Náttúrufræðingurinn - 2006, Qupperneq 51

Hjálmar R. Bárðarson
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
HAFÍSINN
Upprifjun og nánari kynni
Allt frá upphafi landnáms norænna manna á Islandi hefur hafisinn komið
við sögu. Öll þekkjum við frá bernsku frásögnina um Hrafna-Flóka
Vilgerðarson, sem nam land í Vatnsfirði. „Þá var fjörðurinn fullur afveiðiskap
og gáðu þeir eigi fxjrir veiðunum að fá heyjanna og dó allt kvikfé þeirra um
veturinn. Vor var heldur kalt. Þá gekk Flóki upp áfjall eitt hátt og sá norður yfir
fjöllin fjörð jullan afhafísum; því kölluðu þeir landið ísland, sem það hefur síðan
heitið" (1. mynd). Ekki er að undra þá nafngift ef þeir hafa horft yfir
Steingrímsfjörð fullan af hafís eins og á 2. mynd.
Fyrshi norrænu landnámsmenn
íslands hafa þannig strax
komist í kynni við hafísinn,
sem skáldin hafa síðan gefið nafnið
„landsins forni fjandi". Þó mun hafís
ekki hafa verið mikill skaðvaldur
fyrstu aldir Islandsbyggðar. Þá er
talið að verið hafi almenn velmegun.
En er frá leið hófst tímabil mikilla
eldgosa sem ollu mannskaða og
tjóni og hafþök hafíss urðu tíðari.
Sögulegar heimildir um hafísinn
við Island eru mjög misjafnar.
Heimildir sem afla má með lestri á
persónusögum eru eðlilega tak-
markaðar. Þær skýra eingöngu frá
veðurfari og hafís í sambandi við
ákveðna atburði. Annálar eru því
mikilvægari heimildir um tíðni og
magn hafíss frá ári til árs, þótt
sjaldnast séu þeir orðmargir. Til
dæmis ár 1371: „Hallæri allmikið og
vetur harður". Ár 1374: „Vetur svo
lmrður og vor, að enginn mundi þvílíkt
norðanlands". Ár 1375: „Vetur svo
góður að enginn mundi þvílíkan". Ein
besta almenna lýsing hafíss frá fyrri
öldum mun vera í íslandslýsingu
Odds Einarssonar, sem hann
skrifaði á latínu um 1590. Þar segir
meðal artnars: ... „og ísinn verður
landfastur og hráslagakuldi leggst yfir"
(3. mynd). Á 17. öld fara annálar að
greina nánar frá hafískomum við
Island og eftir það munu ritaðar
heimildir allsannfróðar um það efni.
Eiginlegur hafís myndast þegar
efsta lag sjávarins frýs. Borgarís, sem
stundum berst með hafísnum, er á
norðurhveli jarðar aðallega kominn
frá hjamjöklum Grænlands. Borgar-
ísinn (4. mynd) er þannig til orðinn á
landi sem snjór er fallið hefur á jökul
ár eftir ár og orðið að ís undir
jökulfargi. Skriðjöklar skila þessum ís
til sjávar, og þegar sjórinn lyftir
sporði þeirra upp brotnar hann af og
flýtur á haf út. Til er þriðja megingerð
íss á hafinu, svonefndar íseyjar. í
norðurfjörðum Grænlands og norðan
við Ellesmere-eyju er á sjónum þykk
landföst íshella, sem er bæði í ætt við
sjávarís og landís. Ofan á uppruna-
legan sjávarís, sem ekki bráðnar að
sumri til, hleðst ár eftir ár hvert
snjólagið ofan á annað og verður að ís
undir fargi á sama hátt og á jökli.
Þessi íshella verður því mjög þykk og
er mestmegnis ferskvatnsís. Þegar
slík íshella gengur út frá land-
1. mynd. Minnismerki í Vatnsfirði um
Flóka Vilgerðarson, er nefndi landið
ísland. - Monument in memory of the
settler Flóki Viigerðarson zvho gave
Iceland its name. Ljósm./photo: Hjálmar
R. Bárðarson.
Náttúrufræðingurinn 74 (1-2), bls. 51-55, 2006
51