Morgunblaðið - 12.11.2008, Blaðsíða 28

28 Umræðan
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 12. NÓVEMBER 2008
Morgunblaðinu hefur borist mikill fjöldi greina og pistla frá lesendum um ástandið í efnahagsmálum lands-
ins. Margir höfundar lýsa áhyggjum sínum af þróun mála og margir gera tillögur um leiðir út úr efnahags-
vanda þjóðarinnar. Morgunblaðið leggur áherslu á að gera þessum umræðum góð skil í blaðinu á næstunni.
Skoðanir fólksins
MIG langar að bæta aðeins
við það sem ég skrifaði í gær í
tilefni af því að Agnes Braga-
dóttir skrifaði í sunnudags-
mogga að ég ætti að hafa vit á
því að þegja.
Undir hinu marglofaða ís-
lenska efnahagsundri kraumaði
öflug vél. Með nýrri uppfinningu hins al-
þjóðlega bankakerfis, skuldabréfavafn-
ingum, höfðu íslensku bankarnir skyndilega
aðgang að ótakmörkuðu lánsfé. Kannski ekki
ótakmörkuðu, en samt þó í þeim skilningi að
það var vitavonlaust fyrir rúmlega 300 þús-
und Íslendinga að ætla sér að koma öllu þessu
fé í lóg. Þetta var mikil breyting fyrir ís-
lensku bankana. Fyrir skuldabréfavafninga
voru aðeins örfáir bankar í heiminum sem
lánuðu hóflega til Íslands. Að þessu leyti voru
Íslendingar eins og fátæklingar í Bandaríkj-
unum; skyndilega stóðu allir bankar opnir
fyrir fólki með lítið sem ekkert lánstraust.
Strókurinn af þessu fé stóð út úr íslensku
bönkunum og bjó til ýkta mynd – hálfgerða
skrípamynd – af lána- og eignabólunni sem
herjaði á vestræn lönd. Offramboð af lánsfé
sprengdi upp verð á öllum eignum en alltaf
var til enn meira lánsfé til að standa undir
kaupum á enn verðmeiri eignum. Þegar ból-
an í Ameríku og Evrópu sprakk hrikti í inn-
viðum kerfisins. Þegar bólan á Íslandi sprakk
varð ekkert eftir.
Ástæða eyðileggingarinnar á Íslandi er að
peningavél bankanna var svo gríðarlega öfl-
ug. Á skömmum tíma varð efnahagur bank-
anna 12 sinnum verðmeiri en landsfram-
leiðsla Íslands. Ef sambærilegt hefði gerst í
Bandaríkjunum hefðu þarlendir bankar á
sama tíma náð að innbyrða allt hagkerfi
heimsins. Með þessu ógnarafli urðu bank-
arnir eins og þrír svelgir sem soguðu til sín
allt kvikt. Landið skiptist milli þeirra: fjöl-
miðlarnir, tryggingafélögin, skipafélögin,
fasteignafélögin o.s.frv. Einnig listin og
menningin. Háskólarnir. Maraþonhlaupin.
Leikin innlend dagskrárgerð. Eiginlega hug-
myndaheimurinn allur. Þegar ég kom aftur
til landsins í upphafi þessa árs sagði mér
skynugasta fólk að líkast til færi best á því að
Björgólfur Guðmundsson myndi sjá um upp-
byggingu miðbæjarins.
Þeir sem stóðu næst uppsprettunni fengu
að sjálfsögðu mest. Menn, sem áttu 10 millj-
ónir árið 2000, áttu 1000 milljónir árið 2004
og voru metnir á 100.000 milljónir 2007.
Björgólfur Thór var metinn á 3,5 milljarða
dollara (450 milljarða króna) í lok síðasta árs;
auðlegð sem varð til af tæplega 10 milljarða
hagnaði af sölu bjórverksmiðju fyrir sex ár-
um. Þetta er um 90 prósent ávöxtun á hverju
ári í sex ár. Á sama tíma var Warren Buffet
að glíma við um og undir 15 prósent ávöxtun
á ári. Þótt Buffet hafi mátt þola tap vegna
eignarýrnunar eftir að eigna- og skuldabólan
sprakk, þá er það ekki nema rúm 20 prósent.
Á sama tíma hefur auður íslensku auðmann-
anna þurrkast út. Og gott betur. Þar sem áð-
ur var hrúga af peningum er nú djúp hola af
skuldum. Þegar Philip Green var spurður
hvort hann ætlaði að kaupa skuldir Baugs
eða fyrirtækið sjálft, sagði hann að það væri
sami hluturinn. Það merkir að það er ekkert
eigið fé eftir. Og þannig eru svo til öll íslensk
fyrirtæki í dag. Þau eru við greiðsluþrot,
tæknilega gjaldþrota og eru líkari viðfangi
lögfræðinga til skuldaskila en fyrirtækjum til
atvinnusköpunar.
Hér má ég kannski skjóta inn í að þegar ég
var ráðinn sem forstjóri Dagsbrúnar voru
rök stjórnar og hluthafa fyrir þörf á skjótum
vexti – og þá helst í útlöndum – þau að lífeyr-
issjóðir og aðrir stórir fjárfestar litu ekki við
litlum fyrirtækjum en einblíndu á stærstu
fyrirtækin. Og verðmæti þeirra jókst mest
þegar þau fjárfestu erlendis og þá oft marg-
falt umfram mögulegan hag þeirra af kaup-
unum. Með örum vexti og fjárfestingum er-
lendis voru aðstandendur Dagsbrúnar því að
svara kalli tímans. Og svona beit þetta hvert í
annars skott. Þau fyrirtæki sem við kannski
helst þyrftum í dag, velrekin innlend milli-
stór félög, helst með áherslu á útflutning,
hröktust úr Kauphöllinni eða leiddust út í
sameiningar og útrás eða umbreyttust í fjár-
festingarfélög með aðaláherslu á skuldsett
kaup á öðrum félögum. Þetta var einfaldlega
tískan – jafn hlægileg í dag og axlapúðar eða
túbering – en rosalega smart og hámóðins þá.
Það má vera rétt hjá Agnesi að nú sé runn-
in upp rúningartíð; að við förum að sjá fólk
krúnurakað sem vann hjá vitlausum fyrir-
tækjum. Að þeir sem voru á mála hjá Stasi fái
ekki lengur starf. Að fólk fari að vitna fyrir
þingnefndum um hverja það sá á hluthafa-
fundum. Að þeir sem tóku lán til kaupa á
eignum á óraunhæfu verði segist ekki hafa
andað þeim ofan í lungu. Ég vona ekki.
En það er engin furða þótt flestir séu hissa
og margir reiðir. Hér gekk yfir svo fádæma-
laus tignun auðmanna að litli drengurinn var
einfaldlega fjarlægður þegar hann benti á að
keisarinn var nakinn. Ævintýrið er nefnilega
ævintýri fyrir þær sakir hversu fátítt það er
að allur almenningur hlæi með drengnum.
Oftast stendur almenningur með sínum nakta
kóng. Og það gerðu Íslendingar allt þar til
spilaborgin féll.
Og ég stóð með þessum kóngum. Ég fagn-
aði því þegar hið nýja auðvald feykti burt
Kolkrabbanum og gat staðið í hárinu á gömlu
yfirstéttinni. En seinna varð þetta enn eitt
dæmið um byltinguna sem át börnin sín. Von-
in eftir nýjum tímum var svo sterk að stjórn-
völd, Seðlabanki, fjármálaeftirlit, lífeyris-
sjóðir, viðskiptabankar, auðmenn, fjölmiðla-
menn, fræðimenn: við öll sem hópur flugum
fram af bjargbrúninni án þess að það sjáist
bremsufar við brúnina.
Á morgun vil ég skrifa um hvað brást.
Hvað gekk á?
Gunnar Smári Egilsson,
blaðamaður.
OFURAFLIÐ sem leysist
úr læðingi þegar innibyrgð
reiði brýst út getur valdið ís-
lensku þjóðfélagi slíkum skaða
að enginn hefur áður kynnst
slíku hér á landi. Eyðileggingin
gæti orðið gífurleg og sárin
sem eftir sitja á þjóðarsálinni
gróa seint. Skynsamir ráðamenn leggja nótt
við dag til að leysa skammtímavanda og vilja
geyma þau mál sem þeir telja að geti beðið.
Þjóðin vill hins vegar fá skýra stefnu strax.
Stjórnmálamenn verða að losa sig úr viðj-
um úreltra hugmynda og móta stefnu sem
fólk skilur. Á Austurvöll koma þúsundir ótta-
sleginna einstaklinga til þess að fá útrás. Fólk
sem skilur ekki hvað er að gerast og telur að
ekkert sé gert til þess að forða því að tjónið
verði enn meira. Stjórnvöld geta ekki leyst
vandann á skömmum tíma, en þau geta létt
óvissunni af þegnunum. Til þess þarf rík-
isstjórnin strax að lýsa yfir eftirfarandi:
1. Fólk verður ekki borið út úr íbúðum sínum
þó að það geti ekki greitt af lánum á næst-
unni. Bankar muni í einhverjum tilvikum
eignast hlut í íbúðunum en fólki gefst kost-
ur á að leigja þær áfram. Óttinn við að
missa heimili sitt er óþolandi. Einhliða yf-
irlýsing um að íbúðir séu griðastaður fjöl-
skyldnanna róar almenning.
2. Annar gjaldmiðill verður tekinn upp svo
fljótt sem auðið er. Kannski er þetta flókið
og seinvirkt, kannski einfalt. Aðalatriðið er
að stjórnvöld marki þá stefnu að krónan
verði ekki sá myllusteinn um háls þjóð-
arinnar í framtíðinni sem hún er nú.
3. Skipuð verður ný forysta í Seðlabankanum
nú þegar. Á þeim örlagatímum sem við lif-
um er nauðsynlegt að þeir sem eru í forystu
í efnahagslífinu njóti trausts þjóðarinnar.
Það traust ríkir ekki nú. Engum er greiði
gerður með því að setjast nú á rökstóla um
hvort vantraustið sé verðskuldað eða ekki.
Traustið þarf að endurreisa strax.
4. Forsætisráðherra byrji sérhvern dag á því
að halda fund með leiðtogum allra stjórn-
málaflokka, forystumönnum af vinnumark-
aði og öðrum sem halda þarf upplýstum. Á
þessum fundum skýri hann frá stöðu mála
og útdeili verkefnum. Það vilja allir góðir
Íslendingar leggja sitt af mörkum til þess
að leysa vandann. Blaðamannafundir verði
haldnir í lok hvers einasta dags og þjóðinni
haldið upplýstri.
5. Fenginn verður þekktur og vammlaus, er-
lendur maður til þess að stjórna rannsókn á
aðdraganda kreppunnar. Rannsóknina þarf
að hefja nú þegar og vinna hratt til þess að
eyða tortryggni og sögusögnum.
6. Ríkisbankarnir fá skýr fyrirmæli um það að
þeir skuli bjóða fyrirtækjum þar sem eitt-
hvert vit er í rekstrinum að skuldum verði
breytt í hlutafé. Með breytingunni minnkar
hlutur núverandi eigenda í fyrirtækjunum,
en þau fara ekki á hausinn. Án fyrirtækja
er engin vinna fyrir einstaklingana. Þegar
betur árar selur ríkið aftur sinn hlut.
Þjóðin veit að hún þarf að færa miklar fórnir.
Hún vill vita að þær verði ekki til einskis.
Þess vegna þarf að marka stefnu strax. Engin
lýðræðisleg ríkisstjórn getur stjórnað ef hún
nýtur ekki trausts þjóðarinnar. Oftast hafa
stjórnir langan tíma til þess að sannfæra al-
menning. Nú er tíminn hins vegar að renna
út.
Leiðin úr örvæntingunni
Benedikt Jóhannesson,
ritstjóri Vísbendingar, vikurits
um viðskipti og efnahagsmál.
MANNI blöskrar hvernig forráðamenn
þjóðarinnar, forsætisráðherra, bankastjór-
arnir og fjármálafræðingar komu fram vikuna
eftir 20. september og lýstu því yfir að botn-
inum væri að verða náð og þetta færi að lagast
(á götustrákamáli „myndi reddast“). Vísvit-
andi að ljúga að almenningi því ekki get ég
ímyndað mér að þeir hafi verið það vitlausir að
þeir hafi ekki vitað allt sjálfir. Eftir 27. sept-
ember viðurkenna þeir hvernig staðan er, allt
er á hvolfi og þeir eru búnir að eyðileggja
mannorð þjóðarinnar úti um allan heim. Það er
nokkuð sem þeir vinna ekki upp aftur, það er
alveg á hreinu.
Forsætisráðherra og ráðherrar með fríðu
föruneyti voru sífellt á ferðalögum um allan
heim og virtust ætla að bjarga öllum heiminum
en ýttu á undan sér vandanum heima fyrir.
Mér er spurn, hvernig er fjármálaeftirliti
banka og ríkissjóðs háttað hér á landi? Það er
nokkuð ljóst að þar á bæ hafa menn gleymt að
vinna heimavinnuna sína en tæplega að taka á
móti laununum sínum. Ég var 6 ára gömul þeg-
ar kreppan var 1930 og sú kreppa var ekki
heimatilbúin. Þá voru ekki tryggingar og engir
sjóðir til að hlaupa í eins og nú er. Þá þurfti fólk
að leita til sveitarfélaganna, oftast nær vegna
fráfalls maka eða veikinda. Það voru örugglega
erfiðustu spor sem nokkur þurfti að ganga.
Nú eru skipaðar nefndir til að betla lán hjá
erlendum þjóðum og þeir skammast sín ekki
fyrir að vera búnir að missa allt út úr hönd-
unum vegna eftirlitsleysis, ágirndar og pen-
ingagræðgi tiltölulega fárra manna.
Hugleiðingar
alþýðukonu
Sigríður Gunnarsdóttir , Reyðarfirði.
FYRIR einhverjum áratugum var tekin upp
verðtrygging, sem stendur enn, þá var sagt
tímabundið, í barnaskap mínum taldi ég þetta
orð tímabundið þýða svona 2-3 ár, sem varð ekki
og hefir verðtryggingin frekar verið hert en hitt
og virðist engan enda eiga að taka. Ekki virðist
að verðtrygging komi í veg fyrir lélega fjár-
málastjórn og því voru teknir upp svokallaðir
stýrivextir, auðvitað sagt tímabundið, að því er
virðist að margra áliti eingöngu til að kvelja
land og þjóð. Auðvitað gleymdu þessir menn að
sinna þeirri eftirlitsskyldu sinni að fylgjast með
og stjórna fjármálum lands og þjóðar, gengu
bara þó nokkuð sperrtir og tóku ekki mark á
viðvörunum hvorki innlendra né erlendra
manna enda sumir hverjir með bréf upp á ein-
hverja hagfræðimenntun, sem annaðhvort virð-
ist ekki mjög mikil eða ekki nýtt. Þegar kerfið
lagðist opinberlega á hliðina hlupu þessir sömu
menn fram og til baka eins og mýs í lokuðu íláti
á milli landa í peningaleit og gengu alls staðar
bónleiðir til búðar enda telst það trúlega ekki til
mikils fjármálavits að trúa þessum mönnum
fyrir einhverjum fjármunum og hafa þeir á því
engan skilning að þeir hafa sjálfir útvegað sér
þetta álit meðal þjóðanna auk þess sem þeir vita
sjálfsagt ekki að sjálfstætt ríki á sér engan vin.
Þá vil ég geta yfirlýsinga til þjóðarinnar varð-
andi Alþjóðagjaldeyrissjóðinn. Um það mál sagði
sjálfur foringi fjármála landsins að ekki kæmi til
greina að sjóðurinn fengi vald sem gæfi honum
rétt til að hlutast til um stjórn landsins. Gott ef
rétt reynist. Ekki er ég mjög bjartsýnn að þessi
yfirlýsing foringjans gangi eftir, því um leið og
hann sneri baki við þjóðinni sinni og gekk fyrir
fulltrúa sjóðsins með signar axlir, bogið bak og
skósíðar hendur til væntanlegra samninga og
undirritunar um lán, gaf sjóðurinn út sína fyrstu
reglu, hækka stýrivexti upp í 18%. Þessi sjóður
er ekki kominn til að gera Íslandi gott heldur til
að skrapa eitthvað handa sjálfum sér, erum við
trúlega best komin án hans afskipta.
Sú hugsun er nokkuð sterk að nú eigi Sjálf-
stæðisflokkurinn bágt að verða að horfa á eftir
frjálshyggjunni út í veður og vind. Vonandi
lygnir aldrei svo að hún nái fótfestu á Íslandi
aftur.
Ekki er hægt að gleyma Samfylkingunni sem
er hér í dag, þar á morgun og hvergi þegar þarf
að ná til hennar. Þó má hún eiga það að hafa
veitt frjálshyggjunni brautargengi og vera góð-
ur sporgöngumaður Sjálfstæðisflokksins í þess-
ari ríkisstjórn. Hafi Samfylkingin raunveruleg-
an áhuga á inngöngu í Evrópusambandið er það
trúlega til að koma okkur undir erlend yfirráð
svo við í framtíðinni losnum við aðra eins stjórn-
arfarslega yfirhalningu og við höfum verið vitni
að síðustu daga, en um leið yfirlýsing um að
Samfylkingin getur ekki lagað neitt í íslensku
stjórnarfari.
Ómerkilegir
stjórnarhættir
Vilhjálmur Sigurðsson,
Heiðarbrún 8, Hveragerði.
ÞAÐ fór eins og maður bjóst
við Íslendingar fengu ekki sæti í
öryggisráði Sameinuðu þjóð-
anna. Enda má spyrja hvað þjóð
eins og okkar hafi að gera þang-
að, sem ekki höndlar sín eigin
efnahags- og bankamál. Sam-
fylkingin veðjaði þarna á rangan hest. En batn-
andi fólki er best að lifa. Það hendir okkur öll að
veðja á rangan hest. Um leið og ég býð Ingi-
björgu Sólrúnu Gísladóttur velkomna heim frá
Bandaríkunum þá vil óska henni alls góðs og
fulls bata.
Ég veit af fenginni reynslu, að hún mun sjá
nýja möguleika á skákborði stjórnmálanna.
En ég vil gefa henni nokkur góð ráð. Nýtum
nú sendiráðin okkar á Norðurlöndum og meg-
inlandi Evrópu í samvinnu við háskólana okkar
til að kortleggja samkeppnisstöðu atvinnuvega
okkar. Biðjum einn skólann um landbún-
aðarmál, annan um innlendan iðnað og þann
þriðja um sjávarútvegs- og stóriðjumál. Í þessar
skýrslur mætti líka setja mat á samkeppn-
ishæfni í Evrópusambandinu eða utan þess.
Stefnum að því að opinbera þessar skýrslur á
vordögum. Nýtum nú allt það unga og miðaldra
fólk sem er við nám í háskólum landsins. Nú ríð-
ur mikið á að atvinnuvegir okkar fái sanngjarna
málsmeðferð og fái sambærileg starfsskilyrði
og í nágrannalöndunum. Einnig er mikilsvert að
landbúnaðurinn okkar fái sanngjarna forgjöf.
Mér finnst vanta talsvert upp á það. Beinum nú
kröftunum inn á við. Um kristilegt siðgæði vil
ég segja þetta. Kröftugi menntamálaráðherr-
ann Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir fór mikinn
í þinginu síðasta vetur við að afmá kristilega
fræðslu úr námskrám skólanna. En ég vil bara
benda henni á að það er einmitt styrkur þjóð-
arinnar á tímum eins og eru núna að eiga nóg af
umburðarlyndi og kristilegu siðgæði.
Um einkavæðingu bankanna vil ég segja
þetta: Þar voru mikil mistök gerð og bönkunum
hleypt allt of langt. Það hefði algjörlega þurft að
aðskilja innlenda og erlenda starfsemi bankanna.
Eins og venjulega eru það saklausir við-
skiptavinir bankanna sem borga og að sjálf-
sögðu skattborgarar þessa lands. Það þarf nú
svolítið til að reita Breska ljónið til reiði.
Við förum ekki bara með græðgishramminn inn
í breskt samfélag og segjumst svo ekki borga.
Nú þurfum við Íslendingar að vanda okkur
við uppbyggingu bankakerfisins.
Tryggja þarf jafnrétti kynjanna í stjórn-
unarstöðum og passa að kerfið sé gegnsætt og
eignatengsl með eðlilegum hætti. Ofurlaun
verða að heyra liðinni tíð.
Við megum ekki missa bankana aftur á altari
græðgisvæðingarinnar.
Alþingi Íslendinga ber hérna mikla ábyrgð.
Alþingi verður að semja nýjar reglur svo að
svona stórslys komi ekki fyrir aftur. Íslend-
ingar verða að ná mannorði sínu aftur á erlendri
grund. Hvað finnst þér?
Hugleiðing
Sveinn Halldórsson,
húsasmíðameistari og formaður Framsókn-
arfélags Hafnarfjarðar.