Morgunblaðið - 23.11.2008, Side 14

14 Gjaldmiðill
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 23. NÓVEMBER 2008
Eftir Pétur Blöndal
pebl@mbl.is
R
ökin með og á móti upptöku evru
byggjast mjög á því, hvaða gildi
menn telja að það hafi fyrir hag-
stjórnina í landinu að hafa þann
sveigjanleika sem sérstök geng-
isskráning gefur. Í niðursveiflum er hægt að
lækka gengið og draga úr samdrætti og at-
vinnuleysi. Á móti segja aðrir að sveigjanlegt
gengi hafi reynst íslenskum stjórnvöldum
freisting að leysa úr vandamálum með verð-
bólgu og gengisfellingum, frekar en að ýta
undir stöðugleika.
Háð og spott
Ef litið er yfir sögu þjóðarinnar, þá hafa Ís-
lendingar lent í tímabilum, þar sem fast gengi
hefur reynst varasamt. Frá því krónan varð
sjálfstæð árið 1922 og þangað til á sjötta ára-
tugnum, eða jafnvel fram undir viðreisnartím-
ann, lentu Íslendingar hvað eftir annað í að
vera með of hátt gengi – og haldið var nokkuð
fast í að halda því stöðugu.
„Hvað varðar gengisaðlögun að efnahagslíf-
inu, þá er það algengt þema í stefnuskrifum
hagfræðideildar, að ef hægt væri að treysta
mönnum til að halda sig við fast gengi og verja
það, þá væri það gert,“ segir Bjarni Bragi
Jónsson hagfræðingur. „En ef ekki, þá þýddi
ekkert að fórna útflutningsatvinnuvegunum.
Þess vegna fengum við alltaf háð og spott er-
lendis, af því að við værum með undanlátssemi,
en grípa verður til hennar þegar ekki er hægt
að hafa neina staðfestu í viðnáminu.“
Íslendingar voru með fast gengi frá 1925 til
1939, sem tengt var pundinu, og það gekk
sæmilega framan af, en í kreppunni miklu
leiddi það til þess að raungengi á Íslandi varð
of hátt. Og flestir eru sammála um, að heppi-
legra hefði verið ef Íslendingar hefðu, eins og
Norðurlöndin gerðu, lækkað gengið til þess að
halda uppi atvinnu og meiri hagvexti.
Svo gerðist það á stríðsárunum að miklar
verðhækkanir urðu á Íslandi, sem Íslendingar
réðu illa við, þegar miklar tekjur komu inn í
landið. Og eftir stríðið var verðlag orðið alltof
hátt, en stjórnvöld héngu á sama genginu lengi
eftir stríð. Reynt var að leiðrétta það árið 1950,
en það tókst ekki nægilega vel til að ná jafn-
vægi, og segja má að fram að viðreisnartím-
anum hafi mesti vandinn í íslensku efna-
hagslífi stafað af of háu gengi.
Þá fóru stjórnvöld þá leið til að draga
úr viðskiptahalla að verja þjóðarbúið
með höftum og vernda íslenska fram-
leiðslu til þess að halda uppi atvinnu-
stigi. Upphófst haftatímabilið mikla,
fyrst frá 1946-50 og síðan á sjötta
áratugnum. Og er óhætt að fullyrða
að haftapólitíkin reyndist ekki vel.
Það var fyrst með viðreisninni sem
efnahagslífið náði að komast út úr þessu
ástandi, á þeim tíma tókst að halda þol-
anlegu jafnvægi í gengismálum. Fylgt var
reglum Alþjóðagjaldeyrissjóðsins um fast
gengi, sem þó var hægt að breyta ef alvarlegir
erfiðleikar steðjuðu að. Bretton Woods-
reglurnar kváðu á um að allar þjóðir skyldu
hafa fast gengi, en mönnum var ljóst að það
gátu myndast þær aðstæður að gengið yrði
það langt frá jafnvægi, of hátt eða of lágt, að
það yrði að leiðrétta það, en þá varð að gera
það með samþykki sjóðsins.
Síldin hvarf
Á viðreisnarárunum hófst síldarævintýrið
fyrir alvöru og á þeim tíma hækkuðu tekjur
mikið á Íslandi, en af því að útflutningstekjur
voru miklar, þá var viðskiptajöfnuður í góðu
lagi. En svo hvarf síldin og þá varð að fram-
kvæma verulega gengislækkun. Það má segja
að það sé skólabókardæmi um þau ólíku sjón-
armið sem takast á varðandi sveigjanleika í
efnahagslífinu.
Ef Íslendingar hefðu verið með fast gengi
á þeim tíma, til dæmis bundið gjaldmiðlum
annarra þjóða, þá hefði verið mun sárs-
aukafyllra fyrir þjóðina að rífa sig upp úr
kreppunni. Útflutningstekjur lækkuðu um
nærri helming á tveimur árum, en því var
mætt með því að lækka gengið um helming og
það þýddi að efnahagslífið sigldi fljótt í gegn-
um brimskaflinn.
Og þetta er ein af röksemdunum sem þeir
beita sem eru á móti því að taka upp evru; ef
gengið er fast og þjóðfélagið lendir í miklum
skelli þá eru engin ráð til að mæta því, önnur
en samdráttur og launalækkanir. Í kreppunni
miklu var gengið fast og reynt að halda niðri
launum eða lækka þau, en það reyndist torsótt.
Kosturinn sem menn sjá við sjálfstæða geng-
isskráningu er að geta brugðist við sveiflum
sem lenda á þjóðarbúskapnum með geng-
isbreytingu frekar en að þurfa að gera
það með samdrætti.
Verðbólguskrúfa
Eftir að hafa um langt skeið búið
frekar við of hátt gengi, þá lentu Ís-
lendingar í því á áttunda áratugnum
að það myndaðist verðbólguskrúfa.
Það varð mikil breyting á hagstjórn
með vinstristjórninni, sem tók við árið
1971. Hún setti af stað miklar kaup-
hækkanir, sem varð til þess að verðlagið
hækkaði fljótt. Svo bættust á það bál olíu-
verðshækkanir í heiminum og fleira, sem
varð til þess að verðbólgan stigmagnaðist,
Ferðalag krónunnar
1618
Krónan fæðist árið 1618 og var þá
dönsk „krone“, silfurmynt slegin í tíð
Kristjáns konungs IV. Fyrsta krónan gilti
einn og hálfan spesíudal.
1777
Fyrsti seðillinn kemur út, 1 ríkisdalur,
sem er að einhverju leyti íslenskur.
Hann er prentaður með auðri bakhlið
og var prentað á hana á íslensku:
„Þessi banco-seðill gengur fyrir 1 rík-
isdal eður níutíu og sex skildinga í
danskri courant mynt í Danmörku, Nor-
egi og furstadæmunum eins og á Ís-
landi.“
1873-75
Norræna myntsambandið var stofnað á
árunum 1873-75. Markmiðið var að
Danmörk, Noregur og Svíþjóð, með öll-
um sínum nýlendum og útlendum,
tækju upp jafnstóra og þunga mynt, en
hún bæri sinn konung í hverju landi. Ein
króna skyldi vera silfurmynt að ákveð-
inni stærð og þyngd, túkall úr silfri, en
tíkall og tuttugukall úr gulli.
„Þetta gaf Norðurlandabúum traust
á myntinni og stöðvaði fyrir fullt og allt
málmflóttann,“ segir Anton Holt sagn-
fræðingur, myntsafnari og safnstjóri í
Seðlabankanum. „Mismikið hafði verið
af málmi í myntum á kaupþingum
hverrar höfuðborgar og brast því á
flótti úr einni kauphöll yfir í aðra. En
með myntsambandinu komst stöð-
ugleiki í markaðinn.“
1886
Alíslenskir seðlar fyrir Landssjóð Ís-
lands litu fyrst dagsins ljós við opnun
Landsbankans í júlí, en voru reyndar
prentaðir í Kaupmannahöfn, hannaðir
af þýskum listamanni og með danska
kónginum. Fram til ársins 1886, þegar
Landsbankinn varð fyrsti bankinn hér á
landi, þá þurftu kaupmenn sjálfir að út-
vega skiptimynt í sínar verslanir.
„Þess vegna var alltaf mikil kvörtun í
blöðum og gagnvart landsstjórninni út
af hörgli á peningum, aðallega skipti-
mynt,“ segir Anton. „Og það var viðvar-
andi fram á tuttugustu öld. Ef einhver
vildi fá dönskum 100 króna seðli skipt,
þá gat hann nánast einungis snúið sér
til landshöfðingjans eða fógetans. Emb-
ættismenn voru hálfgerðir bankar á
þeim tíma.“
1918
Íslendingar notuðu danska krónu fram
yfir heimsstyrjöldina fyrri 1914-1918, en
ákveðið var að taka upp sjálfstæða
mynt þegar Íslendingar fengu fullveldið
árið 1918.
1922
„Ég tel 1922 vera raunverulegt fæðing-
Íslenska krónan