Morgunblaðið - 12.11.2008, Blaðsíða 32

32 Umræðan
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 12. NÓVEMBER 2008
ÞAÐ var virkilega ánægjulegt að sjá glitta í vígtennur
forsætisráðherra í sjónvarpinu fyrir nokkru þegar rætt
var við hann um tilraunir Breta og Hollendinga til að
stöðva afgreiðslu láns Alþjóðagjaldeyrissjóðsins til Ís-
lendinga þar til við hefðum leyst ágreining okkar við þá
sjálfa: „Þannig munum við ekki láta kúga okkur, það
verður að semja um þann ágreining eða fá lögrfræðilega
niðurstöðu.“ „Við hættum frekar við lánið frá sjóðnum.“
„Ef við fáum ekki lánið þurfum við bara að hugsa þetta allt upp á nýtt.“
(Lausl. endursagt).
Undirritaður hefur oft talið að í samskiptum við útlendinga værum
við of lin svo jaðraði við undirlægjuhátt. Vonandi sýna ummæli forsætis-
ráðherra í kvöld að þessi skoðun sé ekki lengur rétt. Að við höfum fundið
beinið í nefi okkar og kjarkinn til að segja nei – og standa við það. Það er
svo út af fyrir sig umhugsunarefni að þessar tvær þjóðir, og líklega fleiri
í ESB, skuli reyna að bregða fyrir okkur fæti og hafa uppi þessar kröfur
á hendur vinum og bandamönnum sem eiga í erfiðleikum. Þetta er hegð-
un kúgarans á leikvellinum gagnvart þeim sem minnimáttar eru. Við
höfum lengi talið Breta og Hollendinga til vina okkar og væntanlega
verður svo áfram – milli almennings. Framkoma stjórnvalda er hins-
vegar óviðeigandi og „definitely not British“.
Sá ágreiningur sem uppi er um ábyrgð Íslendinga á bankainn-
istæðum erlendis ofl., gæti þurft að fara fyrir dómstóla. Það gæfi okkur
góðan tíma til að vinna málið vel og minnkar hættuna á að við semjum af
okkur í fljótræði. Við höfum áður þurft að herða ólina til að standa af
okkur erfiðleika og það vill þjóðin örugglega gera nú fremur en að
kaupa okkur „vináttu“ nágranna okkar með því að hengja skuldabagga
á börn okkar og barnabörn. Hér virðist vera um svo geigvænlegar tölur
að ræða – og sér ekki fyrir endann á – að við höfum ekki efni á öðru en
taka allan þann tíma sem mögulegt er og vinna verkið af hinni mestu ná-
kvæmni. Málaferli hafa staðið af minna tilefni en lýkur vonandi með
réttlæti og gagnkvæmri vináttu og virðingu.
Við þurfum hinsvegar tafarlaust að leysa, a.m.k. til bráðabirgða, inn-
lend vandamál einstaklinga og fjölskyldna sem horfa fram á atvinnumissi
og fátækt – jafnvel gjaldþrot og heimilismissi. Hér þurfa stjórnvöld að
taka fullan þátt í þeirri samstöðu sem þau hafa beðið þjóðina að sýna.
Geir Haarde skoraði stig hjá þjóðinni í kvöld. Hinsvegar eru fleiri
hliðar á þessum málum sem þarf að taka á af festu ef hann á að halda því
– og fær þá líklega fleiri:
. . . Efnahagsbrotadeild lögreglunnar þarf að koma strax til leiks og
rannsaka hvort auðgunarbrot hafa átt sér stað. Svo og hvort stjórnsýsl-
an, þ.m.t. Fjármálaeftirlitið hefur sýnt vanrækslu. Það er ekki trúverð-
ugt að ráðamenn „rannsaki“ eigið atferli.
. . . Víkja þarf grunuðum úr starfi um tíma á meðan mál þeirra eru
rannsökuð.
. . . Ef rannsókn krefst, þarf að setja farbann, gæsluvarðhald og
eignafrystingu á þá einstaklinga sem það á við um.
Við, almenningur, þurfum svo að hafa hugfast ef farið verður í rann-
sókn, með þessum eða svipuðum hætti, að t.d. eignafrysting, farbann
eða lausn frá starfi jafngildir ekki sekt. Hver einstaklingur telst saklaus
uns sekt er sönnuð og ber virðing samkvæmt því.
Samskiptaferli
Það hefur vakið athygli undirritaðs um nokkuð langt skeið hvernig
forsætisráðherra og fleiri haga upplýsingagjöf og skoðanaskiptum. Hér
er, með fullri virðingu, ekkert að sem ekki má laga – en þarf að laga.
Forsætisráðherra hefur hætt til að halda upplýsingum frá öðrum,
jafnt almenningi sem stjórnarandstöðunni. Oft byrjar svar hans á að
ekki sé rétt, tímabært eða hægt að ræða það sem um er spurt. Það sé
jafnvel „trúnaðarmál“. Því hljóta að vera þröng takmörk sett hvað getur
talist trúnaðarmál fyrir þjóðinni þegar verið er að semja við hana. Þetta
er ekki traustvekjandi. Þetta getur auðveldlega gefið einhverjum þá
hugmynd að forsætisráðherra standi í einhverju leynimakki og torveld-
ar þjóðinni að skilja og fjalla um málið heildrænt – þ.m.t. höfundi.
Það á ekki að gera stóra samninga án þess að öll gögn séu uppi á borð-
inu. Það á ekki að skrifa undir neitt við Alþjóðagjaldeyrissjóðinn fyrr en
þjóðinni og stjórnarandstöðunni sérstaklega, hefur verið kynnt efnið. Ef
t.d. skilyrði eru um stýrivexti sem í raun svipta okkur stjórn á eigin fjár-
málum viljum við fá tækifæri til að segja nei takk.
Annað sem er áberandi á Alþingi, eru orðaskipti milli stjórnarliða, og
stjórnarandstöðunnar. Spurning er borin fram og fylgja oft dylgjur, nei-
kvæðar fullyrðingar eða beinar skammir. Svarið kemur svo hlaðið ásök-
unum um þekkingarleysi spyrjanda, óþolandi ásakanir hans og dónaskap.
Þetta sást t.d. í varnarliðsmálinu og umræðum um Búkarest-þotuna.
Sýnið okkur varnarliðssamninginn – annaðhvort eru í honum uppsagn-
arákvæði eða ekki – við kunnum að lesa. Samningur um leiguflug til
Búkarest getur varla verið trúnaðarmál, eins og sagt var á einu stigi
málsins og það er ekkert óeðlilegt að stjórnarandstaðan spyrjist fyrir
um hann – kurteislega – og fái hann vafningalaust.
Vígtennur Geirs
Baldur Ágústsson, fv. forstjóri og frambjóðandi í forsetakosn-
ingum 2004 – www.landsmenn.is – baldur@landsmenn.is
Í ÞEIM hremmingum sem ís-
lenska þjóðin á í um þessar mund-
ir þessar mundir heyrist stundum
sagt að við séum ein stór fjöl-
skylda. Ég hef verið að reyna að
gera mér þessa fjölskyldu í hug-
arlund við matarborð. Því miður
er útkoman ekki fögur. Þeim sem
minna mega sín gat ég ekki fundið stað við borðið.
Þegar matföngin voru borin fram sá ég ekki betur
en að ákveðnir fjölskyldumeðlimir drægju allt það
besta til sín án þess að skeyta um þarfir annarra.
Mér virtist því einsýnt að þessu borðhaldi myndi
ljúka illa og kalla þyrfti yfirvald til að skakka leik-
inn. Ég hlýt því að álykta að þessi „eina stóra fjöl-
skylda“ þurfi á langvarandi meðferð að halda.
Uppgjör: „Góðærisveislu“ okkar landsmanna
lauk með samningum við Alþjóðagjaldeyrissjóð-
inn. Nú er sem sagt komið að uppgjöri. Ljóst er að
sumir af áhrifamestu „fjölskyldumeðlimum“ sam-
félagsins eru þjáðir af veruleikafirringu og sjálf-
hverfu á háu stigi. Þjóðfélagið allt þarf á róttækri
endurskoðun að halda sem vonandi leiðir til rétt-
látara og betra samfélags. Ég dvel aðeins lengur
við „fjölskylduna“ og velti því fyrir mér á hvern
hátt meðferðin gæti hafa bætt hana, með það í
huga að við Íslendingar vorum ein ríkasta þjóð í
heimi og verðum enn, að sagt er, í fremstu röð
þrátt fyrir þrengingarnar nú. Hafi endurhæfingin
tekist vel ætti þá nokkur að þurfa að líða skort í
hinni „nýju fjölskyldu“? Ættu ekki allir að fá sæti
við matarborðið og jafnan aðgang að réttunum?
Ætti forgangsverkefnið ekki að vera að leiðrétta
misréttið sem hingað til hefur viðgengist við mat-
arborðið? Innst inni held ég að við höfum öll
áþekka hugmynd um hvernig fyrirmynd-
arfjölskylda á að vera. Því er möguleiki á að okk-
ur takist í sameiningu að byggja upp nýtt og betra
samfélag á rústum þess gamla – nýtt og betra Ís-
land.
Ábyrgð: Ég dáist að þjóðinni fyrir að taka þeim
þrengingum, sem misvitrir ráðamenn og ofur-
kappsfullir útrásarvíkingar hafa leitt yfir okkur, á
þann hátt sem hún gerir. Erfitt er að setja sig í
spor margra þeirra sem þessi kollsteypa sam-
félagsins hefur leikið verst. Ég er samt ánægður
með að við höfum ekki tileinkað okkur ofbeldisfull
mótmæli sem einkennast af stjórnlausri skemmd-
arstarfsemi. Ég hef heyrt suma væna okkur Ís-
lendinga um geðleysi vegna þess að við höfum
ekki gripið til mótmæla eins og viðgengist hafa
t.d. í Frakklandi og víðar. Þeir sem tala þannig
sýna að mínu mati mikið ábyrgðarleysi og ég vona
að á þá verði ekki hlustað. Það myndi aðeins leiða
yfir okkur enn meiri hörmungar. Þess í stað skul-
um við fylgja því fast eftir að ábyggileg úttekt
verði gerð á öllu því ferli sem leiddi þessar þreng-
ingar yfir okkur. Augljóst er að núverandi rík-
isstjórn, forstöðumenn Seðlabankans og Fjár-
málaeftirlitsins bera mesta ábyrgð á því hvernig
komið er fyrir íslensku þjóðinni. Ýmsir athafna-
menn bera gríðarlega ábyrgð vegna útrásarinnar
en þar þarf að skilja sauðina frá höfrunum. Bíðum
því með endanlega dóma þar til öll kurl eru komin
til grafar. Beinum sjónum okkar frekar að því á
hvern hátt við getum unnið landi og þjóð sem mest
gagn á þessum erfiðu tímum. Nú skiptir mestu að
við stöndum saman og hjálpumst að eins og fyr-
irmyndarfjölskylda myndi gera. Þjóðin býr yfir
miklum mannauði sem virkja þarf enn betur til að
byggja upp nýtt og betra Ísland. Því lýk ég þessari
grein minni á hvatningaróði sem ég samdi á sínum
tíma til stuðnings íslenskum iðnaði – Okkar fram-
tíð.
Góðir landsmenn,
boðskap flyt ég þjóðinni,
heillaráð um hagsýni,
svo tímabært í dag.
Veljum íslenskt,
kaupum eigin framleiðslu,
tryggjum næga atvinnu,
eflum þjóðarhag.
Íslenska þjóð,
vinnum að eigin hagsmunum.
Ef varan er góð
því að kauṕana frá útlöndum?
Íslenska þjóð,
stuðlum að eigin viðskiptum,
verslum við okkur sjálf.
Okkar framtíð
byggist fyrst og fremst á samstöðu,
um að hlúa að því í landinu
sem okkar lífsafkoma er háð.
Veljum íslenskt,
kaupum eigin framleiðslu
Stöndum vörð um okkar menningu,
eflum alla dáð.
Okkar líf er allt lögmálum háð
það vex sem til er sáð.
Með reisn horfum framtíðar til.
Veljum leið næstu kynslóðum í vil.
Ein stór fjölskylda
Jóhann G. Jóhannsson,
tónlistar- og myndlistarmaður.
EFNAHAGS-
ÞRENGINGAR okkar
eru að miklu leyti af-
leiðing þess hrunad-
ans, sem íslenskir fjár-
málamenn og hluti
þjóðarinnar hafa háð
undanfarin ár. Óhóf-
legar lántökur, óraunhæfar fjárfest-
ingar og lífsstíll úr efnum fram hefur
einkennt marga, en þó ekki alla Íslend-
inga. Margir landsmenn hafa leitt „org-
íuna“ hjá sér og sleppt því að standa í
óraunhæfum fjárfestingum og skulda-
söfnun. Nú, þegar kemur að skuldadög-
um, er ljóst að allir landsmenn og af-
komendur þeirra munu þurfa að borga
brúsann. Í umræðu og aðgerðum stjórn-
valda er lögð sérstök áhersla á vanda
skuldara, en minni áhyggja af þeim,
sem sýnt hafa forsjálni og sparsemi.
Þannig eru t.d. ákvæði í neyðarlög-
unum um skuldajöfnun hjá þeim, sem
bæði áttu skuldir og eignir hjá gömlu
bönkunum, en þeir sem einungis áttu
eignir tapa þeim, þótt um sams konar
eignir sé að ræða. Þarna er verið að
refsa mönnum fyrir skort á skuldum.
Ójafnréttið er svo sem víðtækara. Verð-
laus skuldabréf Stoða hf., Exista hf. o.fl.
í peningamarkaðssjóðum bankanna eru
bætt af almannafé, en verðlítil skulda-
bréf bankanna sjálfra liggja óbætt hjá
garði, þótt hvort tveggja hafi sann-
anlega verið sparileiðir, sem bankarnir
ráðlögðu viðskiptavinum sínum jöfnum
höndum. Þarna er verið að nota al-
mannafé til að bæta sumum sparifjár-
eigendum skaðann, en öðrum ekki.
Ein af afleiðingum verðbólguáranna
á tuttugustu öldinni var að hefðbundin
gildi í fjármálum snerust upp í and-
hverfu sína. Menn lærðu að best var að
skulda sem mest og spara ekkert, enda
brann sparifé upp á verðbólgubáli.
Stöðugleiki síðustu áratuga vakti vonir
um að hefðbundin gildi ættu á ný við á
Íslandi, það væri dyggð að leggja til
hliðar, lifa hóflega og fjárfesta var-
færnislega. Þessi gildi eru auðvitað í
grundvallaratriðum rétt, en hættan er
að stjórnvöld noti almannafé til að snúa
þeim við. Ef þeim er hyglað, sem fóru
geyst á undanförnum árum á kostnað
hinna, sem fóru með forsjálni, munu
landsmenn læra af þeirri reynslu, með
illum afleiðingum fyrir fjárhag Íslands
á næstu áratugum.
Borgar sig
að spara?
Bryndís Þórðardóttir, félagsráð-
gjafi og ritstjórnarfulltrúi.
ÍSLENSKT stjórnarfar er
um margt merkilegt, að hluta
sem afleiðing sérkenna sjálf-
stæðisbaráttunnar hér á landi,
en einnig vegna smæðar ríkis
og þjóðar. En eitt af helstu
sérkennum íslenska stjórnkerf-
isins er sá algjöri skortur á
valdskiptingu sem hér ríkir. Þrískipting rík-
isvaldsins, sem kennt er í skólum að sé meg-
inregla góðrar stjórnskipunar, er algjörlega
hunsuð. Þinghefð hér, þar sem ríkisstjórn er
ætíð skipuð af meirihluta þings, gerir það að
verkum að löggjafarvaldið er ofurselt fram-
kvæmdavaldinu. Deilur um skipanir dómara
þarf svo varla að orðlengja um. Að vísu var
stigið stórt skref til aðgreiningar þegar rann-
sóknarréttur var lagður af, en það gerðist
ekki fyrr en undir lok kalda stríðsins.
Og hvað með það?
Það er kannski ekki gott að sjá hvernig
þetta tengist fjármálakrísunni sem við erum
nú stödd í. Hvað hefur stjórnskipulag Íslands
að segja um alþjóðleg bankamál? Og jafnvel
þótt við samþykkjum að stjórnvöld beri
ábyrgð, felst hún ekki frekar í því að það hafi
verið talsmenn óheftrar græðgi við stjórnvöl-
inn, sem ekki hafi viljað grípa inn í?
Burtséð frá því hvort sú lýsing sé réttmæt,
þá held ég að öðrum skipstjóra hefði rétt eins
verið þröngvað upp í strand, þó að á öðrum
stað hefði verið. Fyrir því eru tvær ástæður.
Í fyrsta lagi er það þessi réttmæta ábending,
að við erum innan alþjóðlegs kerfis sem setur
ákveðnar leikreglur sem smáríki eins og Ís-
landi er eins gott að virða, ellegar hljóti það
verra af. Þeir sem ekki spila eftir reglunum –
eins og Hugo Chavez í Venesúela eða Evo
Morales í Bólivíu – eru nánast útlagar. Ísland
er ekki fært um að taka sér slíka stöðu. En
ofurvald ríkisstjórnarinnar er annar mikill
áhrifaþáttur. Staðan er einfaldlega slík að það
sem er ákveðið í ríkisstjórn – og þá oftast í
raun af forystumönnum stjórnarflokka –
gengur í gegn. Maður hlýtur að velta fyrir
sér hver tilgangurinn sé með Alþingi þegar
það eina sem þaðan heyrist eru mótmæli
Vinstri-grænna gegn ákvörðunum stjórnar,
sem engu að síður eru stimpluð góð og gild.
Væri ekki alveg jafngott að slá þingið af og
færa löggjöfina alfarið til ráðuneyta? Þessi
veika staða þingsins gerir það að verkum að
ríkisstjórnin getur farið sínu fram burtséð frá
öllum andmælum, og þannig fór meðal annars
einkavæðing bankanna og önnur frjálsræð-
isákvæði í gegn án þess að deilur um þau
hefðu nein áhrif að marki. Í ljósi sögunnar
þykir mér ólíklegt að ríkisstjórn annarra
flokka hefði hreyft við þessum meginágöllum,
þó málin sem keyrð hefðu verið í gegn væru
önnur.
„Við mótmælum öll!“
Eins og áður greinir er ég ekki þeirrar
skoðunar að þingkosningar eða þjóðstjórn
leysi úr þessum vanda. Hann liggur dýpra.
Mín tillaga er eftirfarandi: Boða á til sér-
stakra kosninga í sumar þar sem kjörnir yrðu
100 fulltrúar á stjórnlagaþing. Landið yrði eitt
kjördæmi, og fulltrúar kjörnir einstaklings-
bundið, ekki af framboðslista stjórnmála-
flokks. Þessu þingi yrði ætlað að taka til
heildarendurskoðunar öll lög um stjórnskipun
og valdaskiptingu ríkisins, og myndi ekki
verða leyst upp fyrr en ný stjórnarskrá er
samþykkt. Í samræmi við núgildandi stjórn-
arskrá yrði það gert með því að samþykkja
hana á Alþingi, sem síðan yrði slitið og kjörið
á ný, en með einungis tveimur framboðs-
listum: Já-lista og Nei-lista. Ég legg til að við
áætlum að ný stjórnarskrá taki endanlega
gildi hinn 17. júní 2011, þjóðhátíð Íslendinga á
tveggja alda afmæli Jóns Sigurðssonar. Það
var jú hann sem mest bar á þegar síðast átti
að halda hér stjórnlagaþing.
Stjórnmálakrísa ofan á efnahaginn?
„En,“ heyri ég kallað, „er virkilega hægt að
leggja þá lömun stjórnvalda sem stjórnlaga-
þing myndi hafa í för með sér ofan á efna-
hagskrísuna sem nú ríkir?“ Reyndin er sú að
stjórnvöld myndu ekki lamast að neinu veru-
legu marki. Reynsla Belga nýverið sýnir að þó
svo að stjórnmálamenn geti ekki komið sér
saman um nokkurn skapaðan hlut, haldi
stjórnvöld áfram að innheimta skatta og reka
félagsþjónustuna. Jafnvel krísuviðbrögð geta
virkað nokkuð eðlilega. Þó svo að stjórnlaga-
þing sé starfandi, hrynur ekki eldra stjórn-
skipulag. Slíkir tímar – tímar byltinga og
valdarána – eru allt annars eðlis. Innleiðing
stjórnarskrár í Danmörku hafði ekki í för með
sér lömun alls pólitíska kerfisins þar. Og þrátt
fyrir þráfelld átök milli konungs og Alþingis
um grundvallaratriði í íslenskri stjórnskipan
frá um 1850 allt fram til 1904, hrikti aldrei í
stoðum valdstjórnarinnar.
Þegar allt kemur til alls verður að athugast
að íslenska stjórnarskráin var samþykkt til
bráðabirgða árið 1944, við afar sérstakar að-
stæður. Á þeim 64 árum sem síðan hafa liðið
hefur Alþingi sýnt það margítrekað að því er
ekki fært að sníða nýja. Aðstæður okkar hafa
breyst svo mjög að endurskoðunin sem átti að
fara fram fyrir sextíu árum er orðin mjög ár-
íðandi. Það er ekkert heilagt við stjórnarskrá
Lýðveldisins Íslands. Hún er ekki stofnskjal
þess, heldur aðlögun eldri stjórnarskrár, sem
aftur byggðist á þeirri dönsku. Í Danmörku
hefur stjórnarskráin verið tekin til gagngerrar
endurskoðunar. Eftir hverju bíðum við?
Herbert Snorrason,
sagnfræðinemi.
Hver er ábyrgð stjórnvalda?