Morgunblaðið - 23.11.2008, Blaðsíða 42

42 Efnahagsmál
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 23. NÓVEMBER 2008
Málstofa
Baráttan gegn ólöglegum
fiskveiðum
Háskóla Íslands, Lögbergi, stofu 101,
miðvikudaginn 26. nóvember 2008
kl. 12.30-14.00
Dagskrá:
12.30 Inngangur: Tómas H. Heiðar,
þjóðréttarfræðingur í utanríkisráðuneytinu,
forstöðumaður Hafréttarstofnunar Íslands.
12.45 Framsöguerindi: Eggert Benedikt
Guðmundsson, forstjóri HB Granda hf.
13.05 Framsöguerindi: Dr. Rosemary Rayfuse,
prófessor í þjóðarétti við Háskólann í New
South Wales, Sydney, Ástralíu.
13.35 Fyrirspurnir og umræður.
14.00 Slit.
HÁSKÓLI ÍSLANDS
ALLIR VELKOMNIR
Lagadeild
Átt þú útistandandi kröfur erlendis?
Ertu í útflutningi til erlendra aðila?
Fáðu fjármagnið í hendurnar strax og
tryggðu meiri vinnsluhraða og betra fjárstreymi.
Kaupum kröfur gegn staðgreiðslu
á hagstæðum kjörum fyrir þína starfsemi
Allar nánari upplýsingar í síma 698 8320 - info@hffelag.is
Hagur fasteignafélag ehf
Samvinna • Hagsæld • Árangur
SAGNFRÆÐIN er ekki frekar
en hagfræðin fær um að sjá fram í
tímann, greina framtíð, nema að því
marki sem hægt er að taka mið af
reynslu fortíðar. Það er hins vegar
eðlilegt í þeirri tilfinningaþrungnu
umræðu sem öll þjóðin tekur þátt í
um þessar mundir að vísað sé til sög-
unnar og leitað ráða í hagfræðinni.
Það er eðlilegt að fólk beri fyrri
krepputímabil saman við það skeið
sem við göngum nú í gegnum og
spyrji hvort þar sé eitthvað að finna
sem draga megi lærdóma af. Hvern-
ig má gera þessa kreppu sem stysta
og sársaukaminnsta? Og umfram
allt, hvernig má komast hjá að
hneppa komandi kynslóðir í fjötra
fátæktar og vonleysis? Margir hafa
bent á kreppuna miklu á 4. áratug
20. aldar og sumir hafa gengið svo
langt að leita samanburðar í móðu-
harðindunum undir lok 18. aldar
þegar fimmtungur þjóðarinnar féll
og eftir stóðu tæplega 40 þúsund Ís-
lendingar. Það er óneitanlega helst
til langt seilst að leita samanburðar í
hremmingum hinna miklu nátt-
úruhamfara. Nógu er samt af að
taka þegar kemur að manngerðum
hamförum af hagfræðilegum toga á
19. og 20. öld. Sennilega hafa fáar
manngerðar kreppur verið sam-
tímafólki jafnhugleiknar og kreppan
mikla á 4. áratug 20. aldar.
Tölur og veruleiki
Í ljósi hagtalna birtist 3. áratugur
20. aldar sem mikið hagvaxtarskeið,
meira en menn höfðu áður kynnst á
öldinni. Hagtölur geta verið vara-
samar þótt þær séu réttar. Ef aðrar
heimildir eru skoðaðar, svo sem
gerðarbækur verkalýðsfélaga,
blaðagreinar og dagbækur eða
einkabréf alþýðufólks birtist allt
önnur mynd – mynd af atvinnuleys-
issveiflum, húsnæðisleysi og mat-
arskorti. Á árunum 1917 til 1928
gengu síendurteknar atvinnuleys-
ishryðjur yfir Reykjavík og þegar
mest var náði atvinnuleysi til á milli
9 og 14% vinnufærra karla. Atvinnu-
leysið hvarf að miklu leyti 1928. En
góðærið var skammvinnt. Kreppan
sem hófst haustið 1929 náði til Ís-
lands í ársbyrjun 1931. Verðmæti út-
flutnings landsmanna hrapaði um
40% milli áranna 1929 og 1932. Er-
lendir markaðir urðu æ torsóttari
þar sem helstu viðskiptaþjóðir
landsmanna drógu hver sem betur
gat úr innflutningi og settu hömlur á
hvers kyns utanríkisviðskipti. Ís-
lensk stjórnvöld fetuðu í fótspor ná-
grannaþjóða og haustið 1931 var
innflutningur á „óþörfum varningi“
bannaður. Með „óþörfum varningi“
var átt við ávexti, sælgæti, ilmvötn,
hljóðfæri, skó og vörubíla. Nokkru
síðar var enn hert á höftunum og
þurfti þá sérstakt innflutningsleyfi
fyrir flestum vörum. Leita þurfti
ásjár sérstakrar ríkisskipaðrar
nefndar ef einhver hugsaði til dæmis
svo djarft að ætla að fjárfesta í rit-
vél. Þessar ströngu reglur voru í
gildi þar til heimsstyrjöldin síðari
braust út haustið 1939. Þá hófst ann-
ars konar skömmtun.
Sé tímabilið frá 1931 til 1940 skoð-
að í ljósi góðæris á undan og eftir
virðist þessi áratugur einkennast af
einni allsherjarkreppu, skorti og
eymd. Með hliðsjón af þurrum hag-
tölum virðist þó sú mynd nokkuð
ýkt. Þeir sem voru í fastri vinnu
nutu þolanlegrar afkomu. Neyslu-
vörur lækkuðu í verði og laun voru
óbreytt sem merkti aukinn kaup-
mátt. Hins vegar voru fæstir verka-
menn og verkakonur svo lánsöm að
njóta fastrar vinnu í langan tíma í
senn. Baráttan hjá mörgum snerist
um að fá eitthvert handarvik. Hin
grimma glíma daglaunamanna var
óvissan. Menn vissu sjaldan hvaða
árangur hlytist af vinnusnapi þann
og þann daginn.
Það má með öðrum orðum leiða
rök að því að alþýðufólk hafi búið við
kreppu, eða kreppusveiflur, með
stuttum hléum frá því 1917 til 1940.
Atvinnuleysi 4. áratugarins var í það
minnsta ekkert nýnæmi fyrir verka-
fólk.
Þegar neyðin hrópar
Jafnskjótt og kreppa fór að at-
vinnulífi í ársbyrjun 1931 urðu við-
brögð fólks í líkum dúr og á þriðja
áratugnum; að krefjast opinberra
framkvæmda, atvinnuleysistrygg-
inga og vinnumiðlunar sem rekin
yrði í samráði við verkalýðsfélög.
Það er forvitnilegt að bera saman til-
lögur og kröfur alþýðusamtaka um
úrbætur annars vegar frá fyrstu
misserum kreppu og hins vegar síð-
ar. Slíkur samanburður leiðir í ljós
að róður heimila átti eftir að þyngj-
ast er á leið áratuginn. Í stað hóg-
værra ábendinga um ákveðin verk
sem mætti vinna komu kröfur og
hróp á hjálp og æ oftar mátti sjá
kröfur eins og þessar:
Að bæjarstjórnin starfræki al-
menningsmötuneyti þar sem at-
vinnulausir fái ókeypis fæði.
Að allir atvinnulausir fái ókeypis
gas, rafmagn og kol yfir vetrarmán-
uðina.
Að bærinn greiði húsaleigu fyrir
atvinnulausa.
Að börn fái mjólk, lýsi og mat í
skólanum.
Að börn atvinnulausra fái ókeypis
fatnað og skófatnað.
Að börn frá úthverfum eigi kost á
ókeypis ferðum til og frá skóla.
Að ríkið kaupi óseljanlegar
neysluvörur, svo sem fisk, kjöt og
aðrar landbúnaðarvörur og útbýti
meðal atvinnulausra.
Viðbrögð hins opinbera
Stjórnvöld og sveitarfélög brugð-
ust við ástandinu af mismikilli rögg-
semi, en víða var gripið til stórtækra
félagslegra aðgerða. Framan af kom
ríkisvald og Reykjavíkurbær að
nokkru leyti til móts við kröfur um
matargjafir með fjárstuðningi við
mötuneyti safnaðanna. Um tíma
fékk þar atvinnulaust fólk ásamt
börnum sínum ókeypis fæði einu
sinni á dag, en aðeins sex daga vik-
unnar, og aðeins yfir vetrarmán-
uðina. Mötuneytið gerði reyndar
meira en að gefa hungruðum mat.
Það safnaði fötum og dreifði meðal
þurfandi, rak um skeið prjónastofu
og stóð fyrir fræðandi fyrirlestrum í
Franska spítalanum fyrir alþýðu-
fólk.
Ráðningarstofa Reykjavík-
urbæjar var stofnuð árið 1934 og í
byrjun næsta árs gengu í gildi lög
um vinnumiðlun. Með Vinnumiðl-
unarskrifstofu ríkisins voru hafnar
umfangsmeiri opinberar vegafram-
kvæmdir, og landræktun en áður
hafði þekkst hér á landi. Loks hófust
stórtækar virkjunarframkvæmdir
við Sog. Með lögum um alþýðu-
tryggingar frá 1936 var mörkuð sú
stefna í tryggingarmálum sem ís-
lenskt samfélag býr ennþá að. Sam-
kvæmt þeim skyldi Trygg-
ingastofnun ríkisins annast
slysatryggingar, sjúkratryggingar,
elli- og örorkutryggingar og at-
vinnuleysistryggingar. Lögin voru
mikilvægur áfangi í átt til velferð-
arsamfélags. Þau voru viðurkenning
löggjafans á félagslegum þörfum í
ört vaxandi þéttbýlissamfélagi. Lög-
in breyttu réttarstöðu fólks ef og
þegar í nauðir rak. Þau fyrirbyggðu
hins vegar hvorki atvinnuleysi, slys
né örkuml, en gátu dregið úr neyð af
völdum slíkra áfalla.
Er hægt að læra af liðnum
Barátta Á tímabilinu 1931 til 1940 voru fæstir verkamenn og verkakonur í fastri vinnu í langan tíma. Á myndinni ganga
Eftir dr. Þorleif Friðriksson