
væntinga og
reyndar, draums
og veruleika,
hvata og vit-
undar, eru al-
geng stef og eru
til að mynda
sviðsett á kraft-
mikinn hátt í ljóðinu „Fyrir daglát-
um“: „Í draumi okkar/er blóðvefur
sleginn/forn, daunillur/nýr og rjúk-
andi/vefur Darraðar/sleginn og/
slegin án hvíldar/svo hjartað þér
byltir/í svíðandi angist“ – hér er
dregin upp mynd af þeim fornu
öflum sem eiga sér dvalarstað
innst í einstaklingnum. En svo rof-
ar fyrir morgni, og „við vöknum/og
hefjumst handa/við altarisklæði/
eigin dags“. Þó er sem „saum-
spretta“ í veruleikanum hafi gert
vart við sig, ljóðmælandinn gefur
til kynna að vefur draumsins hafi
ýmislegt með hinn daglega veru-
leika að gera. Í bókinni er ljóð-
formið notað á margvíslegan hátt,
en það að formið sé einmitt fjöl-
breytt minnir á gróðurfléttur sem
laga sig að breytilegu landslagi.
Og tilfinningin í ljóðum Guðrúnar
er ávallt skörp og oft alvöruþrung-
in, þótt kímnina sé eins og áður
segir víða að finna.
Að vefa og flétta
í víðáttum ljóðsins
BÆKUR
Ljóð
Eftir Guðrúnu Hannesdóttur,
Salka. 2007. 50 bls.
Fléttur
Björn Þór Vilhjálmsson
Guðrún
Hannesdóttir
Hárgreiðslustofan