Morgunblaðið - 12.11.2008, Blaðsíða 21

21
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 12. NÓVEMBER 2008
Ljósmynd/Haraldur Örn Ólafsson
Í ríki frerans Undir ísbrynju Norðurpólsins kunna að leynast mikil verðmæti. Ef áætlun bandarísku jarðfræðistofnunarinnar reynist rétt er um hundruð þúsunda milljarða króna að tefla.
Svo kann að fara aðfjölmörg ríki munigera tilkall tilþeirra auðæfa sem
kunna að leynast undir haf-
ísbreiðum norðurskautsins.
Bjarni Már Magnússon,
aðjunkt í lögfræði við Há-
skólann á Akureyri og sér-
fræðingur í hafrétti, hefur
sett sig inn í þær flóknu
samningaviðræður sem nú
fara fram um landgrunnsréttindi á svæðinu.
Hans mat er að nokkrir áratugir kunni að
líða áður en skorið verði úr þessum álita-
málum að fullu. Til marks um hversu tíma-
frekt ferlið sé, þá þurfi ríki sem hafa gerst að-
ilar að hafréttarsamningnum fyrir 13. maí
1999 að senda inn sína greinargerð fyrir 13.
maí 2009.
Bjarni segir að ríkin sem um ræði, Dan-
mörk (í gegnum Grænland), Noregur, Kan-
ada, Bandaríkin (í gegnum Alaska) og Rúss-
land, geri tilkall til þessa svæðis á grundvelli
hafréttarreglna.
Í 76. grein hafréttarsamningsins eru lagðar
fram formúlur um á hvaða grundvelli ríki geti
gert tilkall til svæðanna. Þetta gildi um þau
ríki sem séu aðilar að hafréttarsamningnum.
Meginskoðunin í þessu álitaefni sé sú að
ríki þurfi að vera aðilar að samningnum til að
geta lagt fram þær landgrunnskröfur sem hér
um ræðir. Hvað Ísland varði þá eigi landið
ekki landgrunnskröfu á svæðið, af þeirri
ástæðu að Jan Mayen og Grænland séu þar í
vegi.
Eins og fyrr segir er um gífurlega hags-
muni að tefla og tekur Bjarni undir að áð-
urnefnd auðæfi kunni að setja þrýsting á að
hraða afgreiðslu mála. Þótt um einhver svæði
verði ekki útkljáð fyrr en síðar á öldinni megi
engu að síður grípa til svokallaðra
hlutagreinargerða til að afgreiða deilur um
önnur svæði á norðurskautinu.
Margra ára ferli
Bjarni segir landgrunnsnefnd Sameinuðu
þjóðanna leika stórt hlutverk í deilum um yf-
irráð yfir landgrunninu.
„Ríki senda greinargerðir til nefndarinnar,
sem leggur svo fram tillögur eftir að hafa far-
ið yfir greinargerðirnar. Ef ríki felst á þessar
tillögur, samkvæmt ákvæðum 8. töluliðar 76.
greinar hafréttarsamningsins og afmarkar
ytri mörk landgrunnsins í samræmi við þær,
þá eru mörkin bindandi.“
Bjarni tekur því næst dæmi af því að í haf-
réttarsamningnum sé kveðið á um að úthafs-
hryggir geti ekki náð lengra en 350 mílur frá
Í HNOTSKURN
»Árið 2004 var ákveðið að hefja und-irbúning málsóknar á hendur norska
ríkinu í þeirri deilu sem uppi er um Sval-
barða og byggir á Svalbarðasamn-
ingnum.
»Byggir málsóknin á þeirri lagatúlk-un að Norðmenn hafi fært sig of
mikið upp á skaftið og tekið sér meiri
völd en kveðið sé á um í samningnum.
Úrlausnin gæti tekið áratugi
 Fjöldi ríkja mun gera tilkall til hugsanlegra
olíuauðæfa norðurhjarans
Bjarni Már
Magnússon
grunnlínum landgrunnsins og að landgrunnið
þurfi að vera eðlileg framlenging landsvæðis
ríkis, staðreyndir sem hafi verið í umræðunni
í ljósi deilna um landgrunnskröfur Rússa á
svæðinu út frá Lomonosov-hryggnum.
Snúin staða á Svalbarða
Bjarni leggur áherslu á að málaflokkurinn
sé flókinn og að framhaldsmenntun á sviði
hafréttar sé æskileg ætli menn að öðlast skiln-
ing á þeim lögfræðilegu rökum sem hér liggi
að baki. Hann tekur Svalbarða sem dæmi.
„Varðandi Svalbarða þá flækir það stöðuna
að ríkisyfirráð Norðmanna til eyjanna byggja
á Svalbarðasamningnum frá 1920 sem 39 ríki
eiga aðild að, meðal annars Ísland. Fullveld-
isréttindi Noregs takmarkast af jafnræðis-
reglu Svalbarðasamningsins sem kveður á um
jafnan rétt aðildarríkja samningsins til auð-
lindanýtingar sem þýðir að Norðmenn geta
ekki einir gert tilkall til auðlinda á hafsvæð-
inu, þar með talið í landgrunninu, við Sval-
barða.“
Stendur á öldungadeildinni
Hvað varðar afstöðu Bandaríkjastjórnar
segir Bjarni Már hana vera bundna af Genfar-
samningunum í hafréttarmálum frá 1958 og
þjóðréttarvenju.
Sú staða sé nú uppi að sjóherinn styðji að
Bandaríkjamenn gerist aðilar að hafréttar-
samningnum, líkt og allir helstu hagsmuna-
aðilar, svo sem olíufyrirtæki og umhverfis-
samtök.
Forsetarnir Bill Clinton og George W. Bush
hafi einnig stutt samninginn, en svo virðist
sem einhver tregða sé hjá öldungadeildinni að
fullgilda hann.
„Rússar hófu í dag síðasta nýlendukapp-
hlaupið þegar kafbátur kom fyrir þjóðfán-
anum í táknrænni aðgerð sem ætlað var að
undirstrika kröfu rússneskra stjórnvalda til
olíuauðsins.“
Á þennan veg hófst fréttaskýring í dag-
blaðinu The Daily Telegraph í ágústmánuði
2007 um áhuga Rússa á hugsanlegum olíu-
forða norðurskautsins.
Um líkt leyti hafði hátt olíuverð aukið
slagkraft rússneska ríkisins.
Rússar minna á sig
Loftslagsmálin fléttast inn íöryggismálin í Noregi. Ásama tíma og norskstjórnvöld hafa einsett sér
að verða í forystu um að draga úr
losun gróðurhúsalofttegunda boða
þau áframhaldandi olíu- og gas-
vinnslu næstu áratugi, með tilheyr-
andi aukningu í losun olíuiðnaðarins.
Fræðimaðurinn Leiv Lunde, sem
sinnir greiningu í norska utanríkis-
ráðuneytinu, víkur að þessari mót-
sögn í bókinni Norske Interesser:
Utenrikspolitikk for en globalisert
verden (2008), sem hann ritaði í fé-
lagi við Henrik Thune, sem einnig
sérhæfir sig í utanríkismálum.
Segir þar að þessi mótsögn geti
mögulega falið í sér ógn við olíu-
iðnaðinn. Haldi kröfur um að draga
úr losun áfram að vera háværar sé
ekki hægt að útiloka að þrýstihópar
grípa til róttækra aðgerða.
Meta tvímenningarnir það svo að
tími þjóðernisstefnu í auðlinda-
málum (n. ressursnasjonalisme), þar
sem þjóðir slá skjaldborg um auð-
lindir sínar, sé runninn upp og að í
ljósi stöðu landsins á alþjóðavett-
vangi geti norska stjórnin orðið
þriðji og um leið hlutlausi aðilinn í
milliríkjadeilum um orkumál.
Spurður um vægi orkumála í
stefnumótuninni segir Lunde að
þróunin sé sú að orkustefna og utan-
ríkisstefna verði sífellt nátengdari.
Að hans mati mun vægi orkumál-
anna aukast og sífellt meira bera á
öryggishliðinni í málaflokknum.
Þrátt fyrir þá almennu afstöðu að
samstarfið við NATO sé mikilvægt
hafi vaknað spurningar um hvort
bandalagið sé svarið við öllum þeim
áskorunum sem við muni blasa.
Norðmenn horfa í austur
Breytingar á norðurslóðum falla
að þessari sviðsmynd aukins vægis
orkumála og í bók sinni leggja þeir
Thune og Lunde áherslu á að hafinn
verði undirbúningur aukinnar sam-
vinnu við Kínverja m.a. með hliðsjón
af aukinni umferð skipa frá Kína.
Ef landfræðileg lega landsins er
höfð í huga, sem og tilburðir stjórn-
arinnar í utanríkismálum að undan-
förnu, er það líklega Rússland sem
mest er horft til í sambandi við
ónýttar auðlindir á norðurslóðum.
Það liggur því beinast við að
spyrja Bjørn Tore Godal, sérfræðing
í orku- og loftslagsmálum í norska
utanríkisráðuneytinu, hvernig Norð-
menn hyggist lágmarka þá spennu
sem hlotist geti af hagsmuna-
árekstrum um auðlindir norðursins.
Godal svarar því til að í Norður-
Noregi sé löng hefð fyrir samstarfi
við Rússa. Rússneskar hersveitir
hafi frelsað hluta Norður-Noregs í
síðari heimsstyrjöldinni og í ljósi
sögunnar séu uppi aðrar áherslur í
samskiptum ríkjanna en t.a.m. á
milli Rússa og Eystrasaltsríkjanna.
Afstaða Norðmanna til orkumála
á norðurslóðum grundvallist á þeirri
áherslu að skapa beri gagnkvæma
þörf fyrir samstarf og samvinnu
ríkja á orkusviðinu. Hlutirnir gangi
hægt fyrir sig í Rússlandi, enda sé
stundum erfitt að greina á milli við-
skipta og stjórnmála í landinu.
Með þessa þætti og aðra í huga
segir Godal norsku stjórnina taka
þróuninni á norðurslóðum tiltölulega
rólega, enda sé réttur ríkjanna sem
eigi réttindi að svæðinu tryggður
með hafréttarsáttmálanum.
„Ég sé ekki fyrir mér að meiri-
háttar átök brjótist út á svæðinu.
Leyfðu mér að taka dæmi. Við kom-
um norska þjóðfánanum fyrir á suð-
urpólnum. Rússarnir gerðu það
sama á norðurpólnum hundrað árum
síðar. Það gerðist ekki mikið eftir að
norski fáninn var settur upp,“ segir
Godal og brosir.
Hafa augu með þróuninni
Godal telur brýnt að ofmeta ekki
líkurnar á átökum á svæðinu.
„Frá okkar sjónarhorni myndi ég
ekki gera of mikið úr þessum mögu-
leika, þótt við þurfum augljóslega að
hafa auga með þróuninni og nota öll
tiltæk ráð til að tryggja friðinn.
Ég hef veitt því athygli að í Evr-
ópu er meiri titringur gagnvart
svæðinu og þeirri þróun sem nú er
að fara í hönd en á Norðurlöndum.
Það á sér að hluta þá skýringu að á
meðan Evrópa er að uppgötva svæð-
ið hafa Norðurlöndin alltaf vitað af
því. Við ættum því ekki að gera of
mikið úr líkunum á átökum og skapa
með því jarðveg fyrir átök og spennu
þar sem enginn órói er fyrir.“
Olíu- og gasvinnsla á norðurskaut-
inu kann að kalla á aukin umsvif sjó-
herja nærliggjandi ríkja.
Þegar þessi atburðarás er borin
undir hann vísar Godal til hlutverks
Atlantshafsbandalagsins.
„Við lítum á NATO sem stofnun
sem ber mikla ábyrgð á að tryggja
öryggi orkuinnviða. Ef eitthvað
kæmi fyrir orkuinnviði okkar, þá
yrði gripið til aðgerða. Ég sé hins
vegar varla að það sé hlutverk
bandalagsins að gæta orkuvinnviða
um allan heim í einhvers konar lög-
regluhlutverki,“ segir Bjørn Tore
Godal, íbygginn á svip.
Sagan mælir gegn auðlindastríði
 Tími þjóðernisstefnu í auðlindamálum er runninn upp, að mati norskra sérfræðinga
 Telja ekki miklar líkur á átökum um auðlindir  Ekki hlutverk NATO að vakta orkuinnviði
Bjørn Tore Godal Leiv Lunde
»Ég sé ekki fyrir mérað meiriháttar átök
brjótist út á svæðinu.
Leyfðu mér að taka
dæmi. Við komum
norska þjóðfánanum
fyrir á suðurpólnum.
Rússarnir gerðu það
sama á norðurpólnum
hundrað árum síðar.