Morgunblaðið - 12.11.2008, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 12. NÓVEMBER 2008
@
J

A

G
A
B
",&#,;687&
6
/-
- ,  .  
/  #  
I @
K
A

G
,
A G


@
?
I
:
@
=G
G? = 




# 
B

G

4 # * ,
 5% 677
8

*





/
 

/

/











Þ etta eru náttúrulegarsveiflur í loftslagisem eiga sér orsakir
á jörðinni, í hafi og í lofti,
fyrir utan aðrar breyt-
ingar. Ég held reyndar að
þetta séu veigamestu
sveiflurnar í loftslaginu á
síðustu hundruðum ára, að
þær séu miklu langvinnari
en til dæmis hinar reglu-
legu hitabreytingar í
Kyrrahafinu, kenndar við El Niño og La
Niña,“ segir Páll Bergþórsson, fyrrverandi
veðurstofustjóri, um þá kenningu sína, að nú-
verandi ísbráðnun á norðurslóðum sé hluti af
stóru gangverki keðjuverkunar í norðri, þar
sem í tímans rás skiptist á hlýinda- og kulda-
skeið, ísmyndun og bráðnun.
Með þessar sveiflur í huga séu líkur til að
siglingaleiðirnar í N-Íshafi muni halda
áfram að opnast og þrengjast á víxl.
Að mati Páls er þessi hringrás mun
þýðingarmeiri sem aflvaki bráðnunar
og leysingar íssins en þau áhrif sem
breytingar á sólgeislun og eldgosum
hafi á hita lofthjúps og jarðar og þar
með á hafísinn. Þessar sveiflur
komi ofan á þau áhrif sem hin gíf-
urlega losun koltvísýrings hefur á
hlýnun jarðar.
„Það sem er mesti aflvakinn í
þessum sveiflum er sú langvinna
keðjuverkun sem verður á milli
þróunarinnar í umfangi ísbreið-
unnar og þeirrar sólgeislunar sem
hún endurvarpar. Það er keðju-
verkun sem fer í gang þegar ís fer
af einhverjum ástæðum að vaxa á
milli Íslands, Grænlands, Spits-
bergen og Noregs. Þetta er merki-
legt haf, nyrsta hafið sem er að veru-
legu leyti autt mikinn hluta ársins, og
lendir því í geysimiklum hitamun sum-
ars og vetrar. Þegar ís fer að vaxa á
þessum slóðum þýðir það aukna end-
urgeislun sólskinsins sem aftur veldur
auknu varmatapi í kerfinu öllu saman, í lofti
og í sjó. Með þessu er hringrásin farin í gang,
varmatapið eykur ísinn, sem aftur eykur end-
urgeislunina og þar með varmatapið, og
þannig getur kólnun haldið áfram á þessum
norðlægu slóðum árum og áratugum saman.
Svo kemur að því að hún stöðvast af ein-
hverjum ástæðum.“
Kemur af stað öfugri hringrás
Páll giskar á að það sem síðan gerist sé lík-
lega að þegar aðvífandi norðanvindar frá ísn-
um hafi valdið nógu mikilli kólnun sunnar á
norðurhveli fari af stað öfug keðjuverkun þar
sem hlýjan berist norðureftir yfir hið kalda
haf. Kólnunin á þessum suðlægu slóðum valdi
því að varmageislun frá landi og sjó minnki.
Þar sem sólskinið er samt jafn mikið og áður
veldur þetta varmavinningi.
Vindarnir bera svo þessa hlýnun norður
fyrir Ísland. Þar verður þá viðsnúningur, ís-
brynjan hopar og endurgeislunin minnkar,
sem aftur þýðir að hafflöturinn drekki í sig
meiri sólargeisla. Hin keðjuverkandi hlýnun
er tekin við. Þannig hefur þetta gengið til í
mörg hundruð ára, að svo sem 50-70 ár hafa
liðið frá því að kólnun hófst og þar til eftirfar-
andi hlýnun er lokið og ísinn fer þar með aft-
ur að vaxa. Þetta sjáist vel á niðurstöðum af
borunum í Grænlandsjökul.
Þessar sveiflur leggjast ofan á hlýnun jarð-
ar af manna völdum og afleiðingarnar geta
orðið ófyrirsjáanlegar. Þegar og ef hlýnunin
leiðir til þess að verulegur hluti Norður-
Íshafs verður auður á sumrin gætu langtíma
hitasveiflurnar magnast vegna þessa aukna
umfangs breytilegrar ísbreiðu og tekið að
líkjast þeim stórkostlegu sviptingum í lofts-
lagi, ís og jöklum sem urðu í lok ísaldar fyrir
10-13 þúsund árum. Þetta er vissulega aðeins
ágiskun, en minnir á að margt fer öðruvísi en
ætlað er, og vissast er að láta náttúruna njóta
vafans vegna umsvifa mannsins.“
Opnast og
lokast á víxl
Páll
Bergþórsson
Eftir Baldur Arnarson
baldura@mbl.is
D
raumurinn um opnun siglinga-
leiða, í norðvestur og norðaustur,
er ekki nýr af nálinni. Sá er nú
munurinn að draumurinn er að
rætast,“ segir Jonas Gahr Støre,
utanríkisráðherra Noregs, um þá öru þróun í
norðurhöfum sem hlýst af hopi ísbrynjunnar.
Eins og vikið hefur verið að í þessum greina-
flokki stefna Norðmenn á umfangsmikla förg-
un koldíoxíðs í vatnsleiður-
um undir Norðursjó.
Ætlunin er að förgunin
gegni lykilhlutverki í lofts-
lagsstefnu landsins, á sama
tíma og Norðmenn búa flot-
ann undir þær breytingar
sem hlýnunin kann að valda
á norðurslóðum.
Støre segir öran hraða
bráðnunarinnar hafa
komið á óvart.
„Höfum í huga að
milliríkjanefnd Sameinuðu þjóðanna um
loftslagsbreytingar (IPCC) spáði því í
skýrsludrögum árið 2004 að siglinga-
leiðirnar yrðu íslausar undir lok ald-
arinnar. Í skýrslu ráðsins tveimur
árum síðar kom fram sú endurskoð-
aða spá að leiðirnar gætu orðið ís-
lausar áratuginn 2030 til 2040. Nú
liggur fyrir að leiðirnar kunni að
opnast á næsta ári. Það hefur því
hert á þróuninni,“ segir Støre og
víkur að auknu samstarfi við As-
íuríkin.
„Það verður fróðlegt að fylgjast
með því hvernig við munum geta
ferðast til Asíu á skemmri tíma en
áður. Með sama hætti, þegar litið er
á málin frá Asíu, verður þessi þróun
mikilvæg. Af þessum sökum sýna
stjórnvöld í Kína, Suður-Kóreu og Jap-
an meiri áhuga [á þessu svæði] en áður.
Þá má nefna að Indverjar vinna nú að
uppbyggingu vísindamiðstöðvar á Sval-
barða, þar sem þeir vilja hafa aðstöðu. Þró-
unin tengir því og mun tengja Evrópu og Asíu
saman með ýmsum hætti.“
Herflotinn nútímavæddur
Nýlega kom út bókin Norske Interesser:
Utenrikspolitikk for en globalisert verden, sem
tekin var saman af fræðimönnunum Leiv
Lunde og Henrik Thune, að frumkvæði Støres,
sem ætlar Noregi stóra hluti á loftslagssviðinu,
ef svo má að orði komast, á næstu áratugum.
Kemur þar meðal annars fram sú afstaða
höfunda, sem nánar er vikið að á næstu síðu, að
huga beri að efldum samskiptum við Kínverja.
Tengist sú áhersla þeirri staðreynd að ef
norðausturleiðin opnast mun siglingaleiðin frá
Peking, svo dæmi sé tekið, styttast úr um 25
dögum nú í aðeins 15 daga. Þýddi það, ef fram
heldur sem horfir, að Ísland og Noregur yrðu í
alfaraleið einnar helstu vöruflutningaleiðar
mestu iðnvelda heims, síðar á öldinni, á leið þar
sem hin víðfeðma norðvesturströnd Rússlands
gæti einnig öðlast nýtt hernaðarlegt vægi, líkt
og raunar heimshlutinn allur, með hliðsjón af
þeim auðlindum sem þar kunna að leynast og
vikið er að hér á opnunni.
Inntur eftir möguleikunum á slíkri atburða-
rás hugsar Støre sig um og svarar því svo til að
Norðmenn séu þeirrar hyggju að svarið við
slíkum breytingum sé ekki fólgið í hernaðar-
lausnum. Hitt sé annað mál að Norðmenn hljóti
að taka þá ábyrgð alvarlega að hafa umsjón
með jafnstóru hafsvæði. Sú staðreynd tengist
því markmiði að senn muni Norðmenn ráða yf-
ir nútímalegasta herflota í Evrópu. Opnun
strandsvæðanna kalli á endurmat á
varnarstefnunni, enda
varði þróunin ör-
yggi þjóð-
arinnar til
lengri tíma litið.
Miklir fólksflutningar
Loftslagsmálin eru sem fyrr segir þegar
farin að móta utanríkisstefnu Norðmanna og
þarf ekki að ræða lengi við Støre til að sjá að
honum er alvara í því efni. Hlýnun jarðar mun
að hans mati hafa einna alvarlegastar afleið-
ingar fyrir fólk í suðrinu, einkum í hlýjum þró-
unarríkjum,
þaðan sem fá-
tækt fólk kunni að
flýja norður á bóginn, eftir því
sem heitara loftslag eykur líkur á vopnuðum
átökum og deilum um auðlindir.
Því taki hann undir þá greiningu Lundes og
Thunes að Norðmenn eigi að vera í forystu
ríkja um samstillt viðbrögð við hlýnandi veð-
urfari.
Þegar ísbrynjan hopar
 Opnun siglingaleiða yfir Norður-Íshafið mun kalla á aðgerðir, að mati norska utanríkisráðherrans
 Norðmenn byggja upp nútímalegasta herflota Evrópu  Undirbúa aukna samvinnu við Kínverja
Jonas Gahr
Støre
Ný staða í norðri
Þ að sem gerðist í fyrra er að þá fórsvo mikið af þessum þykka, fjölæraís suður um Framsund, sundið milli
Grænlands og Svalbarða. Veðrakerfin
voru þannig að ísinn barst með vindinum
suður um Framsund. Á sama tíma var árið
2007 metár í bráðnun íss á norðurpólnum
og því nægur ís sem gat borist með hag-
stæðum vindum,“ segir Ingibjörg Jóns-
dóttir, dósent við Jarðvísindastofnun Há-
skólans, um hratt hop ísbrynjunnar hin
síðari ár.
Að sögn Ingibjargar gerðist það í fyrsta
skipti nú í september að báðar siglinga-
leiðirnar, norðaustur- og norðvest-
urleiðin, voru opnar samtímis svo vitað sé.
Verði þetta raunin í framtíðinni kunni það
að hafa veruleg áhrif á siglingamynstur á
norðurslóðum og í tilviki norðaustur-
leiðarinnar setja Ís-
land í miðju
siglingaleiðarinnar frá
Kína.
Hvað varði ísrekið
sé Norður-Íshafið lok-
að innhaf og segir
Ingibjörg Framsundið
eina stóra sundið þar
sem ís getur rekið í
miklu magni suður á
bóginn, ísrek sem eigi
rætur í gríðarlega mikilli hringrás í Norð-
ur-Íshafinu, við norðurpólinn.
Að hennar mati bendir allt til að norð-
austurleiðin muni verða greiðfærari í
framtíðinni. Öðru máli gegni um norðvest-
urleiðina, sem sé mun erfiðari yfirferðar.
Aðstæður þar séu allt aðrar og ólík-
legra að hún verði síðar að „alvöru sigl-
ingaleið“. Spurð um ísmyndunina á norður-
slóðum segir Ingibjörg að mjög mikið af
ferskvatni streymi norðureftir að vest-
urströnd Rússlands, þar sem safnist saman
tiltölulega ferskur yfirborðssjór.
Það skipti máli því skilyrðin til ísmynd-
unar séu mun betri í ferskvatni en í söltum
sjó. Vindáttir beri ísinn frá landi og því megi
orða það svo að svæðið utan við norðvest-
urströnd Rússlands sé einskonar „ísvél fyrir
Norður-Íshafið“.
Aukinn viðbúnaður björgunarsveita
Í þessu samhengi beri að hafa hugfast að
aukin bráðnun muni þýða aukinn borgarís,
þar með talið á milli Grænlands og Íslands,
og aukin skipaumferð að sama skapi kalla á
aukinn viðbúnað af hálfu björgunarsveita.
Ingibjörg
Jónsdóttir
Urðu greiðfærar samtímis í fyrsta sinn
90
milljarðar tunna af olíu og gasi kunna að
leynast á norðurskautinu, að mati banda-
rísku jarðfræðistofnunarinnar (samanlagt
ígildi olíu og gass í olíutunnum).
723
þúsund milljarðar króna. Verðmæti alls
þessa magns miðað við núverandi olíuverð
og gengi Bandaríkjadals gagnvart krónu.